27 jeltoqsan qazaqtyŋ bır tuar memleket qairatkerı Mūstafa Şoqaidyŋ dünieden qaitqan künı. Osydan tura 75 jyl būryn, atap aitqanda 1941 jyly 27 jeltoqsan künı Berlinde Uiktoriia Krankenhausta dünie salǧan edı.
Jūbaiy Mariia Iаkovlevna Gorina sonda azamattyq ıstep Şoqaidy sol düniejüzılık soǧys jyldarynyn qiyn qystau kezınde Berlindegı türık ziratyna jerleuge mūryndyq boldy. Bız sol üşın Mariia Iаkovlevnaǧa qaryzdarmyz. Söitıp esıl er 1942 jyly 2 qaŋtar jūma künı Berlindegı türık şäiıtterı ziratyna jerlendı. Bıraq soǧystan keiın sol zirat eleusız, eskerusız qaldy. Keŋes Odaǧy tūsynda Qazaqstannan Berlinge Şoqaidyŋ beiıtın ızdep kelu bylai tūrsyn, onyŋ el ışınde atyn atauǧa tiym salyndy.
Şoqaidyŋ beiıtın sonda alǧaş kım ızdedı, kım tapty degen sūraq oiǧa keledı. Ony tapqandar Germaniia qazaqtary. Bız sol oqiǧanyŋ bel ortasynda jürgen, bügınderı Almatyda Raiymbek audanynda ömır süretın Zuqa batyr ūrpaǧy Arslan Tosyn aǧamyzben osydan ekı jyl aldyn, aitqanda 2014 jyly, 24 qyrküiek künı kezdeskende sūhpattasyp aitqandaryn bastan aiaq jazyp alyp edık. Bügın Qazaqstan, tıptı bükıl Ortalyq Aziia elderınıŋ täuelsızdıgı üşın sanaly ömırın arnaǧan Mūstafa Şoqaidyŋ dünieden ötkenıne 75 jyl toluyna bailanysty beiıtının qalai tabylǧany turaly Arslan aǧanyŋ aitqandaryn tömende nazarlaryŋyzǧa ūsynamyn.
“1966 jyly alǧaş Germaniiaǧa barǧan kezımız. 5 joldaspyz. Bekei, Yrysbai, ınısı jäne bır kısı. Berlinge keldık. 3-4 kün demalyq es jiǧannan keiın, Berlinde dep estıgen Şoqaidyŋ beiıtın ızdeiık dep kelıstık. Tıl bılmeimız. Ym qaǧyp söileimız. Şoqai deimız, qazaq deimız, ölgen deimız. Eşkım bılmeidı. Äiteu, söitıp jürıp bır qanşa nemıs beiıtterın aralap şyqtyq. Üş kün ızdedık. Taba almadyq.
Üşınşı künı Templog deitın jerde edık. Bıreu: “Myna jaqta bır beiıt bar. Bıraq türıktıkı. Türıkterdın beiıtı bar. Sonda bolmasyn” dedı. Bız ne bolsa bolsyn, ony da köreiık dedık. Ol kezde maşina köp joq. Jaiau jürıp baryp taptyq. Biık dual, dualdyŋ üstı tıkenektı symdardarmen qorşap tastaǧan. Ülken temır esıgı qūlyptauly.
Köp te jaqyndai almaimyz. Öitkenı nemıstıŋ kempır şaldary qiyn bolady. Söitıp bes adamnyŋ qūlyptauly beiıttın ainalysyn toryp jürgenın körse, milisiiaǧa şaǧym jasaidy. Söitıp bızdı qamap tastai ma? dep alaŋdaǧan jaiymyz da bar. Onyŋ üstıne özımız Germaniiaga jaŋa keldık. Zaŋ bılmeimız, tıl bılmeimız.
Esıkte jazu bar eken. Onda beiıttıŋ Osman patşalarynyn elşılerı men konsuldarynyŋ beiıtı ekenı jazuly. Beiıttıŋ ışıne kıru mümkın emes. Dual biık, onyŋ üstıne tıkenektı sym temırder. Söitıp beiıttı ainala qarap kıretın tesık, qolaily jer ızdedık.
Osylaişa alaŋdap qarap tūrǧanda bır kempır men şal körındı. Bızdı körıp qasymyzǧa kelıp naǧyp tūrǧanymyzdy sūrady. Bız ymdap qazaqpyz, soǧysta adamymyz ölgen edı. Sonyn beiıtın ızdep jürmız. Mynanyŋ ışınde me eken dep jürmız. Onyŋ aty Mūstafa Şoqai, Şoqai dedık. Şal bızge qarady. Tüsındı. Bır közın qysyp tūryp “Şoqai, Şoqai” dep kübır kübır etıp oilandy. Sälden soŋ, “İä, iä, Şoqai degen bır beiıt osynda bar edı” dedı.
Quanyp kettık. Endı tabady ekemız destık. Bıraq ziratqa kıru mümkın emes. Qorşaǧan dual, tıkenektı sym temırder. Taǧy qarai bastadyq. Bır jerınde dual azdap şögıp temır sym ötetındei bolypty. Beseumız qarap tūrdyq. Kım sekırıp dualdyŋ ar jaǧyna tüsedı dedık. Eşkım ūmtylmady. Sonda ne bolsa da, men köreiın dedım. Jıgıtterdıŋ kömegımen dualǧa şyǧyp symdardyŋ üstınen ar jaqqa sekırıp tüstım.
Duladyŋ ışı tolǧan beiıt eken. Ary qarap berı qarap jürıp Şoqai jazuly beiıttı taptym. Dualdyŋ ar jaǧyndaǧy jıgıtterge aiǧailadym. “Bar eken, taptym” dedım.
Olar “Onda sen beiıttıŋ basynda tūryp Qūran oqy, bız osy jerden äumın deiık” dedı. Söitıp men Qūran oqydym. Olar syrttan äumın dedı.
Osydan keiın qaitaiyn desem, 2,5 metr biıktıgındegı dualǧa şyǧa almaimyn. Syrttaǧy joldastaryma aǧaş bır deme tauyp kelınder şyǧaiyn desem, olar aǧaş joq qaidan tabamyz deidı. Endı şyǧa almaityn bolǧan son, olar “Bız üige kettık erten senı bır deme qyp şyǧaryp alamyz. Bügın sen Şoqaidyŋ qasynda jat” dep kettı. Olar ketpei men ne ısteidı eken dep bıraz jerge baryp kütıp otyrady.
Al men beiıttıŋ ışın aralasam bügın meşıt salynǧan jerde aǧaştar jatyr eken. Meşıt ol künde joq edı. Meşıt 70-tı jyldardan keiın salyndy.
Aǧaşty dualǧa süiep şyqtym. Sekıre bergenge dualdaǧy tıkenektı symdar şalbarymnyŋ art jaǧynan tılıp kettı. Söitıp jyrtyq şalbarmen üige qaittym.
2-3 aidan keiın sol mandaǧy äskeri basqarmaǧa baryp beiıttı aşyp beruın aittyq. Ol kezde bır nemısşe de üirenıp qaldyq. Bır asker bızben jürmekşı boldy. Qai jerde dedı. 3 km degende ūzaq barmaimyn dedı. Onda maşinamen baraiyq dedı. Söitıp bır maşinamen beiıtke bardyq. Onyn küzetşısını taptyq. Küzetşıge esıktı aş desek, kıltı joq aşalmaimyn dedı. Kılttı tot basqan eken.
Söitıp qaityp keldık. Aradan 3 jyl ötkennen keiın 1969 jyly qaita barsaq, esıgı aşylypty. Türıkter aşyp tazalapty. Söitıp onda estelık bolsyn dep Bekei Sarbas, Yrysbai Erol, Nigmetolla (Diurın dep te ataidy) Ūzman törteumız suretke tüstık.”
Mıne būl Arslan aǧamyzdyŋ öz auzynan Şoqai beiıtınıŋ tabylu hikaiasy. Qazaq halqy, tıptı bükıl türkı halyqtary üşın qūrban bolǧan Şoqaidy Alla aldynan jarylqasyn, jatqan jerı torqa, barǧan jerı ūjmaq bolsyn!
Osylaişa alaŋdap qarap tūrǧanda bır kempır men şal körındı. Bızdı körıp qasymyzǧa kelıp naǧyp tūrǧanymyzdy sūrady. Bız ymdap qazaqpyz, soǧysta adamymyz ölgen edı. Sonyn beiıtın ızdep jürmız. Mynanyŋ ışınde me eken dep jürmız. Onyŋ aty Mūstafa Şoqai, Şoqai dedık. Şal bızge qarady. Tüsındı. Bır közın qysyp tūryp “Şoqai, Şoqai” dep kübır kübır etıp oilandy. Sälden soŋ, “İä, iä, Şoqai degen bır beiıt osynda bar edı” dedı.
Quanyp kettık. Endı tabady ekemız destık. Bıraq ziratqa kıru mümkın emes. Qorşaǧan dual, tıkenektı sym temırder. Taǧy qarai bastadyq. Bır jerınde dual azdap şögıp temır sym ötetındei bolypty. Beseumız qarap tūrdyq. Kım sekırıp dualdyŋ ar jaǧyna tüsedı dedık. Eşkım ūmtylmady. Sonda ne bolsa da, men köreiın dedım. Jıgıtterdıŋ kömegımen dualǧa şyǧyp symdardyŋ üstınen ar jaqqa sekırıp tüstım.
Duladyŋ ışı tolǧan beiıt eken. Ary qarap berı qarap jürıp Şoqai jazuly beiıttı taptym. Dualdyŋ ar jaǧyndaǧy jıgıtterge aiǧailadym. “Bar eken, taptym” dedım.
Olar “Onda sen beiıttıŋ basynda tūryp Qūran oqy, bız osy jerden äumın deiık” dedı. Söitıp men Qūran oqydym. Olar syrttan äumın dedı.
Osydan keiın qaitaiyn desem, 2,5 metr biıktıgındegı dualǧa şyǧa almaimyn. Syrttaǧy joldastaryma aǧaş bır deme tauyp kelınder şyǧaiyn desem, olar aǧaş joq qaidan tabamyz deidı. Endı şyǧa almaityn bolǧan son, olar “Bız üige kettık erten senı bır deme qyp şyǧaryp alamyz. Bügın sen Şoqaidyŋ qasynda jat” dep kettı. Olar ketpei men ne ısteidı eken dep bıraz jerge baryp kütıp otyrady.
Al men beiıttıŋ ışın aralasam bügın meşıt salynǧan jerde aǧaştar jatyr eken. Meşıt ol künde joq edı. Meşıt 70-tı jyldardan keiın salyndy.
Aǧaşty dualǧa süiep şyqtym. Sekıre bergenge dualdaǧy tıkenektı symdar şalbarymnyŋ art jaǧynan tılıp kettı. Söitıp jyrtyq şalbarmen üige qaittym.
2-3 aidan keiın sol mandaǧy äskeri basqarmaǧa baryp beiıttı aşyp beruın aittyq. Ol kezde bır nemısşe de üirenıp qaldyq. Bır asker bızben jürmekşı boldy. Qai jerde dedı. 3 km degende ūzaq barmaimyn dedı. Onda maşinamen baraiyq dedı. Söitıp bır maşinamen beiıtke bardyq. Onyn küzetşısını taptyq. Küzetşıge esıktı aş desek, kıltı joq aşalmaimyn dedı. Kılttı tot basqan eken.
Söitıp qaityp keldık. Aradan 3 jyl ötkennen keiın 1969 jyly qaita barsaq, esıgı aşylypty. Türıkter aşyp tazalapty. Söitıp onda estelık bolsyn dep Bekei Sarbas, Yrysbai Erol, Nigmetolla (Diurın dep te ataidy) Ūzman törteumız suretke tüstık.”
Mıne būl Arslan aǧamyzdyŋ öz auzynan Şoqai beiıtınıŋ tabylu hikaiasy. Qazaq halqy, tıptı bükıl türkı halyqtary üşın qūrban bolǧan Şoqaidy Alla aldynan jarylqasyn, jatqan jerı torqa, barǧan jerı ūjmaq bolsyn!
Äbdıuaqap Qara,
Mimar Sinan Körkem Öner Universitetınıŋ
professory, tarih ǧylymynyŋ doktory
"Ūlt portaly"
