Qazaqy taǧamdar da basqa etnoqūndylyq sekıldı bügınde erekşe nazarǧa ılıgude. Būl asa qarbalas jürıp jatqan jahandanu däuırınde taŋ qaldyrmaityn üderıs. Alaida, osyndai qauyrt ta ūrymtal däuırde älemdık mädeni keŋıstıkte ūlttyq qūndylyqty saqtau men taratu mäselesı eldık auqymdaǧy tüitkılge ainalyp otyrǧandyǧy da ras. Qazaqstan täuelsızdıgınıŋ 20 jyldyǧy qarsaŋynda «KazBrend» qoǧamdyq qory Astana qalasyndaǧy «Hanşatyrda» qazaqy etten jappai däm tatu şarasyn ötkızıp qairan qaldyrdy. Būl şara özınıŋ auqymyna qarai Ginestıŋ rekordtar kıtabyna da tırkeldı. Alaida, ūlttyŋ ūlyq asy «beşbarmaq» atauymen jazyldy.
Keŋ taralǧan közqaras pen pıkır mynadai: «beşbarmak» türkı tılderınen audarǧanda «bes sausaq» ūǧymyn beredı — köşpelı türkıler tamaq tūtynuǧa qoldanatyn saimandary bolmaǧandyqtan, ettı de qolmen jegen. Būl paiymda äbden taptauryn bolǧan köşpelı mädeniettı kemsıtu közqarasy bar. Ärine, būl attyly mädeniettı kemsıtuge baǧyttalǧan ideologiianyŋ ūşy bolsa da, köp jaǧdaida sıŋıstı tūjyrymǧa ainaluda.
Alaida olar sonau Sıbırden Ündı mūhityna deiıngı apaitös keŋıstı jailaǧan bükıl Aziia halqy qoiu tamaqty qolmen jeitının eskere qoiar ma eken? Al sūiyqty kümıs ydyspen ışıp, qoiudy aǧaş ydysqa salǧan attyly älem nege män berdı eken? degen saualǧa tereŋırek köz jıberetın kez keldı.
Osylaişa adamzatta siyr Aidyŋ, jylqy Künnıŋ nyşany bolyp qalyptasty. Osydan kelıp Kündı därıpteitın atty svastika/aiqas jädıgerler paida boldy. Siyr qūrbandyǧyna üiır elder otyryqtandy da, jylqy qūrmaldyǧy attylar mädenietıne negız saldy. Būǧan Botai mädenietın eskersek, kemı - 6000 jyl.
1) Kök pen Jerdı tūtastyru taŋbasy - H;
2) balaǧa arnalǧan er;
Osy sözdıktegı «astyq» sözıne basa toqtalǧan jön: būl söz de «as» tübırınen jasalyp, onyŋ Kök ūǧymy men «as» taǧamyna qatysty tüzılgenın baiqatyp tūr; «as» – qūrmaldyq etı bolsa, «astyq» soǧan qosalqy nanyŋ rölın meŋzeidı. Sözdıŋ barlyǧy da joǧaryda aitylǧan qazaq tanymy men bolmysyna tän as beru dästürınen tuyndaǧan ūǧymdar men tüsınıkterdı aşatyn leksikalyq qor.
As beru joralǧysynyŋ tarihy men mazmūnyna toqtalǧanda üş satyny qarastyrdyq. Sonyŋ alǧaşqy ekı satysy taza as beru şarasynyŋ basty atributy esebınde qūrmaldyq etı bolǧan edı. Atalmyş joralǧy dästürden yǧysyp,maŋyzy solǧyn tartqanda, onyŋ atributy taǧamǧa ainala bastaǧanda, bastapqy nansadaqa men malsadaqa bırıgıp ketıp, etnoqūndylyqqa ainaldy. Söitıp, teoqūndylyq etnoqūndylyqqa jol berdı. Aqyrynda as beru şarasynda tek qana öŋkei berıletın maldyŋ müşelerı, endı jaimanan qosylyp taǧamǧa ainaldy. Osy kezeŋde būl taǧamnyŋ atyn qoiuǧa teoideologiia kedergı jasap, jai ǧana «et» delınıp kettı. Būǧan taǧam esebınde tek qana syrtköz iaǧni, basqa halyqtar «beşbarmak» atauyn taŋyp jıberdı.
Alaida olar sonau Sıbırden Ündı mūhityna deiıngı apaitös keŋıstı jailaǧan bükıl Aziia halqy qoiu tamaqty qolmen jeitının eskere qoiar ma eken? Al sūiyqty kümıs ydyspen ışıp, qoiudy aǧaş ydysqa salǧan attyly älem nege män berdı eken? degen saualǧa tereŋırek köz jıberetın kez keldı.
Astyŋ tarihi üş satysy
Qazaqşa et taǧamynyŋ moiyndaluy men äigılenuı qazaq jerıne orystardyŋ synalai kelıp, olardyŋ qazaq tūrmysyna kırıge bastauymen tyǧyz bailanysta. Jalpy alǧanda, aituly būl taǧamnyŋ türkılerde, dälıregı qypşaqtarda tek qana tatar men başqūrt, qyrǧyz ben noǧai, qaraqalpaq pen qazaqta qalyptasqan jäne de mynadai üş satydan tūratyn tarihi tüzılımınıŋ bolǧandyǧy aŋǧarylady. 1-saty. Astyŋ qūrmaldyq mazmūny. Äuelgı saty – ettıŋ ejelgı qūrbandyq joralǧysynyŋ atributy retınde myŋdaǧan jyldar boiyna tūtynysta bolǧandyǧy. Būǧan müşelenıp, suǧa pısırıletın ettıŋ on ekı jılıkke (bolmasa toǧyz ne jetı müşege) jıktelıp tartylatynyn basty däiek köremız. Jalpy, onekılık būl közqaras ejelgı ılımge negızdelgen türkılerdıŋ ǧaryştyq qūrylymdy on ekıge jıkteuden tuyndaǧan tanymynda jatyr. On ekı müşel, on ekı taipa (on ekı saqqa jügırtu) sekıldı ondaǧan ǧasyr boiyna būzylmai kele jatqan jıkteu Uaqyt pen Keŋıstı adamzattyŋ ejelgı erte tanymyna ainaldyrǧan türkıler būl asty ruhani mūra retınde alyp kele jatyr. Būlaişa on ekıge jıktelu maldyŋ on ekı jılıgınıŋ bolǧandyǧynan emes, mäsele - babatürkılerdıŋ onekımüşeldık Uaqyt pen on ekı şoqjūldyzdyq ǧaryştyq Keŋıs qūrylymyn negız etuıne qatysty berıletın qūrbandyqta. Türkıtektıler äubasta ǧalamdy Jaratuşynyŋ jaratyndysy retınde qabyldap, soǧan täu ettı, baǧyndy, syiyndy. Öitkenı, onyŋ artynda Ūly Jaratuşy tūrǧanyn būǧan deiıngı ılım men tanym arqyly köz jetkızgen babalar däuırı tūrdy. Solar qūrbandyq jasau joralǧysyn qalyptastyrdy.Soǧym soiu dästürıne qatysty «Jılıkteme» şarasy da osy talaptan tuyndaǧan ǧūryptyŋ bır körınısı bolyp tabylady. Soǧymdy 12 jılıkke bölıp taratu saltynda ejelgı attylar tanymynyŋ aspandaǧy 12 şoqjūldyzǧa qarai öz memleketın 12 «saqqa jügırtıp», handyq atynan jasalǧan qūrmaldyq maldy 12 müşemen sybaǧa taratu joralǧysy boldy degen topşymyz bar.
Atty mädeniettıŋ Aspan älemın bır handyq dep elestetkenın eskersek, ondaǧy ärbır şoqjūldyz bır taipa-el bolmaq, demek, Kökke baǧyştalǧan qūrmaldyq ärbır şoqjūldyz-eldı qamtuy tiıs bolǧan. Bylai qaraǧanda tūtastyq 12-ge jıktelıp tūr, oǧan säikes qūrban maldyŋ da soǧan säikes 12 müşege bölınıp taratyluy räsımdelgen.
Bügıngı islamdyq qūrmaldyq ta üşke bölınetının eskereiık: bır bölıgın qūrbandyq beruşı janūiasymen tūtynady, endı bır bölıgın kedei-kepşıkke berse, üşınşı bölıgın qonaqqa, būrynǧyşa Kökten keletın Qydyrǧa syilaidy. Būrynǧy tanym zamanǧa säikestengenı bolmasa, bärıbır sol qalpy atqaryluda.
Atty mädeniettıŋ Aspan älemın bır handyq dep elestetkenın eskersek, ondaǧy ärbır şoqjūldyz bır taipa-el bolmaq, demek, Kökke baǧyştalǧan qūrmaldyq ärbır şoqjūldyz-eldı qamtuy tiıs bolǧan. Bylai qaraǧanda tūtastyq 12-ge jıktelıp tūr, oǧan säikes qūrban maldyŋ da soǧan säikes 12 müşege bölınıp taratyluy räsımdelgen.
Bügıngı islamdyq qūrmaldyq ta üşke bölınetının eskereiık: bır bölıgın qūrbandyq beruşı janūiasymen tūtynady, endı bır bölıgın kedei-kepşıkke berse, üşınşı bölıgın qonaqqa, būrynǧyşa Kökten keletın Qydyrǧa syilaidy. Būrynǧy tanym zamanǧa säikestengenı bolmasa, bärıbır sol qalpy atqaryluda.
Qūrbandyq asy degende ejelgı tanymǧa säikes Ai men Künge arnalyp säikes türde siyr men jylqy qūrmaldyq etılgenın de aŋǧarǧanymyz jön. Ai müiızdı delınetın siyr maly Aiǧa laiyq ta, kün säulesındei jaly tögılgen jylqy Künge laiyq qūrban etılgen. Ündıler tanymynda ejelgı Künge degen jylqy qūrmaldyǧy «Aşvamedha» atalǧan küiınde saqtalyp qaldy.
Oŋtūs-batys elderı siyrǧa üiır de,tıptı batys örkenietınıŋ ejelgı oşaǧy bolǧan ündı-irandyq Ündıstan siyrǧa tabynyp ta kettı. Al künşyǧysty boilaǧan attylar jylqydan bar baqytyn köruge qūmar boldy.
Osylaişa adamzatta siyr Aidyŋ, jylqy Künnıŋ nyşany bolyp qalyptasty. Osydan kelıp Kündı därıpteitın atty svastika/aiqas jädıgerler paida boldy. Siyr qūrbandyǧyna üiır elder otyryqtandy da, jylqy qūrmaldyǧy attylar mädenietıne negız saldy. Būǧan Botai mädenietın eskersek, kemı - 6000 jyl.
Bır qyzyǧy, ündı-irandyq mädeni oşaqtan şyqqan halyqtar jylqyny jemeidı de, al atty halyqtar siyrǧa äues emes. Qazaqtar soŋǧy sovet däuırın eskermegende, siyrdy tört tülıkke de jatqyzbaǧan.
Täŋırlık ruhani sūranys joralǧy sipaty retınde osylai tüzılgenmen, taǧam retınde qalyptasyp ülgeru üşın kelesı satylar qajet bolatyn.
2-saty. Astyŋ dästürlenu satysy. Kelesı satylyq alǧyşart – türkılık (qazaqy) kulttık sipaty bar qūrbandyq joralǧysy, endı dästür joralǧysy retınde tüzıludı qamtydy: müşelenıp pısırılgen ettıŋ būrynǧydai, Köktegı qūdyretterge qūrbandyq retınde emes, jerdegı qadyr tūtarlyq tūlǧalarǧa arnaluy, iaǧni ejelgı türkılık tanym boiynşa Köktıŋ jıbergen Qydyr perıştesı retınde Qonaqqa, abyzdyq qasiet tūtuşylary (nositel) esebınde Aqsaqaldarǧa, Kök-Täŋırdıŋ sebep-saldar zaŋynan tuyndaityn qūda-jekjattyq saltanattarda tartyluy jaiyla bastady.
Būl kezeŋ, sırä islamdyq ideologiianyŋ Dalaǧa ornyǧa bastauyna deiın aman-esen jetıp qoimai, qazaqtardyŋ islamdanu däuırınde de öz maŋyzy men mänın joimady. Būl saty endı özınıŋ qūrmaldyq joralǧy mazmūnyn dästürlık mazmūnmen auystyrdy. Endı ärbır soiylatyn mal būrynǧydai Kökke emes, qonaqqa, aqsaqalǧa, syily tūlǧaǧa ǧana arnalǧanymen, būl dästür būrynǧy tanymnyŋ jūrnaǧy bolatyn: köp jaǧdaida, äsırese, şeke, bas asylǧanda älı künge deiın Joǧarǧy älemge arnalyp islamdyq dūǧa oqylyp, bet syipalady. Būl – atalmyş joralǧynyŋ basqa ideologiialyq talapqa beiımdelıp, jaŋa ruhani mazmūnǧa ainalu körınısı.
3-saty. Etnologiialyq mazmūn. Soŋǧy saty qazaq ūltynyŋ etnos retınde özın äigıleuı men aiqyndauy üşın ärı bekıtuıne qajettı etnofaktordyŋ bırı retınde qalyptasuyna arnaldy. Būl kezde atalǧan räsımder men joralǧylar oryndalyp qoimai, būrynǧy qūrbandyq atributy endı ūlttyq taǧam sipatyna köştı. Öitkenı, būl däuır būǧan deiıngı ejelgı ideologiialyq qūndylyqtardyŋ bırte-bırte etnologiialyq qūndylyqtarǧa ainala qalyptasqan kezeŋı edı. Qazaq halqynyŋ etnologiialyq tüzılu kezeŋınde tabaq tartudyŋ 50-den asa ülgısı qalyptasty.
Joǧarydaǧy ūqtyrymdardy qoryta kele, «qazaqy et» taǧam retınde juyrda ǧana tüzılıp otyr, būǧan deiın ol atalmyş joralǧylardyŋ atributy retınde basty maŋyzǧa ie bolǧandyqtan, öz aldyna arnaiy atauy bolmai keldı. HIH ǧasyrda tarihta qalǧan Saǧynaidyŋ asy – ejelgı qūrmaldyq joralǧysynyŋ soŋy men qazaqy etnologiialyq qūndylyqqa ainaluynyŋ basy bolatyn. Öitkenı, būl as ejelgı ritualdardan jūrdai bolǧanmen, mazmūny qazaqy etnografiiaǧa toly sairandyq sipatta ötken şara edı.
Astyŋ tarihi körınısıne bırden bır derek arheologiialyq mūralar. As beru räsımı äubastan attylar dästürınde mifologiialyq «aspan elıne», Kökke qūrban şalu men qasterleu şarasymen mändı bolatyn. Köktegı el - Asman/Aspan ataldy. Aspandyq qorek te «as»/«aş» ataldy. Osydan kelıp qūrbandyq joralǧy «as beru» delındı.
Sol sebeptı de Kökke tabynǧan atty älem odünielık märtebelı jandardy barlyq qūrmetımen şyǧaryp saludyŋ bır ülgısı retınde arnaiy aǧaş astauǧa barlyq sybaǧasyn salyp tūryp jerledı. Osyndai sybaǧa būzylmaǧan küiı talai üiıkterden tabyluda. Belgılı arheologtar bylai dep jazdy:
«U rannih kochevnikov Altaia chasto nahodiat dereviannye bliuda s kuskami miasa (Z.Samaşev). Zametim, chto na etom mogilnike Karakaba v 2012 g. nami raskopan kurgan (otnosiaşiisia k zaverşaiuşei stadii v epohu rannih kochevnikov), v kotorom vozle golovy umerşego nahodilsia keramicheskii kotel s baraninoi, otdelno lejali golova i rebra etogo jivotnogo. İzvestno, chto obychai raspredeleniia kuskov miasa sohranilsia v tradisionnoi kulture kazahov s drevneişih vremen (İlminskii, 1861). Sonymen, būl jädıger bız ataǧan üş satyny da köktei ötıp, bügınge jetıp otyr jäne būl arheologiialyq oljada üş satyǧa tän mazmūnnyŋ saqtalǧandyǧy bärınen būryn maŋyzdy.
Qazaqşa et taǧamy halyqtyŋ etnologiialyq qalybynyŋ körınısı retınde «jetımüşelık» ūǧymnyŋ ajyramas körınısı bolyp qalyptasty. Astyŋ jai ǧana et taǧamy emes, tolyqqandy etnografiialyq qūndylyq ekendıgın, onyŋ mynadai jetı müşege jıktelıp, arnaiy mazmūnmen joralǧylyq mände tartyluy sonyŋ aiqyn aiǧaǧy:
1. ūsaq maldyŋ basy nemese ırı maldyŋ şekesı – tartyluşyǧa bolu tılegın bıldıredı;
2. jambas pen qūiryq syilau – bereke men yrystyŋ,igılık pen bailyqtyŋ bolu tılegı;
3. sübelı qabyrǧa – bırlık pen yntymaq, beibıtşılık tıleu;
4. asyq jılık – ömırdegı sättılık pen saulyqtyŋ, jaqsylyqty tılegı;
5. belomyrtqa nemese beldeme – ömırdıŋ qiyndyǧyna tötep beru men tözım, küş-qairat tıleu;
6. bauyr – tuystyq, bauyrlastyq pen dostyq tılegınıŋ atributy;
7. jauyryn – ömır men joldyŋ kedergısızdıgı men sättılıgıne jolaşar tıleu.
Attylar mädeniet mal etınıŋ müşelerı belgılı bır info-energetikalyq süiemelı bar material ekendıgın sıŋırgen. Būl kvanttyq-psihologiialyq deŋgeidegı astarly tanymnan sıŋgen senım edı. Sol sebeptı de osy salanyŋ qasiettı 7 sanyna säikes jetı müşege bölıp tabaq tartu etnografiialyq kielı dästürge ainaldy. Jetılıktıŋ özektılıgı adam boiyndaǧy 7 chakramen bırge qarastyrylatyn taqyryp bolsa kerek.
Mıne osy kielık tanymdy tärk etpeu maqsatymen asqa qaru jolatpaǧan, iaǧni qosalqy saimanmen emes, qolmen jeu ǧana as quatyn arttyrady, kiesın būzbaidy,quaty men qūtyn qaşyrmaidy degen senım jatyr. Tıptı künı keşege deiın qazaq nandy qolmen üzıp jegen, pyşaqpen tılmegen.
Būl kezeŋ, sırä islamdyq ideologiianyŋ Dalaǧa ornyǧa bastauyna deiın aman-esen jetıp qoimai, qazaqtardyŋ islamdanu däuırınde de öz maŋyzy men mänın joimady. Būl saty endı özınıŋ qūrmaldyq joralǧy mazmūnyn dästürlık mazmūnmen auystyrdy. Endı ärbır soiylatyn mal būrynǧydai Kökke emes, qonaqqa, aqsaqalǧa, syily tūlǧaǧa ǧana arnalǧanymen, būl dästür būrynǧy tanymnyŋ jūrnaǧy bolatyn: köp jaǧdaida, äsırese, şeke, bas asylǧanda älı künge deiın Joǧarǧy älemge arnalyp islamdyq dūǧa oqylyp, bet syipalady. Būl – atalmyş joralǧynyŋ basqa ideologiialyq talapqa beiımdelıp, jaŋa ruhani mazmūnǧa ainalu körınısı.
3-saty. Etnologiialyq mazmūn. Soŋǧy saty qazaq ūltynyŋ etnos retınde özın äigıleuı men aiqyndauy üşın ärı bekıtuıne qajettı etnofaktordyŋ bırı retınde qalyptasuyna arnaldy. Būl kezde atalǧan räsımder men joralǧylar oryndalyp qoimai, būrynǧy qūrbandyq atributy endı ūlttyq taǧam sipatyna köştı. Öitkenı, būl däuır būǧan deiıngı ejelgı ideologiialyq qūndylyqtardyŋ bırte-bırte etnologiialyq qūndylyqtarǧa ainala qalyptasqan kezeŋı edı. Qazaq halqynyŋ etnologiialyq tüzılu kezeŋınde tabaq tartudyŋ 50-den asa ülgısı qalyptasty.
Joǧarydaǧy ūqtyrymdardy qoryta kele, «qazaqy et» taǧam retınde juyrda ǧana tüzılıp otyr, būǧan deiın ol atalmyş joralǧylardyŋ atributy retınde basty maŋyzǧa ie bolǧandyqtan, öz aldyna arnaiy atauy bolmai keldı. HIH ǧasyrda tarihta qalǧan Saǧynaidyŋ asy – ejelgı qūrmaldyq joralǧysynyŋ soŋy men qazaqy etnologiialyq qūndylyqqa ainaluynyŋ basy bolatyn. Öitkenı, būl as ejelgı ritualdardan jūrdai bolǧanmen, mazmūny qazaqy etnografiiaǧa toly sairandyq sipatta ötken şara edı.
Astyŋ tarihi körınısıne bırden bır derek arheologiialyq mūralar. As beru räsımı äubastan attylar dästürınde mifologiialyq «aspan elıne», Kökke qūrban şalu men qasterleu şarasymen mändı bolatyn. Köktegı el - Asman/Aspan ataldy. Aspandyq qorek te «as»/«aş» ataldy. Osydan kelıp qūrbandyq joralǧy «as beru» delındı.
Sol sebeptı de Kökke tabynǧan atty älem odünielık märtebelı jandardy barlyq qūrmetımen şyǧaryp saludyŋ bır ülgısı retınde arnaiy aǧaş astauǧa barlyq sybaǧasyn salyp tūryp jerledı. Osyndai sybaǧa būzylmaǧan küiı talai üiıkterden tabyluda. Belgılı arheologtar bylai dep jazdy:
«U rannih kochevnikov Altaia chasto nahodiat dereviannye bliuda s kuskami miasa (Z.Samaşev). Zametim, chto na etom mogilnike Karakaba v 2012 g. nami raskopan kurgan (otnosiaşiisia k zaverşaiuşei stadii v epohu rannih kochevnikov), v kotorom vozle golovy umerşego nahodilsia keramicheskii kotel s baraninoi, otdelno lejali golova i rebra etogo jivotnogo. İzvestno, chto obychai raspredeleniia kuskov miasa sohranilsia v tradisionnoi kulture kazahov s drevneişih vremen (İlminskii, 1861). Sonymen, būl jädıger bız ataǧan üş satyny da köktei ötıp, bügınge jetıp otyr jäne būl arheologiialyq oljada üş satyǧa tän mazmūnnyŋ saqtalǧandyǧy bärınen būryn maŋyzdy.
Qazaqşa et taǧamy halyqtyŋ etnologiialyq qalybynyŋ körınısı retınde «jetımüşelık» ūǧymnyŋ ajyramas körınısı bolyp qalyptasty. Astyŋ jai ǧana et taǧamy emes, tolyqqandy etnografiialyq qūndylyq ekendıgın, onyŋ mynadai jetı müşege jıktelıp, arnaiy mazmūnmen joralǧylyq mände tartyluy sonyŋ aiqyn aiǧaǧy:
1. ūsaq maldyŋ basy nemese ırı maldyŋ şekesı – tartyluşyǧa bolu tılegın bıldıredı;
2. jambas pen qūiryq syilau – bereke men yrystyŋ,igılık pen bailyqtyŋ bolu tılegı;
3. sübelı qabyrǧa – bırlık pen yntymaq, beibıtşılık tıleu;
4. asyq jılık – ömırdegı sättılık pen saulyqtyŋ, jaqsylyqty tılegı;
5. belomyrtqa nemese beldeme – ömırdıŋ qiyndyǧyna tötep beru men tözım, küş-qairat tıleu;
6. bauyr – tuystyq, bauyrlastyq pen dostyq tılegınıŋ atributy;
7. jauyryn – ömır men joldyŋ kedergısızdıgı men sättılıgıne jolaşar tıleu.
Attylar mädeniet mal etınıŋ müşelerı belgılı bır info-energetikalyq süiemelı bar material ekendıgın sıŋırgen. Būl kvanttyq-psihologiialyq deŋgeidegı astarly tanymnan sıŋgen senım edı. Sol sebeptı de osy salanyŋ qasiettı 7 sanyna säikes jetı müşege bölıp tabaq tartu etnografiialyq kielı dästürge ainaldy. Jetılıktıŋ özektılıgı adam boiyndaǧy 7 chakramen bırge qarastyrylatyn taqyryp bolsa kerek.
Mıne osy kielık tanymdy tärk etpeu maqsatymen asqa qaru jolatpaǧan, iaǧni qosalqy saimanmen emes, qolmen jeu ǧana as quatyn arttyrady, kiesın būzbaidy,quaty men qūtyn qaşyrmaidy degen senım jatyr. Tıptı künı keşege deiın qazaq nandy qolmen üzıp jegen, pyşaqpen tılmegen.
Astyŋ mänı
HH ǧasyrda ötken qazaqtyŋ saiasi baskerı Älihan Bökeihan özınıŋ
«O kirgizskih pominkah» atty maqalasynda «as – samaia sviaşennaia tradisiia kazahskogo naroda» dep beker atap ötpedı. Ejelgı türkılık As beru dästürı özınıŋ basyn sonau este joq eskı zamannan alady. Alaida onyŋ naqty arheologiialyq derekterı äzırge saq-ǧūn däuırın meŋzep otyr.
Būl taǧam äubastaǧy qūrmaldyq joralǧysynan bastau alsa, onyŋ arǧy mänı ejelgı tanymǧa mäiek bolǧan ūly qos negız – Kök pen Jerdıŋ därıptelu ülgısınen habar beredı. Kök – atalyq, Jer – analyq negız.
Osy qosnegızdık tūjyrym türkılerdıŋ barlyq taǧamyna basty mazmūn sıŋırdı. Onyŋ basynda ekı ūly negızge süienetın ideologiialyq tūjyrym qalyptasty: et qoregı Kökke baǧyttalǧan qūrmaldyq körınısı boldy da, nan qoregı Jerge qatysty ösıp-örkendeu yrysy dep qabyldandy. Astyq – Jerde ösetın önım bolsa, As – Kökke arnalǧan qūrmaldyq materialy. Kökte ie – Täŋır, Jerde ie – Ūmai ana.
Osydan kelıp, qūrmaldyqtyŋ ekı türı qatar jürdı, bırı – mal sadaqa, endı bırı – nan sadaqa. Mal sadaqadan «as», nan sadaqadan «şelpek» taǧamy tuyndady. Köptegen öŋırlerde asqa qosatyn jaima nannyŋ ornyna jerden öngen kürış te jüredı. Būl äsırese köp jinalatyn toi-sadaqada oryn alady.
Körnektı ǧalym S.İ. Rudenko as beru dästürıne män bere, Pazyryq üiıkterı «as beru» dästürınsız paida boluy mümkın emes degen qorytyndyǧa kelgen.
Qos sadaqa
Qazaqy et taǧamynyŋ qalyptasuyna būrynǧy ekı türlı qūrbandyq aktysynyŋ tūtasuy bolyp tabylady.Onyŋ bıreuı - atalmyş Mal qūrbandyǧy bolsa, ekınşısı – Nan qūrbandyǧy.
Nan qūrbandyǧy türkılerde şelpek, külşe türınde pısırılıp, joǧarǧy älemge dūǧamen, joralǧymen baǧyştalyp keldı. Bügınde jūma saiyn şelpek pısırıp taratu mūsylman türkılerde qalyptasty.
Jalpy, şelpek pen tandyr nandar o basta Aidyŋ qūrmetıne pısırılse kerek. Döŋgelek pışındı qamyrdy pısırudıŋ ejelden kele jatqan ekı dästürı bolatyn: bıreuı tandyr peşte qūrǧaqtai pısıru bolsa, ekınşısı – maldyŋ toŋmaiyna şyjǧyryp pısıru. Al, soŋǧy ǧasyr türkılerge qamyrdy suǧa pısıru tehnologiiasyn berdı.
Osyǧan orai, peşte tūnşyqtyra iaǧni tandyra pısıruden tandyr nan şyqsa, yssy tasqa jūqa nandy qaryp pısıru arqyly labaş qalyptasty, maiǧa quyrudan şelpek nan tuyndady. «Labaş» atalatyn nandy bertın kele qypşaqtar sorpaǧa pısırıp qamyr nan şyǧardy da ony etke salyp, «jaima» nemese «salma» nandy tuǧyzdy. «Labaş» atauy türkılık söz tırkesınen qalyptasqan: lap+aş. «Lap» sözı jabu, bürkeu maǧynasyn beredı. Būl jūqalai pısırıp alyp, ony buy būrqyraǧan ettıŋ betın bürkep beruden şyqsa kerek. Söitıp, ettı labaşty üzıp etke qosyp jeu ädetke ainalǧan. Bertın kele osy labaşty qypşaqtar bırden sorpaǧa salyp pısırıp, jaima şyǧaryp otyr. Et pen nannyŋ bırıguınen osylaişa äubasta qos sadaqanyŋ tūtasuy oryn alǧan-dy.
Astyŋ tanymdyq astary
Atalmyş taǧamdy qarastyru arqyly bız bar bolǧany türkılık as daiyndau ülgısın ǧana emes, onyŋ atalu tarihyn da tereŋırek qarastyruymyz kerek. Sol sebeptı, barynşa däl de mazmūnyn aşatyndai astyŋ atauy tıldık dästürdıŋ basty mazmūny bolyp tabylady. As beru joralǧysynyŋ «as» atalǧan qasiettı as-sadaqaǧa ainalu barysyn leksikalyq qordy qarastyru arqyly oŋai köz jetkızemız. Būl sözdıŋ törkını qaidan? Nelıkten as/aş türınde qalyptasqan? Būl mäselenı taǧy da sol este joq eskı däuırdegı ata-babanyŋ tanymdyq, senımdık sanasynan ızdegen maqūl. Endeşe «as» tübırınen 26 mändı bıldıretın sözderge nazar audaraiyq: As: 1) märtebelı marqūmǧa berıletın keŋ auqymdy, odüniedegı onyŋ mereiın asyru şarasy; 2) dastarqandaǧy basty da maŋyzdy tamaq, qorek,auqat; 3) ılıp qoi,asyp qoi, Kök pen Jerdıŋ arasyna ılıp qoi; 4) tamaqty, ettı pısır. Asa: 1) eŋ; 2) asap je; Asaba – as beru şarasynda tamaq tartu üderısın basqaruşy kısı; Asam et – alaqan toly et; Asar – Köktı quantuǧa baǧyttalǧan adamdardyŋ jūmyla jürıp jūmys ısteuı; Asat – alaqanǧa et salyp auyzǧa toltyryp asatyp jegızu; Asatu – qazaq dästürımen märtebesı joǧary adamnyŋ alaqanǧa et toltyryp jegıze syilauy; Asau: 1) tamaqty asap jeu; auyzdy toltyra jeu; 2) adam ūstap körmegen jylqy, ejelgı zamanda adamǧa üiretılmegen jylqyny Köktıŋ maly dep ūqsa kerek; Aspan/asman – Kök; äruaqtar älemı, aspan elı, keŋıstıgı; Astabaq – et salynatyn arnaiy aǧaş tabaq; Astau – as taǧamy salynatyn sopaq aǧaş ydys; Astyq – nan pısırıletın daqyl qory, sözbe-söz alǧanda: asqa qosymşa däm; Asu:- asyp qoiu, ılıp qoiu;
- asyp öltıru;
- Jerdıŋ Aspanǧa qaraǧan biık tūsy;
- Asyp tüsu, asyp ötu, asyp ketu;
1) Kök pen Jerdı tūtastyru taŋbasy - H;
2) balaǧa arnalǧan er;
Osy sözdıktegı «astyq» sözıne basa toqtalǧan jön: būl söz de «as» tübırınen jasalyp, onyŋ Kök ūǧymy men «as» taǧamyna qatysty tüzılgenın baiqatyp tūr; «as» – qūrmaldyq etı bolsa, «astyq» soǧan qosalqy nanyŋ rölın meŋzeidı. Sözdıŋ barlyǧy da joǧaryda aitylǧan qazaq tanymy men bolmysyna tän as beru dästürınen tuyndaǧan ūǧymdar men tüsınıkterdı aşatyn leksikalyq qor.
Astan «asamyq» şyqqan däuır
Bügınde «beş/beşbarmak» atalyp bara jatqan qazaqtyŋ aiauly da qasiettı tamaǧy äu basta nege «as» ataldy? Būl taǧam qandai däuırlerden ötıp bızge «beş» küiıne tüstı? Osyǧan toqtalaiyq.
As beru joralǧysynyŋ tarihy men mazmūnyna toqtalǧanda üş satyny qarastyrdyq. Sonyŋ alǧaşqy ekı satysy taza as beru şarasynyŋ basty atributy esebınde qūrmaldyq etı bolǧan edı. Atalmyş joralǧy dästürden yǧysyp,maŋyzy solǧyn tartqanda, onyŋ atributy taǧamǧa ainala bastaǧanda, bastapqy nansadaqa men malsadaqa bırıgıp ketıp, etnoqūndylyqqa ainaldy. Söitıp, teoqūndylyq etnoqūndylyqqa jol berdı. Aqyrynda as beru şarasynda tek qana öŋkei berıletın maldyŋ müşelerı, endı jaimanan qosylyp taǧamǧa ainaldy. Osy kezeŋde būl taǧamnyŋ atyn qoiuǧa teoideologiia kedergı jasap, jai ǧana «et» delınıp kettı. Būǧan taǧam esebınde tek qana syrtköz iaǧni, basqa halyqtar «beşbarmak» atauyn taŋyp jıberdı.
Osy jerde bız «qazaqşa et» taǧamynyŋ ekı nūsqasy bar ekenın baiqamai otyrmyz: bır nūsqasy – as, iaǧni būl maldyŋ müşege bölınıp turalmaǧan ettıŋ tabaqpen tartylatyn nūsqasy; ekınşı nūsqa – jaima nan nemese kürış salynyp, onyŋ üstıne turalǧan et tartylatyn nūsqasy.
«Beşbarmak» dep jürgenımız osy, ony başqūrttar «salma» ne «qūlama» dese, noǧailar - «turama», qaraqalpaq – «torama» ataidy. Alǧaşqysyn «as» desek, soŋǧysyn «myq»jūrnaǧymen jasalatyn neolog retınde «asamyq» deuge äbden bolady. Öitkenı, būl taǧam şynynda da alaqanǧa toltyryp, bas barmaqpen iterıp asauǧa arnalǧan taǧam!
«Asamyq» tarihyn «astan» alǧanmen, negızınen et pen «jaima» atalatyn ysylǧan qamyrdy sorpaǧa pısırıp, oǧan bügınde türlı tūzdyqtar, kökönıster men dämdeuışter qosylyp, osylai etnotaǧam tuyndady.
«Beştı» «asamyq» atau turasynda
Sovet däuırınde būl taǧamnyŋ «qazaqşa et» ataluy soǧan bırtaban büirek būru qadamy edı, ökınışke orai odan aryǧa tereŋdeu ürdısı jürmedı. Ärine, bız ūsynyp otyrǧan «asamyq» jaŋa sözı dau tudyrary haq. Bıraq būl neolog bolǧanmen, qazaq tılıne sıŋıstı zaŋdylyqtan şyqqan jaŋa söz: tübırı «as», al «myq» jūrnaǧy tılımızdegı talai sözdı tudyrǧan ornyqty jūrnaqtardyŋ bırı: byla+myq, qyza+myq, qara+myq, jyly+myq... Būl sözder köbıne bırınşı bölıgı būiryq raily etıstıktı nemese syn esım türındegı tübırge – myq jūrnaǧy jalǧanu arqyly jasalady. Bızdıŋ jaǧdaida «asa» etıstıgıne jalǧanyp tūr. Demek, būl eşqandai jaŋalyq emes, jaŋa söz deuge de kelmeidı. Eşkımnıŋ avtorlyǧy qajet emes, qazaqtyŋ aitylmai kelgen öz sözı. Jaŋaşa atauǧa barmauǧa bolmaidy, tıl men tanymdy mazaq eterlık jasandy «beşbarmak» sözın kalkalap «besbarmaq» türınde atau tıptı de tıldı özımız qorlau ärı asymyzdy öz erkımızben mazaq etu. Ärine, jaŋa sözdı qūlaq jatyrqaidy, psihologiia bırden qabyldamaidy, alaida bır sözdı qaitalai otyryp, qūlaqqa zorlap sıŋıretın estrada änınıŋ sözı bolmasa da, közımız jetıp tūrǧan tanymdy qauymǧa osylaişa taŋuǧa äbden bolady. Qasiettı basty asymyzdy ögei sözben atau, onyŋ da avtorlyq qūqyǧyn basqaǧa telumen teŋ ekenın eskergen jön.
