Mūhtar Maǧauin. Äbış ekeumız

Äbış – bütkıl sanaly ǧūmyrdy bırge ötkergen, jastyq şaqtaǧy ejettes dos, qalamgerlık ǧūmyrdaǧy qanattas Äbış Kekılbaiūlynyŋ fäniden baqiǧa ozǧanyn men üş künnen soŋ estıdım. Jer-älemnıŋ arǧy betı – subtropikalyq Florida, Maiiamide teŋızge şomylyp, dem alyp jatyr edım. Dem alyp emes, tynys tauyp, es jiyp. Osydan onşaqty kün būryn, Şyŋǧys han epopeiasynyŋ soŋǧy, törtınşı kıtabyn tämamdaǧam. Tura jetı jylǧa sozylǧan, ūzaq, auyr marafonnyŋ aqyry, qatty soǧylyp, äbden qaljauraǧan ekem. Endı assa tört-bes bettık alǧysöz ǧana qalǧan. Būrnada aitar edım, alaman asyrda qyryq şaqyrym şauyp kelgen bäige at keide qaraqşydan öte bere jyǧylady, ūly qaǧanymyz turaly ömırlık eŋbegım qajettı märesıne jetken kezde maǧan abai bolyŋdar dep. Sol sözdıŋ yqpaly ma, anyǧy – menıŋ eŋsem köterılse de, qaryǧuǧa jaqyn jaǧdaiymdy körıp tūrǧannan soŋ ba, qysqa bolsa da ötımdı demalysqa ala jönelgen. Ūlym men kelınım jäne bäibışem. Qamsyz baraqat, mereilı tynym. Älemdık klassik Heminguei negızgı bır şyǧarmalaryn jazǧan, endıgı memorialdyq muzei. Özıŋnıŋ baryŋa masat bolmasa da, qanaǧat, täuba. Ötkenıŋdı üstırt baiyptaǧan mūŋdy estelık. Edıge balam Äbıştıŋ aiaq astynan, şūǧyl ötkenı turaly internetten sol künı bılgen eken. Bıraq menen jasyrypty. Mejelı mezetı, keşqūrym üige jetıp, ūiyqtap tūrǧannan soŋ, nemereler – oquǧa, balalar – jūmystaryna ketken, taŋǧy şai üstınde bäibışem jailap otyryp estırttı. Älbette, köŋıl būzyldy, dünienıŋ baiansyzyn ǧana emes, būrnaǧy qimas künderdıŋ de tylsymǧa batyp, joq bolǧanyn kördıŋ, ötken adam qaşan da senıŋ ömırıŋnıŋ de ülken bır bölıgın özımen bırge äketpek, osy oraida Äbıştıŋ jönı bölek edı. Körkem şyǧarmalarynyŋ jaiy köpke belgılı, senıŋ özıŋ turaly da, alpys jyldyq kezınde kötermelep, arnaiy jazyp edı, endı jūrt aldynda da, qaǧaz betınde de qatarlas ǧūmyr, özara adamdyq qatynasyŋ turaly eşqaşan aita almaidy. Endeşe, tırşılık ölşemıŋ ūzaǧyraq kesılgen senıŋ ünsız qalar jönıŋ joq. Onyŋ ışınde Äbıştıŋ jastyq şaǧy, qalamger retınde qalyptasu kezeŋı, sol zamandaǧy mınez-qūlqy, kısılık keipı turaly sen ǧana bıletın qanşama hikaia bar. Tügendemeseŋ de, negızgı bır tūrǧylaryn taŋbalap ketu qajet eken.

Būrnaǧy bır kezeŋ, qyryq, älde elu jasymda aitar edım, alpysqa jetıp ölgen jazuşynyŋ  armany joq dep. Jazaryn tügespese de, negızgı şyǧarmalaryn tämamdap ülgerse kerek. Alaida, bız jasaǧan zamannyŋ syr-sypaty, zorlyǧy men zobalaŋy basqaşa  boldy, oidaǧy köp dünie özıŋmen bırge ketuı de mümkın eken, sol arman bolǧan alpystan soŋ bolmys-bıtısı, oi tūrǧysy men taqyryby özgeşe taǧy qanşama äŋgıme, hikaiat, romandar jazdyq. Äbış negızgı şyǧarmalaryn alpysqa deiın, tıptı, eluge jetpei tūryp jaryqqa şyǧaryp ülgergen eken, alaida, jetpısınde de jazary tausylmaǧan, kökırekte taǧy qandai tolǧamdar jatty, bärın jiyp qoiǧanda, jaryq dünienıŋ mehnatymen qatar, qyzyǧy da mol, älı de jasai tūrsa kerek-tı. Bıraq jazmyştan ozǧan pende joq. Dese de, kez kelgen jannyŋ artyndaǧy alys-jaqyn aǧaiynǧa, al qandai da eleulı tūlǧanyŋ tuǧan halqyna tastap ketken aiǧaqty amanaty bolady. Sonyŋ bır parasy – alaştyŋ azamatyn keiıngı ūrpaqqa tanyta tüsetın, estelık keiıptı şyǧarmalar. Osy tūrǧydan alǧanda, menıŋ Äbış turaly jazuym – qajettı lebız ǧana emes, mındettı paryz siiaqty.

Äbıştıŋ  qalamgerlık  qyzmetı turaly köp aitylǧan, älı de aityla bermek. Älbette, qalypty ūǧymǧa üileskenımen, menıŋ de özındık tolǧamym bar. Köptegen, äsırese bastapqy jäne jalǧas kezeŋdegı äŋgıme, povesterıne süisıngenım, süiıngenım anyq, odan soŋǧy romandaryn, qadır, qasietın tani tūra, syn közımen oqyǧanym esımde, al endı bır dünielerın, mäselen, Şyŋǧys hanǧa qatysty hikaiatyn qabyldai almadym. Äbıştıŋ asa mol kösemsöz ülgılerınıŋ baǧamy da kürdelı. Būl arada bar kıltipan körkemdık tanymnan görı, äleumettık, qoǧami, tarihi közqarasqa bailanysty. Jalpy, men prozaǧa boilap engen «Tazynyŋ ölımınen» soŋ, ädebi synnan bırjola derlık kettım. Qatarlas qalamgerdı madaqtasaŋ, baǧasyn belgılei, jaǧymdy söileseŋ jaqsy, alaida, bardy-joqty kemşılıgın mınep, aşyla aitsaŋ, özıŋdı kötergendei körınesıŋ. Tūstastaryŋ ǧana emes, özıŋ üşın de qolapaisyz jaǧdai. Sondyqtan būl joly da negızgı söz – jazuşy Äbış turaly emes, adami Äbış turaly bolmaq.

Äbıştı alǧaş ret mınberde, maǧnaly söz üstınde kördım. 1957 jyl. Men orta mekteptı medalmen, üzdık bıtırgen oquşy retınde, Qazaq Memlekettık universitetınıŋ filologiia fakultetıne emtihansyz tüskem. İiun aiynyŋ soŋǧy künderı. Arada apta ötpei, bütkıl universitet boiynşa qabyldanǧan medalister qatarynda ırgeles Jambyl audany häm Otar stansasynda astyq daiyndau nauqanyna jegıldık. Qyzyl qyrmandaǧy, elevatordaǧy erteden keşke deiın sozylatyn auyr jūmystan şarşasam da, jaŋa ömırdıŋ bastauy, şamasy seksen-toqsan kündık beinetten soŋ, Almatyǧa köterıŋkı köŋılmen oralǧan edım. Bır aptadan keiın, 14 oktiabrde oquymyz bastalmaq. Sabaqtan üş kün būryn, jūma, älde senbı, Puşkin atyndaǧy Ortalyq  kıtaphanaǧa  bardym. Bälkım  aldynala estıdım, anyǧy – köldeneŋ säikestık, sol zamandaǧy qazaqtyŋ eŋ ataqty jazuşysy Säbit Mūqanovpen kezdesu bolady eken. Ülken oqu zaly, japyrlaǧan jastar. Bärı de student qauymy. Men aldyŋǧy bır qatardan oryn taptym. Äuelı Säbeŋnıŋ özı söiledı. Öte tartymdy, äserlı, qyzǧylyqty. Sodan soŋ qol köterıp tılengen oqyrman jūrtqa söz berılgen. Äuelgı bır balalardyŋ lepesı madaqty, tamsanysty, bıraq mänsızdeu şyqqan. Men söilesem be, söilemesem be dep, düdämal köŋılde otyr edım. Ekı, älde üş jıgıtten soŋ, jazuşy jäne kıtaphana basşylyǧy jaiǧasqan stolmen qatarlas jūpyny mınberge şaşy jalbyraǧan, közı oily, qara-tory bala şyqty. Mıne, naǧyz şeşen. Bar lepesı maǧnaly. «Ömır mektebınen» bastap, «Botagözge» tüstı. Şyn mänısındegı halyq jazuşysynyŋ özındık erekşelıgı, tıl bailyǧy, şynaiy suretkerlıgı turaly tögılıp bır söiledı deisıŋ. Būdan soŋ kezek tigen onşaqty jastyŋ ışınde jaqsy pıkırler boldy, bıraq qara balanyŋ äuezı bärınen mazmūndy, bärınen astam şyqty. İä, qara balaǧa jete-qabyl, bıraq artyq äsıresız, salmaqty bır söz boldy, jasy bızden ülkenırek, aqsūr jıgıt eken, joǧarǧy kurs studentı dep şamaladym. Endı men Säbeŋ turaly söileuden ainydym. Myna ekeuınen asyryp aita almaisyŋ, onyŋ üstıne, qanşa baǧalasam da, tabynbaityn jazuşym jäne bırtalai kemşın pıkırım bar, mäselen, «Botagözdıŋ» soŋǧy taraularyndaǧy şartty jasandylyq, däp osy arada byqsytyp jatu orynsyz, ol zamandaǧy menıŋ eŋ ülgılı jazuşym – Mūhtar Äuezov bolatyn, Säbit Mūqanovtan ölşeusız joǧary sanaimyn (qazır ekeuın teŋgermesem de, «Ömır mektebınıŋ» aqyrǧy bettersız Bırınşı kıtabyn «Abai jolynyŋ» alǧaşqy tomymen qatarlas klassika retınde tanimyn). Sonymen, közı tırı, ärı daŋqty jazuşymen alǧaşqy kezdesu – mereke ıspettı ülken oqiǧa boldy.

Arada ekı-üş kün ötkende universitettegı därısterımız bastalǧan. Äuelgı sabaq – tıl-ädebiet jäne jurnalistika bölımderınıŋ jetpıs bes studentı jinaqtalǧan ülken auditoriiada ötkerıldı. KPSS tarihy. Men mūndaǧy balalardyŋ ılkıde qatarlas tüsıp, bırge jūmystaǧan ekı-üşeuınen basqasyn tanymaimyn. Bıraq bärı derlık özım qatarlas, örımdei jas. Tört-bes qyz ǧana körındı, qalǧany ärqily, köbıne tym jūpyny kiıngen jıgıtter. KPSS tarihynyŋ mamany – mänerlep, nyǧyz söileitın, belgılı kısı eken, bıraq sabaǧyna qarai, därısı de qyzǧylyqsyz şyqty. Qyryq bes minuttan soŋ üzılıs. Mıne, osy kezde kördım, äuelgı bır qatardan aldyŋǧy küngı qara bala köterıldı, sol zamanda «velvetka» atalatyn, qoŋyr barqyt keudeşesı bar. Men ortadan şyqqanşa, qarsy, betpe-bet kelıp qalyppyz. Bırden-aq qol ūsynyp amandastym. «Aldyŋǧy künı Säbit Mūqanovpen kezdesude boldyŋyz ǧoi deimın?..» Moiyl közın töŋkere, maǧan baiyptai qarady. «İä boldym»,  – dedı sülesoq keiıpte. «Öte jaqsy söiledıŋız», – dedım. Rizaşylyqpen, beiqam jymidy. «Sız?..» «Men... būrynyraq qabyldanyp, jūmysta basqa jaqta bolyp edım.» «A-a.. medalist...» – dedı jadyrai külıp, iyǧymnan qaqty. Äbış – Mūhtar. Maǧauin – Kekılbaev... Soŋynan baiqadym, orta mekteptı altyn, kümıs medalmen bıtırıp, «eŋbeksız» oquǧa tüsken balalardy keiıngı, qataŋ synaqtan ötıp qabyldanǧan studentter tym ūnatpaidy eken, syn közımen qarap, özderınen eşqandai artyqşylyǧy joǧyn, tıptı, kemşın tüspegın äigılegısı kelıp tūrady eken. Äbış menı bırden-aq ış tartyp, riiasyz peiıl tanytty. Bır topta ekenbız, būdan bylai köbıne qatar otyryp, erkın äŋgımelesıp jürdık. Aitpaqşy, keşegı kezdesude jaqsy söilegen qūbaqan jıgıt te sol künı bızdıŋ auditoriiadan tabylǧan. Säl keiınırek tanystyq, jurnalistika bölımınıŋ studentı, esımı – Nūrmahan Orazbekov; orys basqan Rudnyi qalasy, metallurgiia zavodynda ekı jyl jūmys jasap kelgen eken, bızden nebärı üş jas qana ülken, alaida, ömırdı tanyǧan, saqa jıgıt bolyp körındı.

Köp ūzamai, osy üşeuımızdı jäne kurstas basqa da balalardy bırjola jaqyndastyrǧan tötenşe oqiǧa boldy. Fakultet komsomolynyŋ jyldyq, esep beru – sailau jinalysy ötkızılmek. Filologiia jäne jurnalistika bölımderınıŋ orysy men qazaǧy şamalas jetı jüz elu studentınıŋ basym köpşılıgı ülken akt zalyna şoǧyrlanǧan. Jinalys orysşa bastaldy, eseptı baiandama orys tılınde jasaldy, jaryssöz taǧy da orysqa ketıp barady. Men yza, renışım ışıme syimai, söz sūradym. Üş-tört kısıden keiın tidı. Qazaqşa söileimın, dep bastadym. Orysşam jetıp tūrsa da ana tılımde aitar edım. Osynda otyrǧan studentterdıŋ basym köpşılıgı – qazaq bölımınen. Bızdıŋ oqu ornymyz – Qazaq universitetı atalady. Elımız – Qazaqstan, Qazaq respublikasy. Al manadan berı bır auyz qazaqşa söz estımedık. Eger qazaq tılı sonşama qajetsız bolsa, bız nege qazaq bölımderı atalyp, qazaqşa oqyp jatyrmyz? Komsomol sekretary – orys filologiiasy, ekınşı kursqa jaŋa şyqqan Ädılbek degen aqqūba, körıktı jıgıt eken. Jaŋylmasam, soiy – Sauytbekov. «Ol bylai ǧoi», dep, taza qazaqşa söz qystyryp edı, «Sözımdı bölmeŋız, – dedım. – Berılgen bes minuttan aspaimyn. Jäne menıŋ bar aitqanymdy orysşaǧa audarmaŋyz. Özımızdı özımız tüsınıp alsaq ta jetedı». Būl Ädılbek, keiın aŋdadym, öte bır daryndy, jasyna jetpei aqyly tolysqan, baiypty, salauatty jıgıt edı, universitetten soŋ orys ädebietı kafedrasynda qaldyrylǧan, arada ekı-üş jyl ötkende, KGB-nyŋ qatysymen, şovinist ärıptesterı ūiymdastyrǧan köldeneŋ jalaǧa ūşyrap, segız jylǧa sottalyp, sodan bırjola joǧaldy. Osy Ädılbek endı maǧan işara jasady da, orys jaǧyna bır auyz tüsınık berdı, bızdıŋ qatarymyzǧa jaŋa qosylǧan student özınıŋ ana tılınde söileidı jäne orysşaǧa audarudy qalamady, dep. Men būdan ärı, bız qazaq bolǧandyǧymyz üşın, osy universitet qabyrǧasynyŋ özınde köptegen kemşılık jaǧdaida jürıp jatqanymyzdy aittym. Eŋ basty kesel – orys bölımı studentterınıŋ astamdyǧy. Äuelde, anau küngı auyl şaruaşylyq jūmystarynda baiqadym. Men üzdık oquşy retınde universitetke emtihansyz tüsken edım. Qatarlas qazaq balalary da solai. Eşkımnen kem emespız. Alaida, orys tıldı jıgıtter men qyzdardyŋ bızge äldebır mūhit aralyndaǧy jabaiylar siiaqty, tym joǧarydan qaraǧanyn kördım. Ärneden syltau tauyp, kemıtkısı, qorlaǧysy kelıp tūrady. Ūlttyq namysqa tigen jaǧdailar da ūşyrasty. Ol – dalada, erkın ömırde bolsa, universitet aumaǧynda da däp osylai. Orys bölımınıŋ jıgıtterı keudelep jüredı, dälızde qarsy kelseŋ, jol beruıŋ qajet siiaqty, qaǧyp, soǧyp ötedı, qyzdary qaşanda mazaqqa beiım, köbıne keketıp, mūqatuǧa äues. Tüiındep aitqanda, bız Sovet Odaǧynyŋ teŋ qūqūqty azamaty bolmai otyrmyz, bügıngı, bastan-aiaq orys tıldı jinalysymyz sonyŋ naqty aiǧaǧy, dedım. Osydan soŋ iiu-qiiu bastalyp kettı. Zalda emes, mınbede. Bızdıŋ kurstas jıgıtter qatar-qatarymen, bırınen soŋ bırı söilegen. Keiınde orta jolǧa jetpei, tūrmys jaǧdaiymen, älde basqa bır sebeppen oqudan ketken, boiy ortadan biık, iyqty, aqqūba jıgıt bar edı, atyn ūmytyppyn, Aqbergen siiaqty, aldymen sol şyqty. Menıŋ sözımdı odan ärmen, bıraz jerge aparyp tastady. Odan keiın Seitjanov Baqyt – qazbalai söilegen. Üş, älde tört kısıden soŋ Äbış. Bar sözı keiıs, tüŋılıske qūryldy, mūndai ahual zaŋ, tärtıp aiasy tūrypty, adamgerşılık moralǧa syiyspaitynyn aitqan. Taǧy ekı-üş jıgıtımız. Aqyry Nūrmahan Orazbekov. Qazaqşa bastap, orysşaǧa köştı. Jetkızıp aitqan. Adam balasy, onyŋ ışınde älemnıŋ aldynda tūrǧan sovet azamattarynyŋ qūqyqtyq teŋ jaǧdaida boluy şart ekenı, būl mäsele SSRO Konstitusiiasynyŋ özınde bekıtılgenı, Leninnıŋ ūly orystyq şovinizmdı aiyptaǧan sözderı. Nūrmahan aiaqtaǧan kezde jiynnyŋ är tūsynan ärqily dauystar şyǧyp jatty, endı oraisyz äŋgımege joǧarǧy kurs studentterı de aralasatyn siiaqty. Jinalystyŋ biık sahnadaǧy, fakultet basşylary häm universitet partiia ūiymynyŋ ökılderı otyrǧan töralqasynda ülken abyrju baiqalǧan. Nūrmahannyŋ sözıne jalǧas sybyr-kübır, azǧana tynystan soŋ Ädılbek jalpy jūrtty tynyştyqqa şaqyrdy da: «Bızdıŋ fakultettıŋ  biylǧy jaŋa tolqyny – asa jauynger eken, sözderı orynsyz emes, bıraq sabyr kerek!» – dep qazaqşa bastap, orysşaǧa köştı de, jurnalistika bölımınıŋ aǧa oqytuşysy, fakultet partiia ūiymynyŋ biuro müşesı dep tanystyrǧan qartamyş, myrjiǧan qazaqqa söz berdı, esımı – Zeinolla Tūrarbekov eken. Partiia qairatkerı ezıp-myjyp, ūzaq söiledı. Älbette, qazaqbaiskii aksentpen, orysşa. Dauys kötergen joq, ūrysqan, zekıgen joq, bıraq aldyŋǧy söilegen balalardyŋ bärınıŋ de ömırlık täjıribesı joq, kökörım jastyǧyn, internasionaldyq sana-sezımderınıŋ älı de jetıspei jatqanyn aşyp körsettı. Osy tūrǧyda, partiia tarihy, marksizm klassikterınen däiekteme ala otyryp, qanşama ülgılı nasihat, ǧibratty keŋes aitqan. Tyŋdaǧan eşkım joq, mynau naǧyz sūmyrai, satqyn eken dep otyrmyz. Aqyry, söilep bıttı. Būl kezde saǧat tüngı on ekıge taqap qalǧan. Komsomoldyŋ esep beru – sailau jinalysy adyra qaldy. Esebı – jartylai, sailauy bastausyz. Būdan ärı sozsa, taŋǧa ketpek. Ädılbek qasyndaǧy ülkendermen azǧana keŋestı de, būryn bolmaǧan jaǧdai eken, jinalystyŋ ekınşı bölıgın kelesı keşke köşırdı. Erteŋıne taŋerteŋ sabaq üstınde, bızdıŋ kursqa bırneşe oqytuşy kelgen. Bärı derlık tanys mūǧalımder. Ötken jinalysta söilegen jetı-segız bala, ärqaisymyzdy leksiiadan alyp şyǧyp, jeke būryştarda arnaiy äŋgıme ötkerıldı. Äuezı belgılı. Kınälamaidy. Bıraq maqūl da emes. Böten sözdıŋ qajetı ne. İnternasionalizm – igı qūbylys, artyqşa küş. Bülınıp jatqan eşteŋe joq. Äldenendei kınärat bolsa, dabyrasyz jöndeluge tiıs. Komsomol jinalysynyŋ bügıngı jalǧasy yŋ-şyŋsyz, tynyş ötuı kerek. Aqyldy bolyŋdar. Sonymen, bar äŋgıme tämamdaldy. Keşkı jiynymyz ūiymdasqan türde, tezınen atqaryldy. Ötkendegı dau-damaidyŋ elesı de joq. Eŋ ülken jaŋalyq – bızdıŋ ışımızdegı basbūzar jıgıtterdıŋ bırı Nūrmahan fakultet komsomol komitetınıŋ müşesı bolyp sailandy. Sonymen qatar, eŋbek maidanynan ötken saqa jıgıt esebınde erekşe sanatqa alynsa kerek, tiesılı mekeme äldeneşe ret tärbielık keŋeske de şaqyrǧan siiaqty, jai-japsaryn anyq bılmeimın. Äbış te, men de jalǧas künderde eşqandai qysasqa ūşyraǧamyz joq. Bıraq esepten şyqpasaq kerek, syrttai, alystan baqylau jasaluy äbden yqtimal. Ol zamanda, sovetter auqymynda baǧymsyz, beisauat kısı joq.

1957 jyl, 14 oktiabr – bızdıŋ tanystyq, dostyǧymyzdyŋ basy bolǧanymen, menıŋ Äbıştı alǧaş köruım emes eken. Keiınırek aiqyndaldy, äuelgı bılısım – bırşama būrnaǧa ketedı eken. 1950 jyl, bızdıŋ otbasy Semei, Şūbartau audany, ortalyqtan elu şaqyrym jerdegı Alǧabas kolhozynda tūramyz. Jaz ortasynda auylǧa köşpelı avtoklub keldı. Aşyq aspan astynda, kolhoz keŋsesınıŋ qabyrǧasyna ılıngen appaq ekranda «Jambyl» degen jaŋa film körsetılgen. Kino bastalǧan bette «Sary-Arqa» men «Sarjailau» küŋırene şalqydy. Sodan soŋǧy körınıs, dabyraly jiynda maǧnaly, mändı jyr aitqan ortalyq keiıpkerdı ekpındei tolǧaǧan jas aqyn bet qaratpaǧan. «Äi, anau baidyŋ aqyny Jambyldy jeŋıp kettı!» – dedı menı aldyna alyp otyrǧan ülken äkem Maǧauiia dauystap. Basqa jūrt ta dabyrlasyp jatyr. Baişyl aqyn – ol kezde jap-jas, aruaqty Ǧarifolla Qūrmanǧaliev ekenın keiınde baiyptadym. Men üşın būdan görı mändırek jaǧdaiat – film aldynda körsetılgen kinojurnal bolyp şyqty. Maŋǧystau degen alys aimaqtaǧy eskılıktı zirattar. Japyrlaǧan, tozǧan mola emes, qūbyla türlenıp, qatar-qatarymen boi tüzegen äsem kümbezder, ärqily ǧajaiyp oiu, örnekter bederlengen eŋselı qūlpytastar. Özgeşe suretterdıŋ bır tūsynda aldyŋǧy qatarǧa men qūralpas jas bala şyqty. Älde taqpaq, älde jyr, bälkım, qara söz, tögılıp tūr. Aryda aidyndy kümbez, qasynda özınen äldeqaida biık, äsem örnektı, myǧym qūlpytas. Bala öte erkın, bar sözdı öz janynan şyǧaryp tūrǧandai öjet keiıpte. «Äi, myna bala bızdıŋ Mūhtar siiaqty eken, ǧūmyr-jasy ūzaq bolsyn!» – dedı menıŋ atammen dos-jar Ahmetjan degen aqsaqal. Qasiettı Babaŋ – Baiǧotan bidıŋ ūrpaǧy. Ol zamanda qazaqtyŋ bır-bırıne tıleulestıgı, äsırese, mektepte jaqsy oqityn balalarǧa süiınışı erekşe bolatyn. Mıne, menıŋ esımde qalǧan, surette emes, jyljymaly, tırı keiıpte jüzın körgen on jasar qara bala – keiıngı Äbış Kekılbaev eken. Maŋǧystau mūralaryn zertteuge kelgen äldebır ekspedisiia kinoǧa tüsırıp äketkenın bıledı, soŋynda jūrttan estıgen, bıraq özı körmeptı. Qazaq dalasynyŋ ekınşı qiyryndaǧy, aqyry qalamdas, qanattas boluǧa tiıs Mūhtar Maǧauin körıptı. Būl kino-kadr, ökınışke qarai, sol betı joǧalǧan eken, keiınde Qazaqfilmde bas redaktor bolyp jürgen kezınde arhivten qanşama ızdestırse de tabylmapty. Özınıŋ jazǧan, jazbaǧanyn bılmeimın, Äbıştıŋ bolaşaq ǧūmyrynyŋ jūrtşylyq aldyna şyqqan äuelgı bır jariia körınısı turaly aqiqat kuälık bere ketu menıŋ ülesıme tigendei.

Sol alǧaşqy künnen bastap-aq Äbış ekeuımız jarastyq taptyq. Jūbymyz jazylmaidy. Sabaq üstınde. Bıraq tūraǧymyz bölek. Ol Vinogradov köşesındegı jataqhanada, men – 1-liniia atalatyn (qazırde Baizaqovtan keiıngı) köşede, auylşaruaşylyq jūmystarynda bırge bolǧan, ekonomfakta oqityn Äitımbek degen jıgıt, jäne taǧy bır bala – dümdei orys kempırınıŋ esıgı bölek, tapaltaq bölmesın jaldaǧamyz. Äbış ekeuımız keide sabaqtan soŋ üige qaitpai, köşede jürıp qalamyz. Men äuelgı aptalardan bastap, Puşkin atyndaǧy Ortalyq kıtaphanadan berık oryn tepkem. Otyzynşy jyldardaǧy «Qazaq ädebietı» men «Ädebiet maidany» jurnalyn tekserıstep jatyrmyn. Köp ūzamai, osy qatardaǧy eskılıktı kıtaptarǧa, orystyŋ tosyn ädebi jurnaldaryna tüstım. Al qazaqy basylymdardy süze qaraǧanda, basqa bır äuen. Şyǧarmalardyŋ sapasy öte tömen, bala kezımnen menıŋ jüregımde dyq bolyp kelgen 32-33-jylǧy aşarşylyqtyŋ elesı joq, onyŋ esesıne 37-38-jyldardaǧy jappai qaralau nauqany airyqşa körınıs tapqan eken. Pälelı-jalaly bylǧanyş maqalalar. 30-jyldar ädebietındegı bar jaŋalyq – osy ötken jylda ǧana aqtalǧan, endı airyqşa nasihattala bastaǧan Säken Seifullinnıŋ, Beiımbet pen Jansügırovtyŋ äzırşe baspaǧa ülgermei jatqan şyǧarmalary da bar. Bır künı Äbışke aittym: Seifullinnıŋ «Qyzyl aty» – aşarşylyq turaly jazylypty degen daqpyrt beker eken, mülde basqa dep, tūspal da emes, böstekı söz dep, mazmūndap bergenım esımde. Taǧy da basqa hikmetter. Adam jas kezınde azǧana bılımınıŋ özın köpke jariia etkısı kelıp tūrady ǧoi. Onyŋ ışınde bızdıkı – ädebiettıŋ ötkenı men bügını turaly keŋes. Äbış men aşqan «jaŋalyqtardy» qyzyǧa tyŋdaidy, özınıŋ kıtaphanaşyldyǧy joq. Jaŋadan jazǧan öleŋderın oqidy. Būl ädemı, sol kezdıŋ özınde kemel jyrlary äzırşe baspa betıne jol aşpaǧan, onyŋ esesıne «Leninşıl jas» gazetınıŋ betınde ärqily tūrmystyq maqalalary basylyp tūrady. Onyŋ ışınde Maŋǧystaudan qatarlas kelıp, institutqa tüsken bır auyldasynyŋ oqu esebıne seiıl-seruenge boi ūryp, aqyry elge qaitqany turaly, ǧibratty maqalasy bolyp edı. Äzırşe körkem prozaǧa qadam salmaǧan. Men bala kezımnen öleŋmen äuestenbedım, onyŋ esesıne ülken jazuşy bolam degen senım bar, tek daiyndyq jetpei jatqandai; būl kezde ärqily syn maqalalar jazam, Abai tekstologiiasy turaly bırşama däiektı zertteu jasadym, eşqaisyn eşbır gazet qabyl körmegen. Osyǧan orai bızdıŋ kursta Äbış tanymal qalamger esebınde, men – jazu ataulydan tys, bılımdar student sanatyndamyn. Ekeuımızdıŋ de jasymyz on jetıden jaŋa asqan, köp ūzamai on segızge aiaq bastyq, bıraq özımızdı tym eresek sanaimyz, eŋ bastysy – senım mol, bügınımız – kelıstı, bolaşaǧymyz – ǧajaiyp körınedı. Äbış öz ortamyzdaǧy därıbıne qaramastan, tym biiazy, beibıt, sülesoq, al men kökırektep tūratyn bolsam kerek. Mınezımız üilespeidı, bıraq sonşama tüsınıstı tatulyq bar. Ekeuımız qysqy salqyn  künderde toŋazyp ta qalady ekenbız, mūndaida äldebır ashanada boi jylytamyz, sodan soŋ Äbıştıŋ jataǧyna bas sūǧamyz, bızben kurstas Baqyt Seitjanov, Tūrǧanbai Dıldäbekov, Didarbek Ramadanov, Marat Nūrǧaliev degen, keiınde ärqily taǧdyr, ärqily jaǧdaida ǧūmyr keşken jaqsy jıgıtter boldy. Älbette, bar äŋgımemız – ädebiet töŋıregınde. Qol bos künderde men Äbıştı köbıne kinoǧa süireimın. QazPİ-de Altyn deitın, naǧaşy äpkem boldy, äkeden erte airylǧan, bar jaǧdaiy bızdıŋ şaŋyraqtan, Äbıştı airyqşa jaqsy köretın, qaşan barsaq ta, azdy-köptı mäzırı daiyn, bır joly manaǧy jıgıtterdıŋ ışınde Tūrǧanbaimen qosa, arnaiy qonaqqa şaqyrǧany bar.

Alǧaşqy jyl, qaitkende auyldy saǧynamyz. Köktem tuar-tumasta men aŋqam keuıp, Sary-Arqanyŋ qymyzyn ızdei bastadym. Bazarǧa tüsedı-mıs, bıraq kök su bolady eken, eŋ dūrysy – Panfilov parkındegı jazǧy restoran dep estıdık. Şırkın, qymyz-ai, deimın men. Qymyz degen ne, şūbatty aitsaŋşy, deidı Äbış. Şūbat degen – tüienıŋ aşytylǧan sütı, bızdıŋ auylda sirek te bolsa ūşyrasatyn, tüie-qymyz deidı, däp osyǧan juyq, sūiqyltym syiyr-qymyz degen de bar, amalsyzdan şyqqan, naǧyz qymyzdyŋ jönı bölek qoi, deimın men. Şūbatpen salystyruǧa kelmeidı, deidı Äbış. Ädette eşqaşan daulasyp körgen emespız, būl joly da ärkım öz pıkırınde. Ekeuımız de oŋ ekenbız. Sary-Arqanyŋ qymyzy airyqşa, al Maŋǧystaudaǧy qymyz, älbette, jerdıŋ şöbıne bailanysty sūiqyldau keledı eken, osyǧan kerısınşe, Sary–Arqanyŋ şūbaty – köpırşıgı mol, aşqyltym tärızdı; al keiınde näsıp boldy, Maŋǧystaudyŋ şūbaty körer közge ǧajaiyp, appaq bal siiaqty üiırılıp tūrady, denge – saulyq, tänge – quat. Älbette, qazaqtyŋ qymyzy da, şūbaty da älemde teŋdesı joq susyn, ärı tamaq. Aqyry bır künı parktegı jazdyq restoranǧa qymyz tüsıptı degen habar jettı. Jeksenbı bolsa kerek, Äbış, Baqyt, Tūrǧanbai törteuımız tura attandyq. Ras eken. As alǧamyz joq, qalauymyzşa qymyz keltırdık. Qyrda ösıp, qymyzǧa üirengen kısınıŋ däm-tüisıgı kırpiiaz, qatesız bolsa kerek, men bar mūratym ornyna kelgendei, raqattana, syzdyqtai soraptap otyrmyn, Äbış maǧan synai, jymiia qarap qoiady, keler mezette: «Jaqsy qymyz eken», – dedı, ärine, şūbatyna jetpeidı, menıŋ köŋılım üşın aitqany. «Sary-Arqanyŋ qymyzynan tömen, – dedım. – Äitkenmen, täp-täuır, aldanyşqa jaraidy». Törteuımızge tört grafin qūiǧyzǧan edım, soza tartyp, tauysa almai, bırtalai otyrdyq. Şyndyǧynda, tört şişanyŋ ekeuın men ışsem kerek, aqyry masaimasaq ta, tym köŋıldı jaǧdaida stol basynan köterıldık. Ol kezde arnaiy estradasynan senbı, jeksenbı künderı ärqily konsert, tıptı, atauly operalardyŋ tūtas bır bölımderı qoiylatyn park ışınde tynystadyq, älde şeteldık kinofilmderge bardyq, bälkım, ädebiet töŋıregındegı tausylmas äŋgımemen saiada otyrdyq – naqty esımde joq.

Tym ūzaq körıngen alǧaşqy kurs ta ötkerıldı. Äbış ekeuımız jazǧy sessiiany dekannyŋ rūqsaty boiynşa, mezgılınen būryn tapsyryp, mai aiynyŋ soŋyna taman öz auyldarymyzǧa qaittyq. Ekı qiyrdan ekı-üş ret hat almastyq. Jazdyq demalys ötkerılıp bıtpei-aq, keiıngı jyldarda, tıptı, oqu bıte salysymen aidaityn, mındettı auyl şaruaşylyq jūmystary bar. Ädette «Tyŋ ölkesıne» jıberedı. Barmai, boi tasalap qalǧan student jataqhanadan nemese stipendiiadan airylady, ekeuınen bırdei qaǧyluy da mümkın. Auylǧa keterde dekanattan sūraǧanbyz, mezgıldı meje – iiul aiynyŋ soŋyna qarai, ekeuımız ekı jaqtan kelıp jettık. Söitsek, emtihannyŋ aqyrǧy künderınde äuelgı merzım qysqaryp, osy aidyŋ on besınde bütkıl universitet studentterı Aqmola oblysyna arnaiy tauar eşelonymen, ekı-üş lek bolyp attanyp ketıptı. Dekanat bızge keşıktıŋder dep kınä qoia almady. Fakultettıŋ barǧan jerı naqty belgılı, artynan özderıŋ quyp jetıŋder degen. Mynausy tıptı qiyn boldy. Söitıp, ärı-särı, abdyrap tūrǧanda, Ybyraiym aǧai Mamanov kezdese ketkenı. Baiaǧy Jetısudan äigılı, 1899 jyly jaŋa ülgıdegı «Mamaniia» mektebın aşqan, 1914 jyly romanǧa bäige jariialaǧan ataqty alpauyt Maman – Tūrysbek, Esenǧūl ūrpaǧy. Eŋsegei boily, tolyqşa kelgen, salmaqty, sabyrly kısı edı. Ötken ekı semestr boiy «Qazırgı qazaq tılı» pänınen därıs bergen. «Sender qaidan jürsıŋder?» – dedı bızdı körgende quanyp ketıp. Solai da solai. «Tıptı jaqsy bolypty...» Söitsek, filologiia fakultetınıŋ  oqu programmasy boiynşa, osy jazda universitet studentterınıŋ bır toby folklor-tıl tanu ekspedisiiasyna baruǧa tiıs eken. Dekanattyŋ salaqtyǧy ma, basqadai jauapsyzdyq pa, būl şaraǧa mındettı Ybyraiym aǧai uaqtyly habarlanbaǧan, endı ien qalǧan universitetten kezdeisoq studentter tabu üşın kelgen betı eken.

Sonymen, Äbış ekeuımız, oilamaǧan jerde, öz tūrǧymyzdan qaraǧanda, asa maŋyzdy ǧylymi ekspedisiianyŋ müşelerı boldyq ta şyqtyq. Ybyraiym aǧai sol künı me, älde būryn, nemese keiın be, taǧy üş student tapqan eken. Ekı qyz jäne bızden joǧary kursta oqityn, keiınde belgılı aqyn Esläm Zıkıbaev. Būlar Jambyl oblysyna bölındı. Äbış ekeuımız – Oŋtüstık Qazaqstanǧa. Söitıp, arada kün ozbai, attanyp kettık. Jetekşımız bırer aptadan soŋ Sary-Aǧaş kurortyna baryp jatpaq, keiınırek, soŋǧy bır künderı arnaiy būrylyp, äuelgı esebımızdı tapsyru kerek.

Eŋ äuelı Türkstanǧa kelıp tüstık. Baǧzy bır zamanda Qazaq astanasy bolǧan qasiettı Türkstan. Ol kezde bızdıŋ tarihi bılıgımız tapşy, eŋ negızgı nysanamyz – Äzıret-Sūltan – Hoja-Ahmet Iаsaui kümbezı. Keşkılıkte qala ortalyǧyndaǧy meimanhanaǧa kelıp ornalastyq. Şatyrly, jalǧyzqabat, ūzynşaq üi eken. Onşaqty ǧana nomerı bolsa kerek. Bızge ekı kısılık, jaily, keŋ bölme tidı. Qyzmet körsetuşıler – özbek, qazaǧy aralas äiel, erkek, tür tūlǧasy jūpyny, jürıs-tūrysy da sypaiy. Bärınıŋ de tılı qazaqşa. Şai alǧyzyp ıştık qoi deimın. Bırden baiqalǧany – radio özbekşe sairap tūr. Soŋǧy habarlar jäne qūlaǧymyzǧa tosaŋ estılgen ärqily, şuyldaq än. Ol kezdegı Türkstannyŋ özgeşe jaǧdaiyn erteŋıne, köşege şyqqanda aŋdadyq. Halqy aralas eken, bıraq ala taqiialar köbırek. Bazar qaida dep sūrastyq. Tym taqau, bırer oramnan keiın. Bızge bazardyŋ özı emes, onda ūşyrasuǧa tiıs ülken kısıler kerek. Alaida, būl arada qazaq az, özbek şaldary basym eken. Köbıne söresız, tyqyr jerge üiılgen ala qarbyz ben sap-sary, kögıljım, torlama keiıptı, sopaqşa, ülken qauyndaryn saudalap otyr. Közımız tartqanymen, äuelı özımızdıŋ bırlı-jar aqsaqal, qarasaqal kısılerımızben tıldestık. Jartymdy äŋgıme şyqpady, onyŋ esesıne jasamys bır kısı tura jol sıltegen. Irgedegı Şornaq deitın auylda Äbdıreiım degen qariia bar, aqyn, bılımdar kısı, söz quyp jürseŋder, tügelın sodan tabasyŋdar, degen. Aqyn bolsa, aqsaqal bolsa, odan artyq ne kerek. Jön-jobasyn aiqyndaǧan soŋ, erteŋ şyqpaq boldyq. Taqau bır tūsta Äzıret-Sūltannyŋ kök kümbezı küŋırenıp tūr. Būl kezde kün qaq töbege köterılgen, qapyryq ystyq, ärı şöldep baramyz. Meimanhanaǧa qaituǧa tura kelgen. Äbış ülken bır sary qauyn taŋdap aldy. Mūnda jemıs atauly Almatymen salystyrǧanda, tym arzan eken. At basyndai qauynymyz nebärı üş somǧa tüstı. Saudalaspadyq. Bälkım, ekı somǧa berer edı. Köp ūzamai on ese ūsaqtaǧan, anyǧy – qymbattaǧan aqşa ǧoi, üş somymyz otyz tiynǧa teŋ. Şyn narqyn sodan bılıŋız. Meimanhanaǧa oralyp, raqattana otyryp qauynymyzdy jep, şöl qanyp, ärı toǧaiyp alǧannan soŋ bögelmei, Kök kümbezge tarttyq.

Alǧan äser, tolqyǧan köŋıl jaiyn täptıştemei-aq qoiaiyn. Ötken daŋqty, saltanatty tarihymyzdyŋ bügınge jetken bır köleŋkesı. Äzıret-Sūltannyŋ taqau töŋıregı, tızeden dep aitpaiyn, tobyqtan asatyn, mailaqy, ūsaq, sary topyraq, aiaq basqan saiyn kürp etıp, köterıledı, däl ırgede, oq şalym jerde omyraia qūlaǧan şaǧyn kümbez, odan berıde – mūjylǧan, tozǧan, ärqily toqal qabyrǧalar jūrnaǧy, keudesı biık aspani Äzıret-Sūltannyŋ özı jat jūrt, elsız iende jetım qalǧandai, mūŋdy, zarly körındı. Äsem örnektı, kögıldır qabyrǧalardy jaǧalap, oŋdy-soldy ainalyp, bırtalai jürdık. Keiınde Äbıştıŋ äldeqalai jazǧany bar. Bız tötelei kelgen taraptan basqa, qarama-qarsy tūs bırşama tazartylyp, soqpaq arşylǧan eken. Şaŋ qauyp, topyraq jaldap jetken jolymyz eŋselı, elbır bolsa, qaitardaǧy aşyq jolymyz basqaşa, ūnjyrǧamyz tüsıp, mūŋ arqalap şyqtyq.

Erteŋıne Şornaqqa jettık. Sūrastyryp, ızdegen üiımızdı oŋai taptyq. Üş bölmelı toqal tam, eskırıp müjılgen alasa dual, ışkı ırgede suarmaly, quaŋ jerde şaǧyn qauyndyq. Äbdıreiım aqsaqal – jasy alpystan asqan, şoqşa saqal, sarǧyş öŋ, iman jüzdı qart eken. Arnaiy ızdep kelgen balalardy qūrmetpen qabyl aldy. Äuelgı şai üstınde-aq köl kösır äŋgımenıŋ tiegı aǧytylǧan. Aqsaqaldyŋ üiınde üş kün jattyq. Qanşama hikaia, öleŋ-jyr, qissa dastandar. Bıraz sözımdı Akademiiaǧa tapsyrdym, dedı aqsaqal. Tapsyrmaǧan nūsqalardyŋ ışınen Aqtaban-Şūbyryndy zamanǧa qatysty äigılı «Qarataudyŋ basynan köş keledı» tolǧauyn jazyp aldyq. Bırşama ūzaq jyr. Tobyqty Topyş aqynnyŋ sözı dep edı. Men keiınırek, üşınşı, älde törtınşı kursta jaŋadan köşırıp, Äbış ekeuımızdıŋ atymyzdan Ǧylym Akademiiasyna ötkızgen edım. Arnaiy zerttegen emespın. Sonymen qatar, Äbdıreiım Baitūrsynūly «Alpamys» jyrynyŋ jaŋa bır nūsqasyn arab jazuymen qaǧazǧa tüsırıp, Ädebiet institutyna tapsyrǧan eken. Bızge keibır şumaqtaryn jatqa aityp otyrdy. Bıraq būl – Alpamystyŋ aqyry emes, dedı. Kelesı hikaialar batyrdyŋ ūrpaqtarymen jalǧasady. Men būdan qyryq jyl būryn, Kışı jüz Äkımgerei aqynnyŋ äldebır jiyn-toida ekı kün qatarynan jyrlaǧanyn estıp, keiın aldyna baryp, qaiyra pysyqtap, üirengen edım, endı köp jerı jadymnan şyǧyp ketıptı, osy qysqa qarai, alaŋsyz, qaptal otyrsam, bes-alty aida tügendep şyǧar edım, degen. Arasynda bırer şumaq üzıgı, jekelegen körınısterı bar, bastan-aiaq qara sözben baiandap berdı. Būl dastanda Alpamys ūrpaqtary aǧaiyndas özbektermen odaqtasyp, pıl mıngen moǧol äskerıne qarsy soǧysady, jauyn jeŋıp, özbekterdı bar päleden aman alyp qalady. Keiınde men būl özgeşe maidan – Ūly Moǧūl imperiiasynyŋ däuırlegen zamany, Şah-Jahan padişahtyŋ tūsynda mūrager patşazada Äurengzab pen Būhar handyǧynyŋ arasyndaǧy almaǧaiyp soǧys, aǧaiyndas jūrtqa kömekke jüz myŋ äsker attandyrǧan Salqam Jäŋgırdıŋ Balh joryǧy ekenın aiqyndaǧan edım. Ol kezde, ärine, özgeşe jyrdyŋ tereŋnen tartqan tarihi negızderı turaly bailam joq, bıraq özgeşe epos turaly derek bere ketu paryz siiaqty körıngen. Türkstanǧa qaityp oralǧannan soŋ Äbış ekeuımız ekı būryşta jazuǧa otyrdyq. Äbış keŋınen tolǧanyp, Türkstan, Äzıret-Sūltannan bastap jazuǧa kırıskende, men nebärı üş bettık, habarlama sypatty maqalany tämamdap qoiǧan edım. Soŋyna Äbıştıŋ aty-jönın, sodan soŋ özımdı tırkep, aldyna tarttym. Äbış jūmysyn tejedı de, jedel şolyp şyqty. Sodan soŋ rizaşylyqpen külıp, tamaşa jazypsyŋ, degen. Men tym aryǧa ketıp qalyppyn, osylai bolǧany jön, dedı de, özınıŋ atyn syzdy. Jalǧyz şapqanyŋ jön, degen. Ädebiet tarihymen ainalysyp jürsıŋ, senıŋ qolaiyŋ, degen. Men aittym, būl – men aşqan jaŋalyq emes, jyrdyŋ jaŋa nūsqasyn ekeuımız bırge taptyq, eger maqalany sen jazsaŋ, menıŋ atym qalyp qoiu kerek pe, kım taŋbalasa da, ekeuımızge ortaq jaǧdaiat, dedım. Äitpese jıberıp qajetı joq, dedım. Äbış maǧan qadala qarap azǧana otyrdy da, özınıŋ esım-soiyn menen keiın tırkep jazdy. Men sol arada maqalany qaiyra, tazalai köşırıp şyqtym. Sol künı poştaǧa baryp, «Qazaq ädebietı» gazetıne joldadyq. Būl maqala jaz ötıp, küz ötıp, qys tüsken soŋ, özımız de ūmytuǧa jaqyndaǧan şaqta, «Qazaq ädebietı» gazetınıŋ jaŋa jyldyq, alǧaşqy sanynda jariiaǧa jetken edı. Sol betı, aiaq asty qaluy da mümkın eken, keiınde bılgenımızdei, gazettıŋ beldı qyzmetkerı, zerdelı ädebietşı, ol da türkstandyq Rahmanqūl Berdıbaevtyŋ qolyna tüsıptı. Mūndai maqala Äbış üşın üirenşıktı jaǧdai, al menıŋ esımım baspasözge şyqqan eŋ alǧaşqy körınıs, on segız jasta jazylǧan, jūrt aldyna jetken alǧaşqy eŋbegım boldy; keŋ joldy, ūzynşaq bloknottyŋ üş betın köldeneŋdei toltyrǧan, qaralai, şyn mänısınde ızınşe, tazalai köşırgende eşqandai özgerıske tüspegen qoljazba nūsqasy menıŋ Almatydaǧy arhivımde, alǧaşqy äŋgımeler, alǧaşqy ädebi maqalalar qatarynda saqtalyp tūr. Eŋ soŋǧy oramynda Äbıştıŋ qoly, qara qaryndaşpen jazylǧan, būl jaǧdaiatqa Ǧylym Akademiiasy nazar audaruǧa tiıs degen söilem bar.

Äbdıreiım aqsaqalmen üş kün, üş tündık kelelı keŋesten soŋ bar ısımız baisal tartqan. Osyndai jaŋalyq aştyq degen balalyq masat, Äzıret-Sūltandy, Türkstandy kördık, jaŋa jer, elımızdıŋ bır pūşpaǧyn tanydyq degen mereilı köŋıl. Topyraǧy kielı Türkstanda taǧy bögeldık. Qimaimyz. Äuelgı kezekte Syr-Dariianyŋ jaǧasyna şyqtyq. Men üşın es bılgennen aŋyz edı. Bızdıŋ jūrtta meilınşe taza, möldır sudy «Syrdyŋ suyndai» dep äspetter edı. Säbit Mūqanovtyŋ bır kıtabynda äldenendei syrqatqa ūşyraǧan sūludyŋ auyr halde Syrdyŋ suyn ışıp ölsem degen tılegı bolady, aqyry, tüstıktegı törkınıne jetkerılıp, Syrdyŋ suyn ışkennen soŋ qūlan-taza aiyǧyp ketetını bar. Syrdyŋ boiy neşeme ǧasyr boiy qazaq halqynyŋ ūstyn-tıregı, qūtty mekenı boldy. Jazda Arqaǧa jailauǧa şyqsa, qysta köbıne-köp ūiyqty, tızbe toǧai, qalyŋ qamysty Syr boiyna jetıp panalaityn. Arqadaǧy, Batys pen Şyǧystaǧy qalyŋ qazaqtyŋ Syr boiynan alystap ketuı – HVII ǧasyrdyŋ basynan, alaida, ūly dariianyŋ ertegılık arman bıtımı kökeiden ketpegen. Şırkın Syr-Dariia!.. Syrdyŋ suyndai möldır, taza... Sol Syrdyŋ jaǧasynda tūrmyz. Üiırılıp aqqan, aidyndy, mol sudyŋ tüsı – laisaŋ sarǧyş eken. Ol kezde keiıngı qajettı, qajetsız bögender salynbaǧan. Syrdyŋ suy – būdan myŋ jyl būrynǧy tabiǧi qalpynda. Sap-sary. Jäne bylǧanbaǧan, tap-taza. Men halqymnyŋ jadyna qairan qaldym. Äbışke aittym. Osy ötken qysta ǧana folklordyŋ tolyq kursyn tämamdadyq qoi. Eskılıktı qanşama ädebiettı üŋıle zerttegem. Bärı de tabiǧi, bärı de tamaşa. Sūlu Syrdyŋ jaǧasynda tūryp, zämzäm suyn alaqanǧa toltyra ıştık. Qairan Syrdyŋ suy!..

Bız Türkstanda jäne üş kün boldyq. Bazardy toruyldadyq, köşe kezdık, bıraq aitarlyqtai şejıre qart ūşyraspady. Alaida, baraqat tynym tapqan edık. Aqyry, jūmysymyz önbegennen emes, mejelı uaqytymyz jetkennen soŋ, qasiettı Türkstanmen qoştasuǧa tura keldı. Poiyzǧa otyryp, Şäuıldırge tarttyq – bügınde Otyrar audany. Tiesılı, Temır deitın stansaǧa tüstık. Bız jer jaǧdaiyn bılmegendıkten, uaqytymyzdy terıs esepteppız. Keş batuǧa taqaǧan, alaköleŋke, audan ortalyǧy Şäuıldır bırşama jer. Amal joq, qazaq jönımen qonalqa ızdedık. Şetkerı bır üidıŋ aldynda qartaŋ äiel otyr eken. Bızdıŋ jaǧdaiymyzdy estıgen soŋ, ırkılmei, ışke şaqyrdy. Tūrmysy tym jadau. On ekı-on üş jastardaǧy, jete-qabyl ūly men qyzy bar. Şai qainatyp, dastarqan jaidy. Mäzırı joqqa jaqyn. Bırneşe üzık, qatqan taba nan. Qysalaŋ jaǧdaiyn aityp, jık-japar bolyp otyr. Bızge tamaq emes, bır kündık tüneme baspana kerek. Mümkındıgınşe rizalyǧymyzdy bıldırdık. Äitkenmen, menıŋ köŋıl-küiım tym jabyrqau edı. Jesır kempırdıŋ jalbaǧai tūrmysyna ǧana emes. Türkıstandaǧy, tırşılıgı täuır sanalatyn aqsaqaldyŋ üiın kördık. Köŋılı köl eken, bızge tym qūrsa toqty soiyp bere almaǧanyna äjeptäuır qorǧalaqtaǧan. Qauyn jedık, köje ıştık, qarnymyz aşqan joq. Būl da täubalyq. Şornaq auyly, onyŋ taqau töŋıregın aralap jürgende jalpy jūrttyŋ tym auyr ahual, kembaǧal tūrmys-jaiyn aŋdadyq. Tıptı, äldebır taqyr töbeşık basynda «Äulienıŋ molasyn» küzetıp otyrǧan, etektegı jerkepede tūratyn jetım şaldyŋ jaǧdaiyn körgende jürek şymyrlap, köŋıl būzylǧan. Endı mynau sorly kempır. Bızge tym qūrsa bylamyq jasap bere almaǧanyna qysylyp otyr. Jalǧyz būl emes, jarym qazaq osylai, qorlyq, kemdıkte ǧūmyr keşıp jatyr. Oiǧa berıldım be, qajet tappadym ba, sözge aralasqam joq. Onyŋ esesıne Äbış kempır baiǧūspen kädımgıdei äŋgımelese bastady. Kempır özınıŋ ötken ömırı, otbasynyŋ ärqily qiyndyqqa ūşyraǧan kebı, şalynyŋ qalai ölgenı, äldebır qaiyrsyz aǧaiyndar turaly aityp jatyr. Qiyn taǧdyr. Jetımdı tūrmys, ädepkı tırşılık jolyndaǧy mehnat. Äitse de, men onşa köŋıl qoimaǧan hikaia Äbışke airyqşa äser etıptı. Küz ötıp, qysqa qarai, sol oqiǧalar negızınde äŋgıme jaza bastap, arty kölemdı poveske ainaldy. Bırşama ūzaq otyryp edı, aqyry bıtpei qaldy, keiın qaiyra oralmasa kerek. Äitkenmen, būl – aqyn Äbıştıŋ körkem proza salasyndaǧy alǧaşqy talpynysy bolatyn.

Ertesıne Şäuıldırge jettık. Keiınde Otyrar atanǧan audan ortalyǧy men oqyǧan Barşatas auylynan da şaǧyn, jadaǧai, toqal tamdy, jūpyny qystaq eken. Tek üilerı bızdıŋ jūrttaǧydai üime-jüime, ūbaq-şūbaq emes, alaŋ-dalaŋ, keŋ köşeler boiyna salynǧan. Şaǧyn meimanhanasy bar eken, jaqsy ornalastyq. Taǧy bır tūstaǧy ashanadan tamaq ışemız. Alǧaşqy künı audandyq orta mektepke bardyq, mūǧalımderımen äŋgımelestık. Aŋǧaldyǧymyz sonşama, balalardyŋ ädepkı söileu tılın baiyptau üşın ädebiet sabaqtaryna sūranǧan edık. Direktordan rūqsat alu kerek eken. Ärine, sypaiy türde kerı qaiyrdy. Būdan soŋ auyl-üi aralauǧa kırısken edık. Eskılıktı sözge jetık qariialar jönın sūrastyramyz. «Aitbai aqsaqal bar, – dedı bıreu. – Ömırzaq deitın balasy universitette oqidy, mümkın, bıletın de şyǧarsyŋdar». Bıledı ekenbız. Bızden şamasy ekı-üş kurs joǧary, sūlu, serı jıgıt. Fakultettıŋ äldebır jiynynda dombyramen än salǧany bar. Kelıstırıp, kerbez aitady eken. Keiınde belgılı tıl mamany, akademik. Aitbai aqsaqal baquatty tūrady eken, aulasy keŋınen qorşalǧan, üi-jai, qora-qopsysy da jarasymdy. Arsalaŋ qaǧyp jetıp bardyq. Aqsaqal eskı qazaq jönımen aq daby köilek, auy tüsıŋkı keŋ dambal kigen eken, saqaldy, körıktı, appaq şal. Baiyppen, bıraq hoş körıp qarsy aldy. Aq kimeşektı şeşei bırden dastarqan jaiǧan, süttı, qoiu şai, şyraily qyzyl bauyrsaq. Bız öz jönımızdı aityp otyrmyz. Ömırzaqty bılemız, joǧarǧy kursta, etene tanystyǧymyz joq, bıraq universitettegı körnektı jıgıt, ädemı dauysy bar, qyzdarǧa da ötımdı dep qaljyŋdap qoidyq. Aqsaqal keŋkıldep küldı. Şeşei rizaşylyqpen jymidy. Aitekeŋ bızge barlai qarap, ärqaisymyzdyŋ aty-jön, auyl-aimaǧymyz turaly maǧlūmat aldy. Suyrtpaqtap, eskılıktı söz jönın sūrap edık. «E-e, köp qoi, qaisy bırın tügesersıŋ...» – dedı täkappar keiıpte. Men jaqsy bıletın edım, osy anada ǧana, auylǧa barǧanda ötkenge jetık ekı-üş şalmen söileskem. Būrynǧy bır äŋgımelerın, belgılı, belgısız aqyndar öleŋderın jazyp almaq bolǧam. Keşkılıkte, qonaqta talai ret tolǧanǧan jyrlar. Endı arnap baryp, emıne sūrap tūrǧanda, bırden sekem alyp, auyz aşpai qoidy. Al Yntyq degen aqsaqal: «Ol pälenı qaitesıŋ!..» –- dep, toŋtorys qalyp tanytqan. Aitbai aqsaqaldyŋ tartynşaqtauyn da osy oraida baǧaladym. Qajettı sözderı bolsa, közı aşyq balasy jazyp alar dep oilaǧan edım. Endı qolqalap sūramadyq. Qaitkende de bızben aşyla söilespegen aqsaqalǧa renış joq edı. Şaiǧa qanyp, bauyrsaqqa toiyp, riza, hoş aitystyq. Keiınde bıldık, Aitbai aqsaqal – jariiasy jetpese de, aqyndyǧy bar, eskılıkke qanyq kısı eken. Tärızı, tılın taba almadyq. Bızge qajettı bıraz söz ışınde qalǧanyn bılıp tūrmyz. Qaiyra barsaq, taǧy da şai dämetkendei bolamyz dep, sol betı kettık. Şäuıldır halqy meimandas, erteŋıne, älde arǧy künı äldebır toiǧa şaqyrylyp, eŋ qūrmettı qonaqtarmen bırge törgı üide otyrdyq. Ilgerındı-keiındı tört-bes kün ışınde ülken-kışı bıraz jūrtpen äŋgımelesken edık, Türkstan-Şornaqtaǧy jaŋa bır qazynaǧa ūşyrasa qoimadyq. Ol kezde Arystan-babty bılmeimız, äigılı Otyrar qamaly turaly da tüsınıgımız joq eken, jergılıktı kısıler arnap aitpady, ekeuıne de, äsırese Otyrar-töbege şaŋ keşıp, jaiaulap bolsa da baratyn edık, däp sol joly näsıp bolmady.

Bızdıŋ özımızşe folklorlyq-tıltanu ekspedisiiasy ataǧan ūlanǧaiyr joryǧymyzdyŋ soŋǧy nysana jäne tüiındı şegı – Sary-Aǧaş  audany bolatyn. Mūnda, atauly kurortta jatqan jetekşımız Ybyraiym aǧai Almatydaǧy qalpynan öŋeiıp, jaqsy tynyǧyp qalǧan eken. Jadyrai quandy. Üstıne mol pışılgen, ädemı kök-ala halat kigen, dälızde ūşyrasyp edık, bızdı syrtqa, köleŋkege alyp şyǧyp, azǧana äŋgımelestık. Sapar esebın keiın, küzde beresıŋder ǧoi, endı osy audandaǧy jūmystaryŋdy yŋǧailaǧan soŋ, Almatyǧa kete berıŋder, universitet studentterı tyŋnan oralyp, oqu bastalǧanşa kemı bır jarym ai demalys bar, auyldaryŋa baryp qaitsaŋdar da bolady, degen. Baisaldy kısı edı, ata näsılınen jūqqan darqandyǧy bar, airyqşa mädeniettı, bır jyl boiǧy därıs üstınde meiırban, keŋşılık qalpynan taimaǧan; qazır oilap tūrsam, eskınıŋ közı eken.

Boiymyz bosap, syrtqa şyqqan soŋ, Sary-Aǧaştyŋ kurort aimaǧyn qarap şyqpaq boldyq. Ortalyq sanatorii – jalǧyzqabat, şatyrly, ūzynşaq qūrylym, assa jiyrma şaqty ǧana bölmesı bar. Irgede şaǧyn kölemdı jäne bır jai tūr – emhana, laborotoriialar siiaqty. Äpsı sol ǧana. Taqau bır tūsta – syrty tıkelei tıgılgen jymdas taqtaimen qorşalǧan, syrtqy esıgı joq, iaǧni, mülde aşyq, ülken şomylǧy dalaŋ bar eken. Aşyq töbede tynymsyz su aqqan qanşama duş. Jai su emes, Sary-Aǧaştyŋ därulı, ystyq arasany. Auzyŋdy tosyp, ışuge bolady, sabyn aparyp, kır-qoŋysyŋnan tazaruǧa bolady, nemese, qajettı prosedura esebınde, basyŋnan tömen sorǧalaǧan arasan astynda raqattanyp tūrasyŋ. Bıreu kırıp, bıreu şyǧyp jatyr. Kemı on bes, jiyrma kısımen bırge tüstık. Syrttan syŋǧyraǧan külkı, äldebır dauystar estıledı. Taqtai kergınıŋ ekınşı qaptaly – äielderge arnalǧan eken. Mıne, osylai, em ızdep kelgen derttı, dertsız qanşama jūrt arasan suyna erkın, künıne neşe märte şomylmaq. Toqtau, tejeu de, rettı jüie de joq. Söitsek, arasan basyndaǧy jalpylama, jabaiy em orny osy aşyq duş qana emes. Kiınıp, syrtqa şyqqannan soŋ ǧana aŋdadyq, äudem jerdegı jataǧan betkei boiy būrqyraǧan bu, ystyq suly aspan, şūqanaqtar eken. Beseu, altau, odan da köbırek, äldeneşe. Sonyŋ ärqaisynda ekıden-üşten şomylyp, jailasyp jatqan kısıler körınedı. Osyndai şipa bar dep estıp, är tarap, qanşama jerden kelgen adamdar. Eşqandai joldama, baǧdarlama joq. Alaida, būdan jüz jyl, myŋ jyl būrynǧydai, jabaiy jaǧdaida emdelıp, däru, dät tauyp jatqan jūrttyŋ sany bırtalai siiaqty. Keiın Sary-Aǧaş arasany oŋaldy, qyzmetı de täuır, al suy ǧajaiyp desedı, men özım oraiy tüsıp, barǧan emespın, äuelgı – 1958 jylǧy körgen qalybym osyndai edı.

Bız audan ortalyǧynda, komsomoldyŋ bırınşı hatşysynyŋ üiınde jattyq. Jaŋa üilengen jas jıgıt eken. Kelınşegı – bızben ekspedisiiaǧa qatarlas şyqqan qyzdardyŋ älde auyldasy, älde jaqyn tuysy. Qoldaǧy adresımız emes, ūiym mekemesı jäne komsomol basşysynyŋ aty-jönı boiynşa, alǧaşqy künı tapqanbyz. Meimanhanaǧa jıbermei, bırden-aq, daŋǧyraǧan, tört bölmelı üiıne alyp keldı. Bızden bes-alty jas qana ülkendıgı bar, keŋqoltyq, meiırban jıgıt eken. Ökınışke qarai, aty-jönı esımde qalmapty. Kelınşegı bız qūralpas. Biiazy, bıraq aşyq. Keşkılıkte mol dastarqan jaiylady, ärqily äŋgıme aitysyp, mäz bolyp otyramyz. Qyzmet oraiymen basqa bır audan, bälkım ırgeles oblystan kelgen, äzırşe mūnda tamyr-tanystary joq, eŋ bastysy – jaŋa qosylǧan jas jūbailarǧa tūrǧylas, mäjılıstes serıkter kerek eken. Jalpy qazaqtan bır aiyrma – keşkılıkte dastarqanǧa şarap qoiylady. Är joly artyq, kem emes, bır şişa. Qyzylküreŋ, üiırılgen bal şarap. Qyzuy jaqsy, onsyz da köterıŋkı köŋıldı şalqytyp jıberedı. Äbış ekeuımız üşın, būryn dämın tatyp körsek te,  ädepkı jaǧdaidaǧy ışımdık – mülde tosyn jaǧdai. Keiın, qatarlas dostar jazǧy demalys pen nauqandy qalai ötkızgenı jaiynda äzıl öleŋ jazǧan Äbıştıŋ maǧan qatysty: «Sary-Aǧaşta köp ıştı, – Qalpanbektıŋ şarabyn», – degen sözderı bar edı. «Äu, Qalpanbegıŋ ne?» – dep sūradym. Sondaǧy äigılı şarap zavodynyŋ aty eken. «Apta boiy, är keşte bır bötelkeden soraptap ışkende, osynşama sapaly şaraptyŋ qaida jasalǧanyn da sūrap bılmegensıŋ be?» – dep küldı. Şyndyǧynda, qaitalap aitaiyn, künıge bır şişa, tört kısıge ortaq. Sonymen, jadyrai jazylyp, tünnıŋ bır uaǧyna deiın otyramyz. Taŋerteŋıne hatşy dosymyz üş aiaqty motosiklımen bızdı ne maqtaly alapqa, ne şalǧai auyldardyŋ bırıne aparyp tastaidy. Maqtaly atyzdaǧy jūmys airyqşa auyr eken. Termeşıler qatarynda ülkenderden görı mektep balalary köbırek. Bärı de belderıne qapşyq bailap, erteden keşke deiın, şaqyraiǧan kün astynda tıntınektep jürmek. Būl jerde qandai eskılıktı äŋgıme bolsyn. Bıraq qajettı şara – maqtaǧa bailanysty käsıptık sözderdı aiqyndauymyz kerek. Terımdegı ala-qūla jūrttan emes, özgeşe qyrmanda jinastyrylyp jatqan, tau-tau bolyp üiılgen maqta töŋıregınde jürgen kısılerden sūrastyryp, bar qajetımızdı tügendedık. Arasynda bır joly qyzyl mataǧa, sütke ezılgen aq bormen eŋbek ūranyn jazuǧa kömekteskenımız bar. Köbırek köŋılge tüigenımız – Batyspen, Şyǧyspen, tıptı, bar taraptaǧy astyq nauqanymen salystyrǧanda, Tüstık öŋırdegı maqta jinau jūmystarynyŋ airyqşa auyrlyǧy, mūndaǧy kärı men jastyŋ qūldyq jaǧdai, aptap pen azap astyndaǧy ölesı mehnaty. Bırer ret barǧan şetkı auyldardan da köŋıl jūbatarlyq eşteŋe körmedık. Bärın de öz basymyzdan ötkerıp, öz jelkemızben köterıp jatqandai, şarasyz ahual. Äiteuır, mūnda da, aqyr tübınde oŋǧa būryluy mümkın ömır bar demesek. Älbette, qarnymyz aşqan joq, şöl qysqan joq. Tüstık nesıbemız – ortaq ashanadan, nemese barǧan üiımızden. Ekeuımız de qatty küizelgen edık. Keşıne bärı de kömeskı tartpaq. Qaitadan qoŋyrjai bölme, keŋ dastarqan basynda tabysamyz. Qamsyz, qyzyq saǧattar. Kündızgı jürısımızdıŋ özı tötenşe hikaia bolyp körınedı. Bızdı sonşama qūrmetpen qarsylaǧan, meimandos köŋılmen, bar qajetımızdı köterıp alǧan märt jıgıtımızdıŋ aty-jönın, bälkım, Äbış esınde saqtaǧan şyǧar, keiınde kezdesuı de yqtimal, özımız de ötkende, ärqily jaǧdaida ūşyrasyp, tüsınısken bıraz kısımen jaŋadan körısıp jürdık, alaida, Sary-Aǧaşta meimandos köŋılıne meilınşe riza bolǧan abzal azamatpen jolym tüiıspedı.

Ketuge bır kün qalǧanda, däp ırgedegı Taşkent şaharyna baryp qaittyq. Baitaq astana. Bızdıŋ orys basqan, qazaǧy selkeu Almaty siiaqty emes, älemnıŋ ekınşı bır qiyryndaǧy şet jūrt keiıptı, özbek ruhy, şyǧystyq, ūlttyq sypaty andaǧailap tūr. Arly-berlı qaptaǧan ala taqiia ǧana emes, qalanyŋ qatynas kölıkterındegı habarlamalar, dükender men mekemeler maŋdaişasyndaǧy jarnama, kez kelgen köşenıŋ qaltarys būqpasy men aşyq aspan astynda qazan köterıp, palau basyp jatqan ashanalar, eŋ aiaǧy, köşedegı adamdarynyŋ qadamdaryn nyq basqan, erkın jürıs-tūrysy men senımdı lepes-dausyna deiın. Ärine, süiınesıŋ, bıraq kökırekke taǧy bır qaiǧy qonaqtamaq.

Sonymen, folklorlyq-tıltanu ekspedisiiamyz aiaqtaldy. Almatyǧa jetkennen soŋ, äldenege ūstap qalar degen qauıppen, dekanatqa kırmedık. Universitet studentterı Tyŋ ölkesınen älı oralmaǧan, al bızdıŋ bar şaruamyz tämam. Keiınırek äldeqalai sūrau tüsse, jetekşımızdıŋ naqty rūqsaty bar. Äbış ekeuımız ekı taraptaǧy auyldarymyzǧa qaittyq. Ǧajaiyp saiahattan soŋǧy ǧalamat tynys.

Men el tanyp, jer tanyp, eŋ bastysy – Ekınşı Meke atanǧan Äzıret-Sūltandy körgem, ülken äkem Maǧauiiaǧa qanşama äŋgıme aitam ǧoi. Aqyry, Tüstık qazaqtarynyŋ ärqily tosyn sözderı. Bızdıŋ ekspedisiianyŋ negızgı maqsatynyŋ bırı – osy öŋırdegı jergılıktı jūrttyŋ tıl erekşelıkterın aiqyndaityn ärqily mysaldar tabu edı ǧoi. Atam mūrtynan jymiyp otyryp, men dialekt, ädebiette joq degen sözderdıŋ bärın bılıp şyqqan. Tek maqta şaruaşylyǧyna qatysty atau sözder ǧana beimälım. Tüsınıktı jaǧdai, būl jaqta maqta öspeidı. Al qalǧany – men bılmesem de, atama, iaǧni, Şyŋǧystau, Arqaǧa, esebı – bar qazaqqa belgılı sözder bolyp şyqty. Ras, keibırın osy öŋır adamdarynyŋ özı bıle bermeuı mümkın, alaida, joq emes, bar, aktiv leksikadan tüsse de, qatardan qalmaǧan, ülkenderdıŋ esınde tūr – būrnada ǧana jalpy qoldanysta jürgen. Qazaq tılınıŋ bailyǧy sonşama. Men atam Maǧauiianyŋ osy jolǧy tötenşe därısınen soŋ, ana tılımnıŋ bar qazynasyn igeruge, bızdıŋ aimaqta keŋınen qoldanylmasa da, tıptı, ūmyt, köleŋkede qalsa da, basqa bır öŋırde ädepkı sanalatyn sözderdıŋ eşqaisyn jatyrqamaityn boldym. Säl keiınırek, bırer jyldan soŋ «Mynauyŋ dialektı ǧoi...» degen syqaqty äŋgıme jazǧan edım, ūzaŋqyrap baryp, jūlmalanyp jariialandy, keiıngı, kıtap basylymynda qalpyna keltırdım.

Universitet därısterı ädetınşe, taǧy da oktiabr aiynyŋ ortasynan asa bastaldy. Būl joly maǧan da jataqhana tigen. Trambai joldy Pasterden tömenırek, Chaikovskii köşesındegı tapaltaq, eskı jataqhanadan. Bızdıŋ fakultet balalarynyŋ bırazy sonda bölınıptı. Äbış kurstas alty-jetı balamen, eŋsesı köterıŋkıleu, negızgı korpusta. Maǧan tömendegı, ūzyna sozylǧan, ärqaisyna jiyrma bala jatatyn, japsarlas ekı bölmenıŋ bırı, kün jaq, orta tūstan oryn tidı. Asa jaisyz. Tek tünde ūiyqtap tūratyn jatyn eseptı. Asty torly temır tösek, jūqa ädial, bır uys, şüike jastyq, bas jaǧynda biıkteu, kışkentai tekşe. Kündelıktı, tüs auǧanşa sozylatyn, alty saǧat, segız saǧattyq därısterden soŋ bırden Ortalyq, Puşkin kıtaphanasyna ketem. Orysşam jetılıp, oqu qalypty arnaǧa tüsken. Künıne kemı jüz bet (kelesı jäne arǧy jyldary – jüz elu, ekı jüz betten) klassikalyq proza oquǧa tiıspın. Keşkılıkte Äbışterdıŋ bölmesınde bas qosamyz. Joǧaryda keibırı atalǧan kurstas Baqyt Seitjanov, Tūrǧanbai Dıldäbekov, Didarbek Ramadanov, Orazbek Särsenbaev, Bazarǧali Quatov, Marat Nūrǧaliev deitın jıgıtter.

Özara öte tatumyz. Äzıl-qaljyŋda şek joq. Qaisymyz turaly bolsa da bır emes, äldeneşe külkılı anekdottar bar. Jäne laqap nyspy. Men – Būzau. Tūrǧanbai – Laq. Äbış – Eşkı. Bazarǧali – Daukes. Marat – Robesper. Didar – Äteş. Orazbek – Bozbüirek. Baqyt – Akademik, tolyq nūsqasy – Qyrtologiia ǧylymdarynyŋ akademigı. Ärbır janama esımnıŋ özındık negızı bar. Baqyt öte köp bıledı jäne özara otyrysta toqtamsyz köp söileidı, Akademik – Tūrǧanbai bergen esım. Al Tūrǧanbaidyŋ özın Laq ataǧan osy Baqyt bolsa kerek, būl dosymyz bırınşı kurstaǧy balalardyŋ ışındegı eŋ näzıgı, ärı boiy kışkentai, şaşyn maŋdaiǧa tüsırıp qoiatyn; ekınşı kurstaǧy jazǧy jūmystan soŋ kürt ösıp, boiy ortadan joǧary, asa symbatty jıgıt bolyp şyqty, bıraq Laq atauy berık ornyqqan. Maǧan at qoiǧan – Nūrmahan, äldebır tuǧan künge barǧanda, būl bala araq ışpeidı dep, süt alǧyzǧan, sodan bastap Būzau boldyq. Eşkı – Äbıştıŋ alǧaşqy jyly auyl şaruaşylyq jūmystaryna barǧandaǧy epeteisız qimylyna orai berılgen märtebe, Baqyt qoiypty. Marat – sovetter tūsyndaǧy eŋ köp taraǧan, revoliusiialyq esım, bızge Robesper artyǧyraq körınse kerek. Äteş – Didarbektıŋ şaşy asa qairatty, ärı qalyŋ, süiem öskende äteştıŋ aidaryndai, tıkıreie ūiysyp tūratyn jäne būl jıgıtımız qaşanda tıke, tura söileidı. Bozbüirek – Orazbektıŋ büiregı ünemı auyryp jüredı, öz büiregı özıne böten eken. Daukestıŋ jaiy tüsınıktı. Bızge osy laqap attardyŋ bärı de öte tauyp, dälme-däl qoiylǧandai körınetın. Üirenşıgı sondai, özara otyrǧanda aityla qalsa, «Äu», «İä» dep jauap qaiyrǧan jaǧdailar da ūşyrasatyn. Tek Baqyt qana Akademik märtebesın moiyndamai jürdı, tūpa-tura atalsa, arsalaŋdap alysa ketetın. Jas kezde, uaiym-qaiǧy, qamsyz künderde bärı qyzyq.

Al özara anekdotymyz – bolǧan oqiǧalardyŋ būrmalanǧan qalyby, bolmaǧan jaǧdaiattardyŋ mınezge sai türlenıp qalyptanǧan özgeşe körınısı. Köbıne aqymaq emes – aŋqau, batyl emes – qorqaq şyǧatyn, nemese aiaq astynan külkılı kepke ūşyraityn, tötenşe oqiǧalar. Äbışke qatysty anekdottar onyŋ şaruaǧa qyrsyzdyǧy, qol jūmysyna şorqaqtyǧy, öleŋ jazyp otyryp, tamaq ışudı ūmytyp ketetını, nemese, şyǧa bere qaita ainalyp, qatarynan ekı ret ashanaǧa baruy turasynda. Men turaly hikaialar ädette qyz-qyrqynǧa qatysty. Mäselen, köşede, köldeneŋnen körgen boijetkennıŋ soŋynan erıp ketem. Bırde osyndai sūlumen tanysa almai, trambaida Tastaqqa deiın baryppyn. Qai jaǧynan qarasam da, qyz şyrai bermeidı. Aqyry, soŋǧy, tūiyq aialdamada tüsken kezde: «Qaryndas, myna qolyŋyz auyrlau eken, köterısıp jıbereiın», – dep ılıge ketem. Söilestık, tanystyq. Tura üiınıŋ aulasyna jetkende kışkentai ekı bala «mamalap», aldan jügırıp şyǧady, qyzym – tūrmystaǧy kelınşek eken. Men aŋyryp, basym ainalyp tūryp qalam. Sol kezde älgı «qyz» kelınşek: «Qainym, üige kır, endı aǧaŋmen tanys», – deptı. Ha-ha-ha... Qanşa ret aitylsa, jıgıtter sonşama ret mäz bolady. Ärine, avtory da, diktory da Äbış. Jäne būl – qyz töŋıregındegı jalǧyz hikaia emes. Öz kezegımde men de qarmalansam kerek. Alaida, däp älgındei ötımdı şyqpady. Osy jäne basqa da ärqily sypattaǧy özara qaljyŋ, qisyndy-qisynsyz anekdottar bızdıŋ bütkıl ömırımızge sozyldy. Keiıngı bır nūsqalary baspasözge de ötıp ketıptı, sırä, naqtylap, äuelgı qalpynda taŋbalap qoiu kerek siiaqty. Sondai-aq, Äbış ekeuımızdıŋ Orazbektıŋ auru büiregıne qatysty äŋgımelerımız tūtas sikl bolyp şyqqan. Kışı-gırım kıtap. Syrqaty janyna batyp därıgerge baratyny, auyrǧan – jürek emes, büirek bolyp şyǧyp, taŋ azannan ne türlı bylǧanyş analiz tapsyratyny, qazyna toltyrylǧan ärqily grafin, gorşok, şylapşyn, bötelkeler syrtyna «Orazbek Särsenbaev», «Orazbek Särsenbaev», «Orazbek Särsenbaev» degen jazuy bar qaǧazdar japsyrylatyny, būdan soŋ osy pälenıŋ bärı şikı nannyŋ keselı ekenı anyqtaluy, būdan ärı ışım tazarsyn, büiregım jazylsyn dep, neşe kün boiy aş jüretını, sol aş qalpynda analizge baryp, tiesılı närsesın tapsyra almai, pūşaiman bolǧany... Aqyry, bızge oiyn bolǧan syrqat sebebı anyqtalyp, auyr operasiia jasalǧan edı. Büiregı bütın, basqa jıgıtterdıŋ de jetısıp jatqany şamaly. Baqyttyŋ töbesındegı sarǧyş tüstı bır şoq şaştyŋ tüp-tarihy, ärqily, maǧnasyz, päruaisyz äŋgımesı, Tūrǧanbaidyŋ bi keşınde tanysqan qyzdan adasyp qalyp, şyǧaberıs alaköleŋkede eden sypyryp jürgen uborşisa kempırdıŋ qolynan ūstai alǧany... Osy ekınşı kursta būrynǧynyŋ üstıne, sarqylyp bıtpes jaŋa taqyryp tabylǧan. Jazda astyq nauqanyna barǧan jıgıtterımız Tyŋ ölkesıne kelgen orystarmen töbelesıptı. Alǧaşqy künı qiratyp jeŋgen, būdan soŋ jaŋa desant tüsırılıp, sany eselegen būzyqtardan tym-tyraqai qaşqan, äiteuır eşkım japa şekpeidı. Endı osy ekı jaǧdaiat qanşama anekdotqa azyq bolypty. Äuelde kımnıŋ qalai töbeleskenı, nemese jaltarǧany, keiınde qalai şyrqyrap qaşqany... tügel külkı.

Älbette, negızgı äŋgıme – ädebiet töŋıregınde. Bız būl kezde Jazuşylar odaǧy tarabynan ötkızıletın, jalpyǧa jariia qandai da ädebi şaralarǧa ızdep jürıp qatynasamyz. Tıptı, 1958 jyly küzde Saiasi-aǧartu saraiy atalatyn ǧimaratta ötkerılgen kezektı Qūryltaidy da bastan-aiaq tyŋdadyq. Ötken bırınşı kursymyzda Odaq üiınıŋ şaǧyn klubynda, jaladan aqtalyp, qaitara köterılıp jatqan Säken, Iliias, Beiımbettıŋ ärqaisyna arnalǧan ädebi keşter boldy. Ömırı men şyǧarmaşylyq joly baiyptaldy, öleŋ, poema, äŋgımeler oqyldy, közkörgen ülkender estelık aitty. Endı qatar-qatarynan kıtaptary şyǧyp jatyr. Būryn da, keiın de bızdıŋ öz talqymyz bar. Jıgıtter tamsana madaqtap, osynşama qazynanyŋ qanşama zaman közden tasa qalǧanyna ökınış bıldırmek. Men köbıne tartynyp qaluşy edım. Ara-tūra ǧana aşyq pıkırımdı aitam. Mäselen, Säkennıŋ «Kökşetauynyŋ» ekınşı bölımı – haltura degenım bar, bırınşı bölımı de, jekelegen sättı suretterın aitpasaq, şyndyqtan aulaq, olpy-solpy. Beiımbettıŋ äŋgımelerı tym qarabaiyr, negızınen sovettık qūrylymdy nasihattau, kolhozdasu nauqanyn madaqtau. Al Iliiastyŋ ǧajaiyp bastalǧan «Küi» tolǧauynyŋ aqyry ötkennıŋ bärın terıske şyǧaryp tämamdalady. Jıgıtter qisynyn moiyndai tūra, keide dau aityp jatady, al mūndai äŋgımelerge boi salyp aralasa bermeitın Äbış qaşanda qoldaidy. Ädebiet ölkesındegı soŋǧy jaŋalyqtardy da qalt jıbermeimız. Osy kezdegı ülken bır oqiǧa – Hamza Esenjanovtyŋ «Aq Jaiyq» romany boldy. Manaǧy arystardan soŋǧy nauqanda halyq jauy retınde aidalyp, neşeme jylǧy qapas, quǧynnan soŋ aman şyqqan kısı eken. Älbette, ǧūmyr keşuı bır basqa, jazylmaq şyǧarmanyŋ män-maǧnasy öz aldyna. Qolymyzǧa jetkenı – älde dilogiia, älde trilogiianyŋ bırınşı kıtaby. Baspasözde, onyŋ ışınde ädebi gazet pen jurnalda jappai madaqtaldy. Tym köterıŋkı baǧalanǧan. Revoliusiia kezeŋınıŋ şynaiy suretın jasaǧan, keŋ auqymdy epopeia körınedı. Bızdıŋ jıgıtterdıŋ baǧasy da joǧary. Men bır otyrysta baqaişaǧyna deiın taldap berdım. Täuır bastalǧan. Alaida, ülken biıkke jete almaǧan. Jasandylyq mol. Kompozisiiasy bosaŋ. Qosalqy, qajetsız keiıpkerler tolyp jür. Tılı de oiqy-şoiqy. Men bar sözımdı aityp bolar-bolmasta Bazarǧali jarylyp kettı. «Osy saǧan ūnaityn jazuşy bar ma?! – degen. – Ötkende däp osyndai aidaudan kelgen Şaşkinnıŋ povesın de tükke alǧysyz qyldyŋ. Tahaui Ahtanovtyŋ «Qaharly künder» romany da şamaly dünie eken, orys jazuşylarynyŋ ızımen jazylypty, odan da tömen, soǧystyŋ qataŋ şyndyǧy körınbegen. Men Hamza aqsaqaldy Jūban aǧanyŋ üiınde kördım. Qarapaiym, kemeŋger adam. Osyndai keremet şyǧarma jaza tūryp, menmendıgı joq. Qonaqta airyqşa qūrmet jasaldy. Barlyq qazaq baspasözınıŋ betınde belgılı jazuşy, ataqty synşylar tügel joǧary baǧasyn berıp jatyr. Sonda, qatelespeitın, aq, ädılın tanyp otyrǧan eŋ bılgır synşy sen ǧana boldyŋ ǧoi?!» «Men ǧana, – dedım. – Aqyry osy men aitqandai bolyp şyǧady. Al «Aq Jaiyqty» äzırşe basqalar tanymasa, batyly barmasa, men arnap jazam. Ekınşı kıtaby şyqsyn...» būl äŋgıme osymen toqtady. Alaida, bırjola tynbapty. Tym köp ūzamai, romannyŋ kelesı kıtaby basyldy. Būl kezde men törtınşı kurstamyn. Özımdı jariiaǧa şyqpaǧan, bıraq qalyptasqan synşy sanaimyn. Ülken maqala jazdym. «Jūldyzǧa» ūsyndym. Bölım maqūl körgenımen, bas redaktor Jūban Moldaǧaliev ötkızbedı. Aqyry, arada taǧy tört-bes jyl ozyp, Üşınşı kıtaby jetken kezde synşylar qauymy «Abai jolyna» teŋestırıp qoiǧan. Men amalsyzdan ötkenge üsteme, jinaqty maqala jazyp, özım qyzmet atqaryp otyrǧan «Qazaq ädebietıne» ülken maşaqatpen, äreŋ bastyryp edım. Körıspegen, bılıspegen äldekımnıŋ soŋyna şyraq alyp tüsu emes, aǧymdaǧy aqiqat synnyŋ ädepkı bır körınısı. Älbette, būl kezde trilogiianyŋ sovetşıl, jasandy tūrǧysyn äşkerelei almaisyŋ, alaida, bükıl körkemdeu jüiesın qarastyrǧanda, barlyq kemşın, keide tıptı soraqy jaǧdaiaty körınıp tūrǧan.

Özımızdı bolaşaq jazuşy, aqyn, synşy, qaitkende de bılgır ädebietşı sanaityn erekşe tobymyzda aidary jaŋa şyqqan bala qoraz siiaqty, bıraq zılsız dau-damai künnen künge jalǧasyp jatady. Aǧymdaǧy ädebiet pen baspasöz, ülken, tanymal jazuşylardan soŋ bırşama tömen tüsıp, jaŋa bastaǧan jas talaptardy saralaimyz. Eŋ äuelı auyzǧa ılınetını – Saiyn. Ötken jyly jurnalistika bölımıne tüsken, qatarlas oqyǧanbyz, endı ekınşı jyl basynda üilenıp, syrtqa auysyp, auylyna ketken. Alǧaşqy äŋgımelerı jariialanyp jatyr. Keiıngı jastardyŋ myqtysy osy Saiyn Mūratbekov. Joq, Marşal. Osy ötken jazda bıtırıp ketken Marşal Äbdıhalyqov. Ädemı äŋgımesı şyqty, «Jūldyzda». Marşalyŋdy qoi, deidı jıgıtterdıŋ bırı. Starşina, serjant qana. Eŋ myqtysy – Sovhozbek. Äŋgımesın oqydyŋdar ma? Toǧysbaev. «Özı bolyp-tolmai tūryp-aq būirakrat eken, – deidı Orazbek. – Anada «Leninşıl jasqa» öleŋderımdı aparyp edım, kekıreiıp, äreŋ söilestı, basylmaitynyn köre tūryp, tastamai kettım». Ol synşy emes pe edı, deidı ekınşı bıreuımız. «Osy synşylyǧy täuır», – deidı kelesı jıgıt. «Sovhozbek...» – aty qyzyq eken. «Melıs, Emlıs degender de bar ǧoi, soǧan qaraǧanda täubalyq...» Būl kısımız aqyry synnan ketıp, jap-jaqsy prozaşy bolyp şyqty. Bek Toǧysbaev. «Osylaryŋnyŋ bärınen Tobyq Jarmaǧambetov artyq...» «Ras, jurnalda tamaşa äŋgımesı jariialandy. Ekı ret, ekı äŋgıme. Bız tüsken jyly bıtırıp, Aqtöbege ketıptı». «Aqsaqal şe, Elemes? Onyŋ da äŋgımelerı şyǧyp jür». «Äi, ol kärı ǧoi, biyl otyzǧa kelıptı». «Mäsele jasta emes, ädebiet tarihynda odan da keş bastaǧandar bolǧan, taqyryby kelıspei jürgen siiaqty», – deidı ekınşı jıgıtımız. Bızben kurstas, öz aramyzda Aqsaqal atanǧan Elemes Salihov – jurnalistika bölımınde oqidy, keiınde osy salamen kettı. «Hoş. Sonda eŋ myqtymyz kım boldy? Tobyq pa, Saiyn ba?» «Au, Būzau, köp bılesıŋ ǧoi, anyqtap bere qoişy?» – deidı Daukes Bazarǧali. «Jaraidy, aitaiyn, – deimın men, – Jäne talassyz aqiqat tüiın. Sender alystan ızdep jatyrsyŋdar. Qazırgı eŋ myqty jas jazuşy, bolaşaq klassik – däp osy jerde otyr!» «Sen be?» – deidı Daukes maǧan küle qarap. «Būzauymyz Būqa bolyp ketpesın», – deidı Akademik. Men de ünsız külıp alam. «Anau...» – deimın, oŋǧa qarai iek qaǧam. – Eşkı emes, Serke...» Iаǧni Äbış. Bügın äŋgımege mülde aralaspai, ötkende Temır stansasynda ūşyrasqan özgeşe taǧdyr turaly povesımen otyr. Kıreberısten qaltarys, oŋ jaq būryşta, tösek şetınde, bas jaǧyndaǧy tekşege töne tüsıp, jazyp jatyr. Endı bärımız qosyla, mäz bolyp külemız. Kümän emes, qaljyŋ emes, senım men rizaşylyq. «Däl taptyŋ. Eşqandai talas joq», – deidı Äteş pen Robesper – Didarbek pen Marat.

Özımızdı tügendedık. Aldaǧyny baǧamdadyq. Bükıl qazaq ädebietı, barlyq jazuşy alaqanymyzda tūrǧandai. Endı däp osy arada şeşımın tabuǧa tiıs eŋ mändı saual – qazaqtaǧy eŋ küştı jazuşy kım, iaǧni qazırgı közı tırı qalamger ataulyda kımdı ülgı tūtuymyz kerek degen mäsele. Bızdıŋ jıgıtter eŋ küştı jazuşy – Säbit Mūqanov desedı. Men Mūhtar Äuezov deimın. Taǧy da dau. Är taraptyŋ özındık qanşama dälelı bar. Äbış äuelde ekeuı şamalas dep edı, bırte-bırte menıŋ jaǧyma şyqty. Endı Mūqanovşylardy bet qaratpai baramyz. Aqyry moiyndasty. Alaida, eŋ soŋǧy ılgışek: «Mūqanov sovet ökımetın äuelden jaqtady ǧoi, al Äuezov keiın oŋ jolyn tapqanymen, bırtalai adasty». Bızdıŋ jıgıtterımızdıŋ daiyndyǧy küştı, sanasy joǧary, bıraq öz tūsyndaǧy balşabektık ideologiianyŋ şeŋberınen şyǧa almai tūr. Taǧy bır salaly, ärı mändırek äŋgıme – asa kıdı. Ūlt azattyǧy, täuelsızdık mäselesı. Būl kezde künı keşegı otarlyq Afrika halyqtary qatar-qatarymen erkındık alyp, ūlttyq memleketterın jariialap jatyr. Sovettık ideologiia azat, jaŋa elderdıŋ bärın qatty qoldaidy, baspasöz betınde meilınşe därıptep, nasihattap keledı. Al otarlyq ahual jaily bızge jaqsy maǧlūm. Ötken jäne arǧy jyly jazda jıgıtterdıŋ bärı Tyŋ ölkesı atalatyn aimaqta ekı-üş ai qatarynan, astyq jinau nauqanynda bolyp qaitqan. Özımız oqyp, tūryp jatqan Almatyny aitpaǧanda, Aqmola, Kökşetau, bütkıl soltüstık oblystardy orys basypty. Jäne tym öktem, airyqşa dökır. Ärqily soraqy, namysqa tier jaǧdaiattardy aitysady. Äsırese, sol öŋırden şyqqan, «tyŋ igeru» nauqanyn äuelgı kezeŋınen bastap közımen körgen Marat Nūrǧalievtıŋ qyjyly mol. Bütkıl aimaqtaǧy qazaqtardyŋ ūlttyq tūrǧyda ǧana emes, kündelıktı tūrmysta da jappai janyştalǧan şarasyz ahualyn, öz auylyndaǧy jūrttyŋ qorlyq pen mazaq tūrypty, köpe-körneu boqtyq pen zorlyqqa qarsy tym qūrsa auyz aşa almaǧan, tıptı, äldebır, kombainǧa tırkemeşı jıgıttıŋ «qazaq bolǧanym üşın keşırıŋder, esesıne jan-jüiem naǧyz sovettık» dep jalbaqtaǧan kembaǧal, qūldyq keipın aitqanda, qalai tüŋılgenı, jylarman, renıştı qalyby köz aldymda. Osy tūrǧylas basqa da äŋgıme, mysal köp. Şırkın, Afrikadaǧy qaralar siiaqty, bızge de täuelsızdık keletın kün tua ma desedı. Ondai künge jetuge bolady eken. Qarudyŋ küşımen emes, saiasi, ūtymdy äreket arqyly. Baqyt Seitjanov aitady: bız erte me, keş pe, qaitkende OON – Bırıkken Ūlttar Ūiymyna müşe boluymyz kerek. Ana Ukraina men Belorussiia siiaqty. Sonda, SSRO konstitusiiasynyŋ özınde bar, odaqtas respublikalar bölınıp ketuge haqyly degen, BŪŪ-nyŋ aldyna Qazaqstan täuelsızdıgı turaly mäsele qoiamyz. Eşkım ūstap tūra almaidy. Bolaşaqta jüzege asuǧa tiıs, on bes, jiyrma jyldan keiın. Ol üşın Qazaqstan basşylyǧynda aqyly kemel, saiasaty zor, bılımdı, myqty qazaq otyruy kerek eken... Mıne, osyndai äŋgımeler. Bır keş emes, künnen künge, aidan aiǧa jalǧasqan arman. Şırkın, künı keşe ǧana otarşyldyq tünegınde jatqan, endı aiaq astynan derbes el bolyp şyqqan zäŋgılerdıŋ ne armany bar eken!.. Jürek şymyrlatar, mūŋnan bastalyp, uaiym, qaiǧyǧa ūlasar özgeşe keŋes. Äbıştıŋ būl, bärımızge ortaq äŋgımelerge qanşalyq atsalysqany naqty esımde joq, äitkenmen, eŋ belsendı bılgır emes, al menıŋ özım däiektı derekter bolmasa, tüiındı tūjyrym jaǧynan tartynam. Bızdıŋ äulet sovet zamanynda aiausyz repressiiaǧa ūşyraǧan, atylǧany bar, aidalǧany bar, ärqily jaǧdaida köldeneŋ ajalǧa ūşyraǧany bar, köz aşqannan qanşama sūmdyq äŋgımege qanyqqam, abaqty men lager tozaǧynan äldeqalai aman şyqqan auyldas kısılerdıŋ ǧalamat hikaialaryn estıgem, özımnıŋ äkem nemıstıŋ aş-aryq konslagerınen soŋ, odan äldeqaida soiqandy, jan şyrqyraǧan azap pen auyr beinetke toly sovettık konslagerden ötken, menıŋ on bır jasymda ūstalyp, toǧyzynşy klasymda äreŋ oralǧan; sonşama mol täjıribeden aldymen tüigenım – üş kısınıŋ basy qosylǧan jerde beisauat söileuge bolmaityny, iä, men sovettık sūmdyqty tolaiymen bolmasa da, bırşama tanyp ösken edım, onyŋ üstıne, universitetke tüskennen berıde jappai terror kezeŋındegı gazet, jurnaldardy mūqiiat aqtarǧam, tūrǧylas balalarmen salystyrǧanda, būl tarapta da menıŋ tanym, bılıgım köbırek edı. Sondyqtan, qandai jaǧdaida da köldeneŋ, kıdı äŋgımelerden boiymdy aulaq salam. Sanasyzdyq emes, aramdyq emes, ädepkı saqtyq. Jäne kurstas balalardyŋ aq nietımen qatar, aŋǧal tanymyn da kämıl körıp otyrmyn. Boi salyp aralasu – mänsız edı. Men ūlt mäselesı jäne basqadai keseldı jaǧdaiattar turaly tek Äbışpen ǧana pıkırleser edım. Köldeneŋ kuäsız, ekeuara oŋaşada ǧana. Al beisauat jūrtpen qaşanda tūiyqpyn. Tek äuelgı, balalyq kezeŋde ǧana emes, el tanyǧan azamat bolǧan zamanda, täuelsızdık däuırıne deiın. Tıptı, mektepte bırge oqyp, bırge ösken, ädebietke qatarlas kelgen dostarymnyŋ özımen ūlttyq mäsele, sovettık qūrylym töŋıregınde pıkır almasqan emespın. Būlardyŋ bırınıŋ adaldyǧyna kümänım bar, ekınşısınıŋ adamdyǧyn bıle tūra, aşyla söilesudı artyq körem, menıkı – aram, böten piǧyl ataulyǧa sezık qana emes, özımnıŋ äuelden berık qalyptasqan, pendelık qorǧanyşym. Al Äbışpen arada eşqaşan da tyiym taqyryp joq. Ädette, ozǧyndap, men söilesem kerek. Däiektep, däleldep. Köp ūzamai-aq ekeuımızdıŋ bar oiymyz bır arnaǧa toǧysty. Ūlt mäselesı, saiasat taqyryby ǧana emes, ädebi tanym, düniege közqaras. Mıne osy, ekeuımız bar jaǧynan jarastyq tapqan, bırge jürgen alǧaşqy kezeŋ – 1958 jyldyŋ ekınşı jarymynda Äbış mändı, mazmūndy, ärı körkem bırtalai öleŋ jazdy. Nūrmahan tüsırgen, oily, mūŋdy qalyptaǧy ädemı bır suretınıŋ syrtyna:

«Jyr şabytyn töldegen

Özımmen bırge terbegen,

Ören oily dosyma –

Öleŋqūmar pendeden», –

degen bır şumaq jyrymen maǧan syilaǧan edı. Bızdıŋ ekınşı kursymyz, 1958 jyldyŋ qara küzı; aiy, künı esımde joq. Būl suret Äbış ekeuımız bırge tüsken basqa da surettermen qatar, Almatyda qaldy, oraiy kelse, keiınde jaryqqa şyǧa jatar.

Sol jyly küzde Äbış asa önımdı eŋbek ettı. Älı on toǧyz jasqa da tolmaǧan bala jıgıttıŋ öleŋderı sol zamandaǧy qazaq poeziiasynyŋ joǧarǧy deŋgeiıne jetken. Jäne öleŋdermen qatar, audarmaǧa da den qoiyp edı. Tüpnūsqamen deŋgeiles, mändı, maǧnaly şyqty. Mäselen, Rudakiden, törttaǧan:

«Qartaiǧanda saqaldy boiaǧanym qaraǧa,

Kelgenı emes jasarǧym, bataiyn dep künäǧa,

Qara kiıp joqtasa attanǧandy molaǧa,

Saqal boiap jastyqty joqtamasqa bola ma!?..»

Būl kezde Äbıştıŋ airyqşa nazar audaryp, üŋıle, zerttei oqyǧan aqyndary – Puşkin men Lermontov edı. Lermontovtan tärjımanyŋ menıŋ esımde qalǧan bır üzıgı:

«Kök būlttary, mäŋgılık jyljyp köşken,

Torǧyn kökke meruert şynjyr salyp,

Ūqsaisyŋdar süikımdı Soltüstıkten

Ketken maǧan tüstıkke quǧyndalyp...»

Sol siiaqty, täuelsız Afrika taqyrybyna qatysty ärqily köŋıl äuenı, maqūl, süiınıştı bırneşe öleŋı bolyp edı. Osy jäne basqa da audarmalary men öleŋder saqtaldy ma, saqtalsa sol qalpynda keiıngı jinaqtarǧa şyqty ma – naqty aita almaimyn.

Būryn tūrmystyq maqala, ärqily ocherkter jazyp, būlary köbıne-köp aǧymdaǧy baspasözde jariialanyp jürgen Äbış osy kezde alǧaş ret körkem prozaǧa den qoidy. Alǧaşqy bır äŋgımesı – «İt tigen süt» atalatyn. Jasamys, ataqty professordyŋ, aŋǧalaq, jaqsy küieuı bar, körşıles sūlu kelınşektı tūrmystan azdyruy turasynda. Keiın jaratpai tastady ǧoi deimın. Aiu-adam turaly «Jündı baraq» deitın özgeşe mazmūndy äŋgıme jazuǧa daiyndalyp jürdı. Aqyry, jazǧan siiaqty. Bıraq studenttık jyldarda emes, köp keiın – bırge tūrǧan, tyǧyz aralasqan kezderımızde körmedım, bılmedım. Sondai-aq, bız Temırlan beketınde ūşyrasyp, üiıne qonǧan beibaq äieldıŋ äŋgımesınen örıs alatyn povest. Qyzu kırıskenımen, aiaqtalmai qaldy ǧoi deimın. Şyndyǧynda būl – prozadaǧy alǧaşqy qadam bolatyn, atalmyş äŋgımelerden būryn bastalǧan.

Äbış men siiaqty emes, jazuda eşqandai küi talǧamaidy. Tösegı tūiyq, törgı būryşta tūratyn. Aldynda şaǧyn tekşe. Äbış, üstınde qoltyǧy salbyraǧan keŋ maika, tösegınıŋ bır jaq şetıne otyryp, osy tekşe üstınde qaǧazyna üŋıledı. Keide maŋdaiyn süiep, oilana bögelıp, köbıne toqtausyz jazyp jatady. Kırgen, şyqqan, arly-berlı jürgen balalarmen tıl qatysa beredı, tıptı, bölmenıŋ ekınşı qaptalynda ötıp jatqan dau-keŋeske ün qosyp qoiatyny bar. Jazuy kün jaryqta bastalsa, keşkı tamaǧyn ūmytyp ketetın retterı de ūşyrasatyn. Men kıtaphanadan kelgen betımde tamaǧyŋdy ıştıŋ be dep sūrar edım. Älı ışpegen bolsa, qalaǧa baramyz, bır jaǧy qajettı seruen. Köbıne ashanalar jabyq, taqau maŋdaǧy gastronomnan jemdık bırdeŋe alamyz, ädette, kölemı sırıŋke qorabynan juantyq, folgaǧa oralǧan, «plavlenyi syr» – «balqytylǧan» atalatyn syr bar, on bır tiyndyq jäne on tört tiyndyq, sonyŋ qymbatyraq, täuırın alamyz, bıreuı bolmasa, ekeuı keşkı asqa jarap jatyr, qydyryp äŋgımelese jürıp, köşede jeisıŋ. Äbış jazuǧa köbırek köŋıl bölgenımen, kıtap oqudan da şettemedı. Sol jyly Puşkin, Lermontov dedım. Basqasy jadymda joq. Tek Tomas Mannyŋ Göte turasyndaǧy «Lotta Veimarda» romanyn oqyp, airyqşa äserlengenı esımde. Keiın özı de jazu stilınde osy sorapty ülgı tūtqanyn aŋdadym.

Kurstas balalarmen bırge tūrǧannyŋ paidasymen qatar, ziiany da bar. Eŋ bastysy – oŋaşalyq, erkındık joq. Onyŋ üstıne, japyrlaǧan jataqhana qai jaǧynan da qolaisyz şyqty. Kezektı stipendiiaǧa üş-tört kün qalǧanda qarnymyz aşady. Aqşamyzdyŋ tapşylyǧynan emes, amalsyz taralyp ketuınen. Äbış ekeuımız de bai studentter sanalamyz. Men oquǧa tüsken jyly kökem Şūbartau audanynyŋ qiyr şalǧaiy – Jezqazǧanmen şektes alys otarly otgonǧa mūǧalımdıkke sūranǧan, joǧary jalaqynyŋ üstıne ülken kötermesı bar. Ortalyqpen qatynas oraiynda, ärbır toqsanda molynan jıberedı. Būl ekı aralyqta ülken äkem pensiiasynan salyp tūrady. Kökesı soǧysta ölgen Äbıştıŋ jaǧdaiy menen kem emes. Mūqyr degen, älde äkenıŋ ınısı, älde nemere tuys, äb-aǧasy bar, ai qūrǧatpaidy, onyŋ üstıne tūrmystaǧy ekı äpkesı aqşa salyp jatady. Ekeuımız de köterıŋkı stipendiia alamyz. Soǧan qaramastan qarnymyz aşuy – ol kezdegı studentterdıŋ köbınıŋ arttan kömegı joq, stipendiiaǧa jalǧas onşaqty künde täuır jüredı, sodan soŋ taryqpasa da, ölşeulı mäzır, al kelesı stipendiiaǧa tört-bes kün qalǧanda köpşılıgı tamaqqa jarymaidy, jaǧdaiy bar balalardan qaryz sūrai bastaidy, eskı aqşanyŋ kezı, bes, on som, assa jiyrma som. Ärine, Äbış ekeuımızden. Stipendiia ala salysymen qaiyrmaq. Qaltaŋda tūr, qalai tartynasyŋ. Äitkenmen, däp osy rette keregırek aqşa, qaryzyŋ qaitardan bırer, ekı-üş kün būryn sarqylmaq. Äbış baryn ırkılmei beredı, keide tap-taqyr qalady. Menıŋ de tausylatyn kezderım bar. Onyŋ üstıne, jataqhanadaǧy ornym tıptı jaisyz. Orys, qazaq aralas jiyrma şaqty jıgıt. Ärqily mınez, dabyr-dūbyr äŋgıme. Köbıne orys bölımınıŋ jıgıtterımen daulasyp jatamyz. Sender nadan boldyŋdar, sauatsyz boldyŋdar, tūrmystaryŋ tömen boldy desedı. Menıŋ bır joly aitqanym bar, Turgenevtı, Tolstoidy oqydyŋdar ma, Orel men Kursk guberniialaryndaǧy mūjyqtardyŋ, mäselen, Ermolai men Suchoktyŋ sauaty qanşalyq boldy, dep. Sauaty tūrypty, tūrmysy qandai edı, atauly qaiyrşylardy aitpaǧanda; qazaqta bai da, kedei de boldy, bıraq qaiyrşy bolǧan joq, dep. Oǧan toqtamady. «Sender artta qalǧan feodalizm däuırınde ǧūmyr keştıŋder, endı kapitalizmnen attap, sosializmge jetıp, bızben bırge kommunizmge ötkelı jatyrsyŋdar», – degen. Men: «Al sender 1861 jylǧa deiın qūldyq qoǧamda ömır sürdıŋder, endı bır emes, ekı formasiiadan attap otyrsyŋdar!» – dedım. Sonymen, qarymta jauap taba almai, bır jolǧy äŋgıme bızdıŋ paidaǧa şyqqan. Alaida, dau-damai toqtalmady. Köbıne-köp äŋgıme qazaqtyŋ kemdıgı, orystyŋ jäne basqalardyŋ artyq bolmys, tūrmysy töŋıregınde. Şydamnyŋ da şegı bar ǧoi, bır joly keşkılık, Äbışterden kelıp edım, tösek arasy, tar jerde töbeles bolyp jatyr eken. Sol sätınde, entelei alǧa ūmsynǧan Toqtasyn Berkımbaev degen sūŋǧaq boily bokser jıgıtımız, sary şaş, törtpaq, myǧym denelı orys jıgıtın ūryp jyqty. Orystyŋ bır özgeşelıgı, jasqana berseŋ, basyna tüsedı, al eleulı qarsylyq tusa, äuelde qanşa aryndap tūrǧanymen, betı tez qaitady. Eŋ zor, qairatty jıgıtterı omyryla jyǧylǧan soŋ, basqalary juasyp qaldy. Sonymen, ekı jaqty azǧana kınälastan keiın bar şarua dabyrasyz tynǧan. Būl Toqtasyn – jurnalistika bölımınde, bızden joǧaryraq kursta oqityn, ūryp jyqqan jıgıt te qatarlas topta eken, ol kezde jurnalistikanyŋ orys, qazaq bölımderı köp rette sabaqtaryn bırles oqityn, būrynnan tanys, bılıs balalar bolsa kerek. Qaitkende de, osy oqiǧadan soŋ, bızdıŋ qoi qoraǧa taqau jatyn bölmemızde tynyştyq ornady. Anyǧy – orys jıgıtı kınälı, dau-damai örşi kele, ūlttyq namysqa tiıptı. Qolma-qol sazaiyn tartty. Keiın, 60-jyldardyŋ aqyry, «Jazuşy» baspasynda jetekşı qyzmette otyrǧan kezımde, osy Toqtasyn Berkımbaevtyŋ şytyrman oqiǧaǧa qūrylǧan kölemdı hikaiatyn kıtap qylyp şyǧaryp berdım, ol kezde jospar mäselesı qiyn, ärı beimälım, jas avtor, syrttai tani tūra aldyma kelgen joq, bıraq sol bır namysty qairaty üşın alqaǧan edım. Būl Toqtasyn öz tūsynda belgılı jurnalist boldy, jolymyz tüiısken emes, bügınde dünieden ötıp ketse kerek. Hoş. Äbış ekeuımız ǧūmyr keşken orta turaly aiǧaqty, köp derektıŋ bırı dep bılıŋız. İä. Dese de, jataqhanadan jeruımnıŋ zaŋdy jaǧdaiattarymen qatar, naqty bır sebebı boldy. Jaŋa jyldan soŋ, menıŋ basymda tūrǧan tekşeden asa qūndy ekı kıtap joǧalǧan. Kıtap ūrlau – ūrlyq emes degen ūǧym bar. Ūrlyqtyŋ eŋ ülkenı. Qylmys dep aitar edım. Aqşa joǧalsa, ornyna keledı, dünie joǧalsa, basqasy tabylady. Menıŋ ekı kıtabym da ǧajaiyp edı. Būl kezde bırşama jinaqtalyp qalǧan qazynam – aeroport aumaǧyna köşıp kelgen, nemereles atamnyŋ üiınde tūratyn, şaitan türtıp, azǧana būryn jataqhanaǧa äkele qalyppyn. Mūnyŋ bırı – 1948 jyly Mūhtar Äuezovtyŋ basşylyǧymen şyǧyp, tiym salynǧan Ädebiet tarihynyŋ bırınşı tomy bolatyn, folkloristika, jap-jaŋa, ketpektei kıtap, auyldaǧy üiden arqalap äkelgem. Ekınşısı – Plano Karpini men Gilom Rubruktyŋ Şyŋǧys han ordasyna saiahat jazbalary, taqauda ǧana, 1958 jyly basylǧan; būl da orny tolmas qazyna. Keiın, arada elu jyl ötkende, «Şyŋǧys han» epopeiasyna kırıstım, tarihi derekterdı toptap, jaza bastaǧanda eske tüsıp, ışım aşyp otyrǧan edım, jäne eskı tauarihty töŋkergen jetı jyl boiy  jetpıs märte eske alǧan şyǧarmyn; älbette, keiıngı bır basylymyn tauyp alyp, paidaǧa jarattym, alaida, on segız jasymda serık bolyp, kökjiegımdı keŋeitken ǧajaiyp nūsqa köz aldymda tūrǧan da qoiǧan. Būl ūrlyqtyŋ bızdıŋ kurstan tys, alaida filfakta oqityn sūǧanaq studentke qanşama paida keltırgenın, nemese sor bolyp jabysqanyn bılmeimın. Bälkım, qazaq emes, ılkıde daulasyp, aldyn tosqan orys jıgıtterınıŋ bırı qasaqana alǧan şyǧar. Qaitkende de ūmytylmas olqylyq.

Aqyry, Äbış ekeuımız jataqhanany tastap, päterge ketpek boldyq. Üi ızdeudıŋ men ötken jyly täjıribe alǧan özgeşe täsılı bar. Jalǧyz qabatty, jekemenşık üiler tızılgen şetkerı bır köşege şyǧasyŋ da, qatarlasa esık qaǧyp, jön sūraisyŋ. Äbış ekeuımız bırge qydyryp, äŋgımelese jürıp, üiden üi aqtadyq. Istıŋ sätı, bırer saǧattan soŋ tabyla ketkenı. 2-liniia, 142-A. Qazırde naqty aita almaimyn, ol kezde 5-liniia atanǧan Äuezov daŋǧyly men Stroitelnaia atanǧan Mūratbaev köşesınıŋ aralyǧy. Qatarlas on segız «liniia» bolatyn. Bızdıŋ üiımız – Kirov, qazırgı Bögenbai köşesınen säl-päl joǧaryda, sol jaq qaptal. Trambai jüretın Komsomol, qazırde Töle bi köşesıne taqau, qatynasqa qolaily. Balalary joq, bälkım bölek tūratyn kempır-şal eken. Orys. Aqsaqal – aǧaş şeberı, ol zamanda dükenderge tüse bermeitın, ärqily mükämal – şkaf, tekşe, oryndyq, stol jasaidy. Sözı joq, kempırı de tynyş, bırtoǧa kısıler. Şatyrly, şarşy bıtımdı üiı – auyzǧy ūzynşaq dälız jäne jinaqy, keŋıs üş bölme; bırşama kölemdı aulasynda – alma baǧy. Bızge tüstık-batys būryştaǧy tap-tūinaqtai, auasy keŋ, taza bölme tidı. Ekı qabyrǧada ekı tösek, ortada üş oryndyqty jadaǧai stol. Bız sol zamannyŋ esebınde asa köp aqşa – ekı jüz som, bırer jyldan soŋ, aqşa auysqan esep boiynşa jiyrma som töleitın boldyq. Raqat ömır bastalǧan. Raqaty – mazaly, baisal jaǧdai ǧana emes. Osy oqu jylynyŋ aiaǧy jäne kelesı kurs – eŋ eleulı bır kezeŋde tynyş, oŋaşa tūrǧan bır jarym jyl Äbış ekeuımızdıŋ de qalamger jäne azamat esebınde qalyptasu jolymyzdaǧy özgeşe asu, taŋbaly beles bolyp şyqty.

Endı universitettegı leksiialarǧa qatynaudy mülde derlık doǧardyq. Onsyz da uaqyt jetpeidı. Jazu jäne oqu. Men aeroport jaqta tūratyn äb-aǧamnyŋ üiındegı kıtaptarymnyŋ bırazyn alyp keldım. Stendaldyŋ on bes tomdyq tolyq jinaǧy, Geinenıŋ on tomdyq ädemı basylymy, Hemingueidıŋ ötken küzde ǧana satymǧa tüsken aidyndy ekı tomdyǧy, jäne «HH ǧasyrdaǧy şet el romany» atalatyn seriiamen şyqqan bırtalai kıtap, iä, Şillerdıŋ qalyŋ ekı tomǧa jinaqtalǧan tolymdy basylymy, taǧy basqa da klassika ülgılerı. Älbette, bärı de orys tılınde. Onşaqty künde bır ret kıtap dükenderın aralap, ol kezde Karl Marks – bügıngı Qonaev pen Gorkii köşelerınıŋ qiylysyndaǧy bukinistke soǧyp, jaŋa, sirek kıtaptar ızdeimız. Men Draizerdıŋ qoŋyr mūqabaly on ekı tomdyǧyn tüsırdım. Äbış öleŋ kıtaptaryn alady. Puşkin, Lermontovtan soŋ Robert Berns jinaǧy esımde. Jäne men airyqşa äspettegen Miskevich pen Pötefi. S.Marşak audarǧan Bernstıŋ keibır öleŋ ülgısı Äbıştıŋ keiıngı «Mahambet» poemasynyŋ qūrylymyna eleulı äser ettı; Miskevichtıŋ azattyq jyrlary ekeuımızdı de qatty tolqytatyn, al Pötefidıŋ eŋ soŋǧy, qazaly ūrys qarsaŋyndaǧy «Alapat zaman» tolǧauyn neşe qaiyra oqyp, közımızge jas alǧanymyz bar. «El-jūrtymyz apat aldynda, bälkım, Köktıŋ jarlyǧy osylai şyǧar, jarym älem üstımızden janyştap, bırjola qūrtqaly kele jatyr!..» – deidı ǧoi, qazırgı qazaqtyŋ jaǧdaiy. Älbette, üide tūrǧan barlyq kıtap ekeuımızge ortaq paidada. Äbış köbıne-köp jazu üstınde, menıŋ negızgı jūmysym – oqu, endı künıge jüz elu bet, äitpese ekı jüz bet klassikalyq proza ülgılerın oqyp şyǧyp, jiyrma jasyma deiın älem ädebietınıŋ eŋ ozyq nūsqalaryn tügeldei zerdelep bıtıru – paryz siiaqty. Komsomol – Töle bi köşesınıŋ Dzerjinskii – bügınde Nauryzbai köşesımen qiylysyndaǧy äldebır kıtaphanadan soŋ, Panfilov parkınıŋ ışkerı, şyǧys qaptalyndaǧy, Chehov atyndaǧy qalalyq kıtaphanaǧa den qoidym. Kısısı az, ärı qajet ädebietıŋdı qaǧaz toltyrmai, tezınen sūrap alasyŋ. Bırden-aq Mopassannyŋ on ekı tomdyǧyna tüsken edım. Keler jyly bukinisten tauyp aldym. Menıŋ qalamgerlık jolymdaǧy eŋ süiıktı jazuşylarymnyŋ bırı. Al Ortalyq, Puşkin kıtaphanasynan jaŋa bır qazynalardyŋ betın aştym. Gerodot, Plutarh pen Svetonii bastaǧan älemdık şejıremen qosa, resmi tanymnan tysqary qalǧan Resei jäne Ortalyq Aziia tarihy: Karamzin, Solovev, Kliuchevskii, aqyry Bartold, Veselovskii, Bahruşin. Jäne Batys ädebietınıŋ sovette tyiym salynǧan özgeşe ülgılerı: keide jiyrmasynşy, otyzynşy jyldardaǧy basylymdar, köbıne-köp soǧysqa deiıngı kezeŋde jüielı türde jariialanǧan «İnternasionalnaia literatura» jurnaly arqyly – Djois, Prust, Andre Jid, Dos Passos jäne basqalar. Qadarynşa keŋınen qamtuǧa tyrysam. Sonymen qatar, būl kezde universitettegı arnaiy pän nätijesınde, arab jazuyn tanyǧam, osyǧan orai, qazaq tıldı, eskılıktı gazet, jurnaldar men jekelegen basylymdar. Ädette, üidegı Äbıştıŋ de oquy tiianaqty. Draizerdıŋ «Amerikan tragediiasynan» bastady. Sodan soŋ «Djenni Gerhardt», «Sıŋılı Kerri». Ol kezde bar jaǧynan jaŋalyqty Hemingueige den qoiystyq. Kımnıŋ ne oqyp jatqanyn tügendemeimız jäne ädebi şyǧarmalardy talqylap, pıkırlesu de ädetımızde joq, onsyz da oiymyz bır jerden şyǧatyn siiaqty. Äitkenmen, Äbıştıŋ negızgı uaqyty jazuǧa ketetın. Üşınşı kurs – 1959 jyldyŋ aqyryna qarai, aqyn retınde zor biıkke jettı. Äzırşe jariiadan, ataqtan tys. Tek jekelegen şyǧarmalary ǧana «Leninşıl jas» pen «Qazaq ädebietınde» körınıs tauyp jür. Ädebi gazette özın alǧaşqy kurstan bastap qanatynyŋ astyna alǧan Qabdolov otyr. Jastar basylymyndaǧy bedelı de zor, tıptı ştattan tys qyzmetkerı siiaqty. Bırde gazettıŋ studentter qauymyna arnalǧan tūtas bır nomerın daiyndap berdı. Alaida, aqyr soŋyna Äbıştıŋ esım-soiy ysyrylyp, azǧana qatysy bar, esesıne basşylarǧa jaqyn jürgen joǧarǧy kurs studentı Faizolla Orazaevtyŋ atymen şyqty. Ekeulep keiıdık. Äitkenmen, mänsız pendelık dep tanyǧan edık. Sondai-aq, Äbış är barǧan saiyn bır dorba hat-habar, äŋgıme, öleŋ äkeledı. Jaramai qalǧan dünieler eken, redaksiia esebınen jauap jazuy kerek. Ondaǧylar üstınen qarap, blanktı qaǧazǧa mäşıŋkemen bastyryp, tiesılı avtorǧa öz attarynan joldamaq. Äbış keide jaramsyz deitın dünielerdı jaramdy, tıptı, jaqsy dep tauyp, qaiyra aparatyn, būdan qanşa ret, qandai nätije şyqqanyn bılmeimın. Endı bırde qatty şamyrqanyp edı. Äldebır oblys ortalyǧynda tūratyn diplomdy därıger, esımı Şai... bırdeŋe, redaksiiaǧa tūtas bır hattama joldapty. Söz mänısı – endıgı, sosializmnen ozyp, kommunizmge aiaq basqan özgeşe zamanda qazaq tılınıŋ mülde keregı joq, bar qazaq jappai orys tılıne köşuı qajet. Jai ǧana jandaişaptyq emes, özınşe ūlt bolaşaǧyn oilaǧan tolǧam. Tılı joǧalǧannan qazaq qūryp ketpeidı, deidı. Älemde äuelgı, tuma tılınen airylyp, basqa tılge köşken, bıraq özınşe tırşılık keşıp jatqan qanşama jūrt bar. Bız de qazaq qalpymyzda qalamyz, bıraq ozyq zaman oraiyndaǧy orys tıldı qazaq bolyp şyǧamyz, deptı. Būl sandyraqty oqyp, men de küiındım. Bılımdı, özınşe aqyldy bola tūra, mūnşama satqyndyq qairan qaldyrǧan. Äbış sol aşulanǧan qalpy jauap jaza bastady. Tūtas tört-bes bet. Oqyp berdı. Bärı dūrys. Ötkır, ötımdı, däleldı. Qazaq özınıŋ tılımen bırge jasaidy. Böten tılge köşse, ötkendegı barlyq ruhani qazynasynan airylyp, ūlttyq sypatyn joiyp, basqa bır halyq bolyp şyqpaq. Adamnyŋ ūlttyq keipı – ana tılınde. Tügel jäne dälme-däl jadymda joq, şamasy osyndai. Öz tarabymnan bır söilem qostyryp edım. «Qūdırettı komediiadan» soŋ Dantemen elıgıp, qalǧan şyǧarmalaryn da paryqtai bastaǧam, «Pir» degen filosofiialyq traktatynan maqal keiıptı tolǧam, ana tılı – adamnyŋ kısılık qasietınıŋ aiǧaǧy degen maǧnada, bügınde naqty esımde joq. Aqyry, ekeuımızdıŋ de renışımız basyldy. Qoja-Nasyrdyŋ esegıne nasihat aitqandai boldyq dep külısken edık. Sol betı, basqa da jauaptarmen qatar, redaksiiaǧa aparyp berdı. Osyndai, alys, är şalǧaidaǧy ärqily jūrtpen habar almasatyn qara jūmysty Äbıştıŋ özı de qyzyq körse kerek. Sonşama qyzmet jasap jürse de, jastar gazetınıŋ mūndai daryndy aqyn, bılgır synşyny nasihattap kötergenın baiqamappyn. Anda-sanda bırdı-ekılı düniesı jaryqqa şyǧady. «Qazaq ädebietı» de airyqşa jarylqamady. Qalai desek te, Äbış ülken baspasözge jol aşqan edı.

Al menıŋ azǧana jazuymnyŋ bar jol tūiyq şyqty. Qazaq jazuşylarynyŋ jaŋa kıtaptary turaly syn maqalalarym eşqaida ötpeidı, «Abai tekstologiiasy» «Qazaq ädebietınen» ülken aiqaimen qaitaryldy, on segız-on toǧyz jasar bala, şyrqau biıkte qol sozǧan, dämesı zor, otyrysy myǧym – däp solai oilapty, men paryqsyz pıkırlerın moiyndamai, daulasa bastaǧanda, ädebi-syn bölımınıŋ qyzmetkerı: «Abaida ne aqyŋ bar, Şäkärımdı qaidan bılesıŋ!» – dep aqyrǧany künı bügınde qūlaǧymda tūr. (Keiın, 80-jyldarda Ǧylym Akademiiasynda qyzmettes boldyq, menımen auyldas eseptı, Şyŋǧystaudan şyqqan, osy jasynda berekelı jūmys tyndyrmaǧan, kışı qyzmetker; bırtoǧa momyn, tynyş kısı eken, hronikalyq alqaş; älbette, ara-tūra tıldesıp jürdık, ötkendı özı de ūmytqan, jaŋǧyrtyp körgem joq, mänsız edı; aqyry, ekı közı bırdei su qaraŋǧy tartyp, qorlyqta öldı.) Keler jyly, däp osyndai aşu-yzamen: «Mūndai jazu bolmaidy, söilem būlai qūrylmaidy!» – degen öşpendı yzamen, äuelgı äŋgımelerım de barlyq gazet, jurnal redaksiialarynan toitarys alǧan. Osy rettegı eŋ ülken ökınış pen renış – on toǧyz jasymda jazylǧan, ol zaman üşın sony pıkır, jaŋalyqty derekterı mol «Abai jäne Şyǧys ädebietı» deitın, bırşama kölemdı zertteu eŋbegımnıŋ joly kesıluı boldy. Ūly ūstazym Beisekeŋ – professor Beisembai Kenjebaev, men ekınşı kurstamyn, 1959 jyly köktemde, özınıŋ ejelgı dosy, «Qazaq tılı men ädebietı» jurnalynyŋ bas redaktory Töleutai Aqşolaqovqa telefondap, arnaiy pıkırmen, jariiaǧa ūsynyp edı, Tökeŋ menı ertıp aparyp, bölımge tapsyrǧan. Alaida, mūndaǧy B. deitın ǧylym kandidaty, ädebietşı jıgıt, menıŋ tötenşe tolǧamdarym basyna syimai, sozbalaqtap jürıp, onşaqty ai ūstap, aqyry qūrdymǧa jıberdı jäne köp ūzamai, özı de dünieden ötıptı. Būl «Abai jäne Şyǧys ädebietı» menıŋ bolaşaǧymdy bırjola aiqyndamasa da, äuelgı şyrǧalaŋdar qarsaŋynda jolymdy aşyp, jas zertteuşı retınde äjeptäuır ataqqa jetkızetın edı. Keiın, ärine, jaryqqa şyǧaru qolda tūrdy, alaida, uaqyty ötıp ketken jäne endıgı qalybymnan tömen, ärı osynyŋ özınde jaŋadan jazylyp, būrnaǧy maqala retınde ūsynylǧan degendei kümän tuuy mümkın. Älı künge sol qalpynda, jeke arhivımde jatyr, är kezdegı basqadai şimailarmen bırge jyrtyp jıberuge qolym barmady.

Äbıştıŋ joly basynan-aq oŋ edı. Jiyrmaǧa tolar-tolmasta taqau töŋıregımızde ülken ataqqa jettı. Özınen görı men köbırek süiınsem kerek. Jalǧyz men ǧana emes, aralas dostarymyzdyŋ bärı de qūrmet tūtady, osy rette ekı-üş jas ülkender, mäselen oquy qatarlas, keiınde tanymal jurnalist, audarmaşy, baspager Nūrmahan Orazbekov airyqşa ış tartady, tuǧan ınısındei köredı, ekeuımızdı böle-jarmai, «balaqan» dep erkeletıp jüretın. Būl Nūrmahannyŋ ol zamanda qolǧa tüspes «Fed» deitın qymbat fotoapparaty bar, äuesqoidan ötken, naǧyz professional, qanşama suretke tüsırdı. Bırınşı kurstaǧy jaŋa jyl keşınde, ekınşı kurstaǧy jataqhana kezınde, keiınırek, päterde jekelei jäne bırge tüsken äldeneşe suretımızdı şyǧardy, solardyŋ üşeu-törteuı bügınge saqtalyp, Almatydaǧy üide tūr. Mejelı bır uaqytta jaryqqa jetuge tiıs.

Aitqanymdai, päterge şyqqan soŋ, ekınşı kurstyŋ soŋyna qarai, universitettegı leksiialarǧa sirek baratyn boldyq. Onda da boi körsetu üşın. Apta aralatyp, aiǧa taqau körınbesek kerek. Aqyry bır künı starostamyz, keiınde filosofiia doktory, professor Sonarbai Taŋqaev arnaiy ızdep keldı. Bılemız, gruppa jurnalynda bızdı qaşanda bar, qatynasty dep belgılep jatqan. Bıraq şekten şyǧyp kettık, äbden zapy bolǧan siiaqty. Qaşanǧy jalǧan körsetem, kelmedı, joq dep belgıleimın, stipendiiadan qaǧylasyŋdar, bälkım, universitettıŋ özı qauıp dep, doŋaibat jasai bastaǧan. Ärine, jorta, bızdı qaitkende sabaqqa keltıru. Rasy, oǧan da oŋai emes, ünemı jasyryp otyru, ötırıgı şyǧyp, sögıs estuı äbden yqtimal. Men aittym: «Bärı jön, sözıŋnıŋ qatesı joq, bıraq aldymen bızdıŋ jaǧdaiymyzdy, däleldı sebebın, sabaqqa qatysuǧa mümkındık joǧyn anyqtamaisyŋ ba, mıne, Äbış qanşama klassikalyq öleŋ jazdy, men neşeme tom kıtap oqydym, äuelı şai ışıp alaiyq, sodan soŋ aqyldasamyz», – dedım. Ekı kesken kolbasa, jarty bölke nanymyz bar, şai ıştık, men qoimaǧan soŋ Äbış bırer öleŋın oqydy. Aqyry, Sonarbai dosymyz keterde aittym: «Qol tigen kezde baruǧa tyrysamyz, bara almaǧan künderı joq dep belgılei ber, stipendiiadan alyp tastasa, bırı ǧajaiyp aqyn, ekınşısı ǧalamat oqyrman ekı klassiktıŋ obaly senıŋ moinyŋda», – dep. «Tuu, senderge daua joq eken...» – dedı eşqaşan külmeitın, sol kezdıŋ özınde artyqşa salmaqty Sonarbai mülde tüŋılıp. «Endı baramyz», – degen Äbış, jaimaşuaqtap. Osydan keiın, dosymyzdyŋ köŋılın aulap bırer kün, jarym kün boi körsettık te, qaitadan öz ädetımızge köştık. Äldeqalai jazǧanym bar, üşınşı kurstyŋ aqyry, filosofiia pänınen mındettı emtihandy tapsyruǧa barǧanda, oqytuşymyz menı mülde tanymady. Men esıkten erkın kırgende üdıreie qaraǧan. Zachet kıtapşasyn aldyna qoiyp, bilet alǧanda, qolyndaǧy vedomostıge bır, synaq kıtapşasyna bır, menıŋ betıme bır, qaita-qaita qarap, airan-asyr bolyp otyryp edı. Men bögelmesten, jauapqa äzırlıgımdı aittym. Aldyndaǧy baladan keiın şaqyrdy. Bırınşı sūraqty jarym-jartylai tyŋdady, ekınşı sūraqty kırıspesınen üzdı, üşınşı sūraqty bastar-bastamasta «bes» qoiyp berıp edı. Almabai Sūrapbergenov degen aǧai. Menıŋ leksiia ataulyǧa qatynaspaǧanymdy aŋdady, bıraq jauabyma meilınşe riza bolǧan. Mıne, sol zamanda bızdıŋ universitet mūǧalımderı osyndai keŋ, meiırban, tötenşe tılektes aǧalar eken. Äbış te ärbır emtihanda osyǧan jaqyn jaǧdaiatty bastan ötkerse kerek. Qazır oilap otyrsam, Batys universitetterındegı tek bılım ǧana sūraityn oqudyŋ bız öz betımızşe barǧan  tötenşe ülgısı.

Äitkenmen, Äbış ekeuımızdıŋ qalmai, mındettı türde qatynasatyn bır sabaǧymyz boldy. Sabaq emes, salmaq. Äsker ısı atalady. Sovettık soǧys imperiiasynyŋ qalypty zaŋy boiynşa, on segızge tolǧan ärbır er azamat äskeri mındettı. Onyŋ ışınde joǧarǧy mektep tülekterı atauly maman retındegı diplommen qatar, äskeri ofiser oquyn da tämamdauy şart. Onsyz beibıt mamandyq diplomy da berılmeidı. Ärbır institut, universitette äskeri kafedra, arnaiy oqu korpusy bar. Ūstazdary – otstavkadaǧy kadrlyq ofiserler, köbıne polkovnik şenınde, tügelge juyq keşegı soǧys-maidannan ötken, odan keiınde şet elderde, Odaq kölemındegı äskeri qūramalarda qyzmet atqarǧan, qatal kısıler. Bızdıŋ äskeri oquymyz jyl ūzaǧynan emes, är kursta bır semestr, mındettı türde bır kün, segız-on saǧattan atqarylady. Bır kündık bolsa da, tūtas aptaǧa tatityn auyr oqu, azapty täjıribe. Jaiau äskerdıŋ qolǧa şaq qaru-qūraldarynyŋ jönı, äskeri strategiia men taktika. Äbış Kalaşnikov avtomatyn bölşektep būza almai, būzsa qaitadan qūrai almai otyrar edı. Polkovnigımız aşulanady, bız Akademik dep at qoiǧan Baqyt Seitjanov pen sözı şūǧyl Daukes Bazarǧali Quatov, taǧy bır balalar polkovniktı qostap, kömekke sūranyp, mazaqtap küledı. Jıgıtter tabiǧatyna jat, jekkörınıştı sabaqtyŋ özın oiynǧa ainaldyryp, jalpy jaǧdaidy jeŋıldetuge tyrysar edı. Bır künı «Nastuplenie» – «Şabuyl» deitın maŋyzdy taqyrypty taldap jatqanbyz. Sovet armiiasynyŋ soǧystaryndaǧy şeşuşı täsıl dep. Jaŋylmasam, polkovnik Seregin, syptai tyǧyz denelı, qyryq bes-elu jastardaǧy, qazymyr, asa qatal kısı edı. Sonda, qalt etken bır sätte, Bazarǧali bolsa kerek, tötenşe sūraq qoiǧan: «Tovariş polkovnik, anau jaraqatty osyndai şabuyl kezınde alǧan bolarsyz?» – dep. Orysşa ǧoi. «İä, – dedı polkovnik. Jaraqat emes, qysqa qaiyrlǧan şaş astyndaǧy töbel taz, tura qaraqūsynda. – Ūly Otan soǧysy kezınde, jeŋıstı şabuyldardyŋ bırınde». «Ä-ä, net, – dedı Bazarǧali. – Şabuyl bolsa, qaq maŋdaidan tietın edı, al mynau – basqaşa jaǧdai...» Qyran-topan boldyq. Polkovnik aitqan sözıne emes, myna qiqar studenttıŋ qaǧytpasyna qyp-qyzyl yza bolyp, jer tepkıledı. Bıraq tezınen basylǧan. «Tynyş! Şulamaŋdar! Qane, kezektı sūraq. Pälenbai, sen jauap berşı...» Osy oqiǧa bütkıl universitetke jaiylyp, qanşama kün mäz bolyp edık, keiınde ärkımge bır taŋylyp, keŋınen tarady. Bazarǧaliǧa eşqandai qysas bolmady. Onyŋ esesıne basqa bır künı Äbış ekeuımız pūşaiman jaǧdaiǧa tüstık. Seregin emes, kelesı bır polkovniktıŋ qaharyna ılıngen edık. Popov degen. Ädette, äsker sabaǧy bolatyn künı erterek qamdanamyz. Sol künı älde ūiyqtap qaldyq, älde trambai keşıktı, Şevchenko–Masanşydaǧy oqu korpusyna äreŋ jettık. Bız aptyǧa basyp, ekınşı qabatqa köterılgende, bızdıŋ balalar keŋ dälızdegı taŋerteŋgı sapqa jaŋa tūryp jatyr eken. Assa bes-alty sekund qana keşıgıppız. Bärıbır qatarǧa qospady. Kuratorymyz sanalatyn polkovnik Popov bızdı qarsy qabyrǧada sıleitıp qoiyp, tüzem räsımı aiaqtalǧan soŋ kafedraǧa aidap apardy da, «Dekan Amandosov joldasqa. Myna Kekilbaev pen Magaulin ünemı keşıgıp jüredı, sabaqqa sülesoq, tärtıpterı naşar» degen tūrǧyda jazylǧan bır japyraq qaǧaz ūstatyp, qoia berdı. Dekan Tauman Amandosov aǧamyz äldenege qyrysyp otyr eken, sözge kelmesten, basqa sabaq bır bölek, äsker ısı oiynşyq emes, būl qalypta oqudan şyǧyp qalu op-oŋai, äzırşe stipendiiadan alamyn, solai aityp baryŋdar!» – dep kerı qaiyrdy. Ūnjyrǧamyz tüsıp, kezektı sabaǧyn atqaryp tūrǧan polkovnik Popovtyŋ aldyna keldık. Boiy ortadan joǧary, bet auzynda tılım etı joq, tıp-tık, aryq, qatqyl kısı edı. Jas şamasy eludıŋ üstınde. Eşqaşan jymiyp külmeidı, öŋı jylymaidy. «Sender, bos söz quǧan filologtarǧa äsker ısın oqytu mänsız, – deitın. – Soǧys jaǧdaiynda men senderdı tylǧa, tankke qarsy or qazuǧa jıberer edım, bıraq onda da jarytpassyŋdar». Qaşanda talaby qatty. Bıraq artyq sözı joq, bar ısı naqty bolatyn. Bızge kekete qarap: «Al, ne boldy?» – dep sūraǧan. Äbış sūlyq tūra berdı, men meilınşe saltanatty türde: «Polkovnik joldas, baiandauǧa rūqsat etıŋız. Sızdıŋ ädıl talabyŋyz boiynşa, dekan bızdı stipendiiadan alyp tastady!» – dep habarladym. Polkovnik, tärızı, mülde kütpegen jaǧdai, daǧdaryp qaldy. Sol sätınde bızdıŋ balalar guıldesıp kettı. Köbıne jorta: «Oi-oi-oi!..» «Ai-iai-iai!..» «Kak jalko!..» – Obal emes pe!.. «Pochemu tak jestoko!..» – Netken qataldyq!.. Polkovnik qyp-qyzyl bolyp kettı. Jappai joqtau säl-päl saiabyrlaǧanda Bazarǧali: «Kekılbaevtyŋ äkesı Ūly Otan soǧysynda erlıkpen qaza tapqan!» – dep jariialady. «Artynan kömek beretın eşkım joq!» – dep bekıttı Marat Nūrǧaliev. «Kärı şeşesı ǧana bar, basqadai tuǧan-tuystan ada!» – dep tüiındedı Baqyt Seitjanov. Polkovnik qyzyldan bozaryp, mülde qausap, şögıp kettı. «A ty Magaulin?! – dedı sasqanynan maǧan qarata, menıŋ familiiama tılı kelmeitın. Ädetımşe, «Magauin», – dep, kezektı tüzetu jasadym – «Menıŋ äkem kontuziia alyp, aman-esen oralǧan. Onyŋ üstıne deduşkam bar. Äitıp-büitıp künımdı ötkerem». Ärine, jyl aiaǧyna deiıngı üş-tört ailyq stipendiia – ülken şyǧyn, alaida, aittym, men ǧana emes, Äbıştıŋ de jaǧdaiy köteredı. Bızdıŋ balalardyŋ guılı men duyly – tötenşe oqu, qatal polkovnikke degen qyrys közqarastyŋ oraiymen syrtqa şyqqan bır körınısı ǧana bolatyn. Polkovniktıŋ baqytyna qarai, qoŋyrau soǧylyp, kezektı sabaǧymyz bıttı. Üzılıste jıgıtter polkovnik Popovtyŋ abyrjyp qysylǧan jaǧddaiyna bır jaǧynan qanaǧattanyp, ekınşı jaǧynan mynanyŋ da sezımı, ar-ūiaty bar eken dep taŋyrqap, qaitadan dabyrlasyp ketıp edı. Artynan maǧlūm bolǧandai, bızdı bır ailyq qana stipendiiadan tüsırgen eken. Polkovnik aralasty ma, älde dekannyŋ äuelgı şeşımı de solai ma, bılmedık. Renış emes, qyzǧylyqty oqiǧa retınde este qalyp edı.

Taǧy bır jaǧdai. Bızdıŋ äskeri oquymyz ǧana emes, Almatynyŋ bolaşaq qūrylymyna qatysty. Sabaq ünemı tört qabyrǧada jürmeidı. Keide keŋ dalaǧa alyp şyǧatyn. Endı bır joly, «Qala ışındegı ūrys» taqyrybyn taldau üşın, sol kezdegı 13-liniia, – qazırgı Gagarin jäne, būrynǧy atyn ūmyttym, Jandosov köşelerınıŋ qiylysy, keŋ alleiaǧa alyp keldı. Körıktı, ūzyna boiyna tört qatar aǧaş egılgen 13-liniianyŋ tau betı bıtelıp, jer qazylyp, asty-üstıne tüsıp jatyr eken. «Mıne, – dedı äskeri taktikadan beretın polkovnik Iаkuşev. – Köşenı bıtep jatyr. Nege?» «Aqymaqşylyq! – destık jamyrap. – Tamaşa prospektını qaq ortasynan qiyp, bırjola büldırdı ǧoi!.. » «Joq, – dedı, ernı mailaqy, būlaǧy tüsıŋkı, tolyqşa polkovnik. – Mäjbürlı qajettık». Söitsek, Almatynyŋ ejelden qalyptasqan köşe qūrylymy – bügıngı zamanǧa säikes kelmeidı eken. Barlyq köşeler taqta keiıptı, şyǧystan batysqa, terıstıkten tüstıkke qarai, tüpe-tüzu sozylyp jatyr. Bır şetınen kırgen tankter, oǧan jalǧas jaiau äsker, eşqandai bögetsız, ekınşı şetınen bır-aq şyqpaq. Sondyqtan da, negızgı köşelerdıŋ bärı är tūstan bölınıp, jaŋa üi, jaŋa qūrylystar salynuy şart. Sonyŋ äuelgı bır körınısı – aldaryŋda tūr. «Sonda qandai soǧys, qandai jau?» – dep sūraidy balalardyŋ bırı qasaqana. «Qytai! Almatydan nebärı tört jüz şaqyrym jerde tūr. Al bızdıŋ qalamyz strategiialyq jaǧynan öte älsız, qorǧanysqa qolaisyz. Qytailar bır şetınen kırse, op-oŋai ekınşı şetınen şyǧady». Mıne, keremet! «Sonda qalai, – deidı jıgıtter. – Narynqoldan şekarany būzyp ötken qytai Almatynyŋ tübıne eşqandai bögelıssız jetıp kele me? Bızdıŋ aibyndy äskerımız qaida?» «Ärine, – deidı polkovnik, – Şekaranyŋ arǧy, bergı betınde talqandaimyz. Alaida, bärıne daiyn bolu kerek. Qytaidyŋ äskerı ondaǧan million, qazırde tehnikasy da jetılgen. Qajettı qorǧanys şaralaryn esten şyǧarmau kerek!» Mıne, bızdıŋ Akademiktıŋ jazyla bır söileitın jerı. «Dūrys, – deidı, tamsana bas izep. – Danalyq şeşım. Ötken tarihta jaudy ekı ret Moskvaǧa deiın jetektep äkeldık. Fransuzdardy şyǧa bere, nemısterdı däl ırgede talqandadyq. Almatyny Qytaiǧa beru de däp osyndai ūtymdy strategiia. Būdan soŋ, Qaskeleŋde, nemese Ūzynaǧaşta bırjola qiratamyz. Tek būl qytai sol betı Moskvanyŋ bergı jaǧynan bır-aq şyǧyp jürmese...» «Molchat!» – Toqtat! – dep aqyrady polkovnik, söz mänısın endı ǧana aŋdap. «Qaladaǧy ūrys: qorǧanys jäne qarsy şabuyl» taqyrypty sabaǧymyz odan ärı jalǧasady. Mıne, şamasy 1960 jyldan bastap, Almatynyŋ oqtai tüzu, bır qiyrynan ekınşı şetıne sozylatyn daŋǧyl köşelerın bıteu, aralyqta jaŋa qūrylystar salyp, bütkıl şahardy tūiyqtau – äldebır arhitekturalyq qatelık emes, sovettık ozyq äskeri strategiiadan tuyndaǧan, josparly jūmys eken. Bar qyzyǧyn endı körıp otyrmyz. Syrttaǧy jau tügılı, myna, maşina basqan zamanda, ıştegı özımızdıŋ erkın qozǧaluymyz qiynǧa ainaldy.

Qytymyr äskeri oqudan soŋǧy, qiyndyǧy odan kem tüspeitın auyr salmaq – mındettı auylşaruaşylyq jūmystary. Ekınşı kursty bıtırgen jazda, auyldaǧy ekı ailyq baraqat demalystan soŋ, amalsyzdan Almatyǧa oraldym. Äbış kelmei qalǧan. Iаǧni, jalǧyz özım. Jalǧyz bolǧanda, basqa balalar tügel. Baqyt, Tūrǧanbai, Marat, Didarbek... Avgust aiynyŋ basynda bütkıl universitet studentterı qatarynda Tyŋ ölkesıne attandyrylǧan edık. Basqalar siiaqty, bızdıŋ fakultetke de, tauar vagondarynan qūralǧan tūtas bır sostav bölındı. Ärbır vagon ışınde ekı qatar taqtai söreler ornatylǧan. Qamalǧan qoidai, qatarlasa, qabat-qabatymyzben jatamyz. Vagonnyŋ orta şenı, syrǧytpaly qaqpa tūsy azǧana keŋıs, jeldep, topyrlap otyramyz. Jyljuymyzdan tūruymyz köp, Almatydan Kökşetaudyŋ qalasyna deiın bes kün jürdık. Men üşın Sary-Arqanyŋ törıne boilai engen, özgeşe bır älem aşylyp edı. Syrly, qasırettı. Jaŋa jerler, jaŋa bır uaiym-qaiǧy. Moiyntydan soŋ, Balqaştyŋ batys qaptalyn jaǧaladyq. Būdan ary – salqar dala. Beket ataulynyŋ bärı qaptaǧan orys. Aqmola şegıne ılıngen soŋ mūŋ men şer qalyŋdai tüsken. Ejelgı jūrtyŋnyŋ elesı de qalmaǧan. Mülde basqa bır älem. Sūltanmahmūttyŋ «Jazǧy qaiǧysy» oiǧa oralady

«Betıŋdı qaiystyryp orys basqan,

Tıtırep qaharynan jer men aspan...»

Sūmdyq qoi. Otarlyq qyspaqtyŋ eŋ auyry bızdıŋ basqa tüsıptı. Jerıŋ mynau. Jūrtyŋ anau. Bolaşaqta eşqandai saŋlau joq siiaqty.

«Al endı, bızge kelgen zaman qandai?

Zamanǧa qarsy tūrar şamaŋ qandai?

Basqanyŋ kökjelke bop tepkısınde,

Talaisyz neden boldyŋ, ah sormaŋdai!!.»

Basyn mūnarly būlt emes, kögıljım qaiǧy basqan Kökşetau körındı. Būdan soŋ,  orman, alasty, döp-döŋgelek, körıktı kölge toly baitaq ölkeŋ. Qolyŋnan şyǧyp barady. Bälkım, bırjola airyldyŋ...

Äserı auyr edı. Eŋse basqan, esten aiyrǧan. Sol jyly ǧana emes, qanşama zaman boiy, tün balasynda alaǧyzyp ūiyqtai almaityn edım. Qairan el, qairan jer!..

Almatyǧa oralǧannan soŋ, būdan keiın de, ärqily jaulau, otarlau, baqytsyz jaǧdaiattar nätijesınde jer betınen joiylyp ketken halyqtar tarihyna den qoidym. Sebep, saldaryn teksergem. Osy, qūryp bıtken jūrttardyŋ naşarlyǧynan emes, syrttan kelgen zorlyqtyŋ aiausyz öktemdıgı, keneusız qiianattan eken. Künı keşe ǧana, halqyŋnyŋ basym bölıgın jalmaǧan aşarşylyq ūiymdastyryldy. Endı mıne, üstıŋe jüz myŋdap tögıp jatyr. Bızdıŋ qazaq ölı men tırınıŋ arasy, ajal qūzynyŋ jiegınde tūr eken... Ne qairan bar?.. Sätımen ūşyrasyp, Kökşetauda qolǧa tüsken özgeşe bır kıtapty neşe qaiyra süzdım. «İndoneziia obviniaet» – «İndoneziia aiyptaidy». Sukarno. Tuǧan jūrtynyŋ azattyǧy jolyndaǧy küresker jäne erkındık zamandaǧy alǧaşqy prezident. Danagöi, kemeŋger kısı edı. El-aralyq saiasat jönımen, artyn oilamaǧan ökımettık nūsqau boiynşa orys tılıne audarylyp basylǧan būl kıtaptaǧy jürek-jardy tolǧam, negızgı tüiınder – tügeldei ūlttyq oianu, jäne azattyq jolyndaǧy küres täsılderı baiyptalǧan baǧdarlama bolatyn. Būdan soŋ, osy jyly ötkerılgen Bükılodaqtyq halyq sanaǧynyŋ nätijesıne den qoidym. Bırer jyldan keiın, būrnaǧy zamandy qosa tarazylaǧan jinaqty kıtaby da şyqqan edı, endı älemdık demografiia ǧylymyna boiladym. Onyŋ ışınde tarihi demografiia. Adamzat şeruı, ǧasyrlar boiǧy halyqtar keruenı öz aldyna. Aqyry, emeskı ümıt säulesı körıngen. Älı de tūzymyz tausylmaǧan siiaqty. Bügıngı jalpy sanyŋ qanşama kemıse de, tym az emessıŋ. Qazaqstan şegınde ǧana üş millionǧa juyq. Endeşe, ösemız, önemız. Osy baitaq jerdıŋ bır pūşpaǧy, mäselen, Oŋtüstık öŋırde bolsa da, özımızdıŋ näsılımızdı saqtap qalamyz. Ol üşın... Qazırgı kezde saǧan qarap tūrǧan eŋ basty mäsele – halqyŋa özınıŋ tarihyn tanytu, ejelgı ruhyn äigılep, ūlttyq sanasyn köteru eken. Osy jolǧa bet būrdyq. Bar ǧūmyrymyzdy bäigege tıktık. Täptıştep, tıptı, termelep aita bergennıŋ özınde äldeneşe kıtaptyŋ jügı. Sonyŋ bırazy ötken qalamgerlık qyzmetımızde jüzege asqan da siiaqty.

Būl jolǧy äŋgıme – Äbış ekeuımız turaly edı ǧoi. Söz aiaǧyn būrmaiyn. Men orys basqan Aqmola-Qyzyljar-Kökşetaudan ata jūrtymnyŋ aruaǧyn arqalanyp, jaŋa bır mūrat tapqandai edım. Endıgı maqsat aiqyn, qaitkende jassyŋ. Bar bolaşaǧyŋ alda.

Qoŋyr küzde taǧy da tauar vagondaryna tielıp, Almatyǧa oraldyq. Äbışpen jaŋa körgendei, quana tabysyp edık. Auylda anasy auyryp, qasynan şyǧa almady degen anyqtama ala kelıptı. Tiianaqsyz ılgışek. Özıne oŋ qaraityn dekan Amandosovqa baryp, keŋşılık alǧan eken. Stipendiiasy ornynda, bıraq jataqhana berılmeidı. Al men berıp tūrǧan jataqtan bas tarttym. Oŋaşa,jaily, eŋ bastysy – özımızge jaqqan päter üiımız kütıp tūrǧan.

Osy üşınşı kurs – 1959–1960 jyldar toǧysyndaǧy küz ben qys jäne köktem – şyn kämeletke jaŋa tolǧan jiyrma jas – Äbış ekeuımızdıŋ qalamgerlık bolaşaq ǧūmyrymyzdaǧy taŋbaly beles boldy dedım. Jäne şyn mänısındegı kemel, kelıstı däuren. Qalyptasqan saqa student qana emes, fakultet aiasyndaǧy eŋ körnektı jıgıtter sanalsaq kerek. Menıŋ baspasözdegı jariia körınısım kemşın bolǧanymen, keudem tym joǧary. Bütkıl älem ädebietın jete tanydym dep bılem. Öz ūǧymymda jazuym da  bırşama därejege jetken. Ekınşı kurstyŋ aqyrynda säulettı Samarqandqa, Orta Aziia, şyn mänısınde jümlä Euraziia universitetterı studentterınıŋ ǧylymi konferensiiasyna baryp, «Abai jäne Şyǧys ädebietı» degen taqyrypta baiandama jasap, maqtau estıp, atauly gramota alyp, marqaiyp qaitqam. Universitettıŋ segız fakultetınen ırıktı segız bala baryp edık. Bärımız de abyroily boldyq. Onyŋ ışınde menen ekı-üş jas ülken, ekonomfaktyŋ törtınşı kursynyŋ studentı, bolaşaqta Ǧylym Akademiiasynyŋ prezidentı, doktor, professor, akademik Kenjeǧali Saǧadiev bar. Üşınşı kursta jazu qalypty jüiege tüstı, jariia jaǧdaiym alǧa baspasa da, eŋsem köterılıp, bar jaǧynan baisal tauyp edım. Al Äbış bar taraptan ötımdı. Jazǧandary toqtausyz şyǧyp jatyr. Eŋ bastysy – 1959 jyldyŋ aqyry, qysqa qarai şaǧyn kölemdı, tür-tūlǧasy özgeşe, körkemdıgı kelıstı «Mahambet» atty poema jazyp şyqqan. Sol kezdegı ūǧym ǧana emes, qazırgı senımım boiynşa da, būl – qazaq ädebietındegı özgeşe qūbylys edı. Sūltanmahmūt pen Maǧjannan – 1991 jylǧy jeltoqsan, täuelsızdık künıne deiıngı kezeŋde ūlttyq sanany äigılegen, ūlt azattyǧy ideiasyn kötergen jalǧyz jyr. (Mäjit bektıŋ alys şet elde qalyptanǧan şyǧarmalary bızge keiınırek jettı.) Ainalasy bır aptada tämam qylyp edı. Men üşın ülken quanyş boldy. Qaşanda eŋ jaqyn, syrlas dosymnyŋ bar tabysyna özımnen ärmen mereilener edım. Mynau – kemel şyǧarma, klassika dedım. Qazaqtyŋ ör ruhy körınıs tapqan, qaruly zorlyq pen ruhani qysas – «patşanyŋ jiren qoly» janyştaǧan otarlyq jaǧdai äigılengen, tragediialyq emes, qaharmandyq äuezdegı özgeşe serpın. Şaǧyn kölemdı, bıraq airyqşa salmaqty, kemel tuyndy.

Äbış universitettegı «Ädebi bırlestık» atalatyn belsendı jas jazarmandar üiırmesın basqarady. Men fakultet studentterınıŋ Ǧylymi qoǧamynyŋ töraǧasymyn. Sonymen qatar, Bırlestıktıŋ «Şaǧala» atalatyn qabyrǧa gazetınıŋ redaktory. Özımızşe Jazuşylar odaǧynyŋ jastar bölımşesı dep bıletın Bırlestık ai saiyn derlık qatarymyzdaǧy talapker aqyndardyŋ öleŋderın talqylap, qyzu jiyn ötkızedı. «Mahambettı» köp aldyna tartpadyq. Äbış äuelgı kezeŋnen ötıp ketken, öz ortamyzda ülken aqyn sanalady. «Şaǧala» gazetınıŋ kezektı sanyna şyǧardyq. Tiesılı mätınderı tügeldei mäşıŋkemen basylǧan, köldeneŋı bırer metr, ūzyndyǧy ekı qūlaştan astam ädebi gazetımız keŋ dälız – dekanatqa qarsy, qazaq ädebietı kafedrasymen japsarlas qabyrǧaǧa ılınetın, bel ortasy, eŋ körnektı tūsynda jarqyrap «Mahambet» poemasy tūrǧannan soŋ, būrynǧydan da mändı, aidyndy körınedı. Bütkıl qazaq bölımı japyrlai oqyp jatyr. Äbıştı būrynnan bıletın, airyqşa baǧalaityn özımızdıŋ jıgıtter tügel ǧajap qaldy. Basqa kurs balalary da jappai taŋyrqap, köbınıŋ aqylyna syimai, bıraq meilınşe moiyndap, jaqsy pıkırge toqtaǧan siiaqty. Ärine, älemge tanyluǧa jaqyn, ülken quanyş. Alaida būl – bızdıŋ ǧana ūǧym eken. Arada ekı apta ötkende, «Şaǧalaǧa» qarama-qarsy qabyrǧaǧa fakultettıŋ resmi «Filolog» gazetı ılınıptı. Qaq ortasynda, taqyryby qara boiaumen qoldan jazylǧan köldei maqala bırden közge şalynady. «Mahambet» poemasy – ūltşyl sandyraq» dep atalǧan eken. Bastan-aiaq äşkereleu. Eşbır sözı este joq, bıraq naqtylap aitpasaq ta belgılı bolsa kerek. Ädebiettegı ideiasyzdyqqa, jadaǧai ideiasyzdyq emes, burjuaziialyq pasyq ūltşyldyqqa qarsy küreske ündeidı. Bızdıŋ sovettık universitette osyndai ziiandy, qasköi şyǧarma jazyluy – asa qaterlı qūbylys deptı. Alyp tūrǧan kölemı taldanyp otyrǧan ziiandy poemadan äldeqaida ülken, zärlı maqalanyŋ soŋyna qyraǧy avtordyŋ esım-soiy naqty jazylypty. Bır kurs tömen oqyǧanymen, bızden ekı-üş jas ülken, alǧaşqy öleŋderı baspasöz betınde körıne bastaǧan, aryndy, būzaqylau jıgıt, ılkıde ǧana, Karl Marks köşesındegı bukinistke bara jatqan jolym, zamanynda abyroily, keiınde ışımdıkke äues, aşaŋ-jarǧaq qart aqynmen bırge araq ışıp otyrǧanyn körgem. Keiınde äjeptäuır ataǧy şyqty, sodan soŋ,  otbasyndaǧy azǧyndyǧy üşın jazaǧa kesılıp, tört-bes jylǧy qapastan keiın, äldebır tuysy – qūzırettı partiialyq qyzmetkerdıŋ küşımen bostandyqqa şyqqan jäne betı bülk etpei, Jazuşylar odaǧy men baspalarda şalqaqtap jüruşı edı. Jiyrmadaǧy balaŋ student, jaŋa bastaǧan talapker kezınıŋ özınde ädebiettegı «azǧyndyqqa» qarsy küresken kısınıŋ aqiqat beinesın tanyta tüsu üşın aityp otyrmyn.

Bız jaqsy bılemız, sovettık qoǧamda kez kelgen kısı saiasi baqylau astynda. Äsırese jastar jaǧy. Universitette, ärbır oqu tobynda bır, nemese ekı-üş tyŋşy bar. Äskerden ötken, nemese jūmys ıstep kelgen, ūstamdy, senımdı, saqa jıgıtter. Şamasy belgılı. Partiialyq tūǧyry berık, jekelegen oqytuşylar taǧy tūr. Jäne ärqaisy öz betımen desek te, joǧaryda bärın bırıktıruşı, baǧyttauşy, basqaruşy mekeme tūr. KGB. Atauly maqala arnaiy tapsyrmamen jazyldy dep oilamaimyn. Sovettık jalaqor qoǧam qalyptastyrǧan äleumettık qūbylys – şyn azǧynnyŋ özınıŋ ynta-jıgerı. Bäkım, jalpyǧa ortaq, üirenşıktı täsılder arqyly, boiy ozyq tūrǧan Äbıştı qazırgı jäne bolaşaqtaǧy baqtalasy sanap, äu bastan sürındıru, aldyna talqy qoiu. Qaitkende de, «Şaǧaladaǧy», şyn mänısındegı otanşyl poema da, «Filologtaǧy» äşkere maqala da eskerusız qalmasa kerek. Keiıngı bır köldeneŋ jazbalarda osydan soŋ Äbıştı anda-mynda şaqyrypty, dabyra Jazuşylar odaǧyna jetıptı degendei sözderge ūşyrastym. Jaŋsaq derek. Tärızı, poemanyŋ kıtapqa şyǧar tūsyndaǧy talqy bolar. Men aityp otyrǧan kezde tötenşe äŋgıme tuǧan joq. Bırge tūryp, bırge jürmız, menıŋ estımei qaluym mümkın emes. Äitkenmen, Äbıştı saiasi polisiianyŋ sezıktıler esebıne qosuy kümänsız. Bırınşı kurs, komsomol jinalysyndaǧy ūltşyldyq dau-damaidan soŋ, jalǧyz Äbış qana emes, sol hikmettı bastauşy bolǧan menıŋ özım de, däleldı, baiypty söilegen Nūrmahan jäne taǧy  bırneşeuımız sanatqa kırsek kerek. Atauly, qataŋ şara qoldanylmauy – zamannyŋ bırşama tynyşynan jäne ülkenderdıŋ jaba toquymen qatar, osynyŋ bärı balalyq, uaqyt oza kele basylar jelık sanaluy der edım. Sonymen, «Mahambettıŋ» dauy aiaqsyz qaldy. Qarymta jauap berudı qajet tappadyq. Keseldı taqyrypqa nazardy küşeitu ǧana emes, köpe-körneu aqymaqşylyq bolar edı. Jalaly gazetımız de qysylyp-qymtyrylmai, bızdıŋ «Şaǧala»–«Mahambetımız» de aiylyn jimai, kelesı sandary şyqqanşa, ekı ai boiy öz orny, sol qalpynda tūra berdı. Bız qanşa dürdisek te, Äbıştı qūdai qaqty der edım. Osy oraida aita keteiın, sol, älde kelesı jyly, orys bölımınıŋ orysşa «Filolog» gazetınde Rapoport deitın student qazırgı zaman poeziiasy turaly maqala jazady, körkemdık ülgısı retınde «belgılı sovet aqynynyŋ» bır şumaq öleŋı mysalǧa keltırılgen eken; būl, esımı atalmaǧan aqyn osy kezde bar taraptan aiyptalyp jatqan Pasternak bolyp şyǧypty. Al, kettı. İiu-qiiu dabyl, oibai, attan. Älbette, KGB-nyŋ tıkelei qatysymen, universitet partiia ūiymy jäne dekanat tarabynan qataŋ aiyptalyp, Rapoport oqudan quyldy; keiınde, orys filologiiasyn bıtırgen jıgıtterden estuımşe, ekı-üş jyldan soŋ keşırım alyp, äitıp-büitıp diplomyn qorǧaǧan eken, būdan soŋǧy kezeŋde Sıbır, Baiqal jaqta oblystyq gazetterde qyzmet atqarypty, älbette, quǧyn-sürgın toqtalmaǧan, aqyry, mezgılınen būryn dünieden ötken siiaqty. Mıne, osyndai zamanda ömır sürdık. Saqtyqpen qatar sättı taǧdyr būiyruǧa kerek edı.

Būl kezde Äbış bırşama öleŋ jazyp tastaǧan. Baryn ırıktep, şaǧyn jinaq äzırledı. Körkem ädebiet baspasyna ūsynbaq. Baspa qabyldau üşın äuelı Jazuşylar odaǧynyŋ maqūly qajet eken. Talqylau jäne oŋdy pıkır. Soǧan orai, osy alǧaşqy jinaǧy odaqtyŋ poeziia seksiiasyna tapsyryldy. Ekı-üş apta öttı me, bırer ai ozdy ma, talqylauǧa şaqyrypty. Äbışpen bırge Seitjanov Baqyt, Dıldäbekov Tūrǧanbai jäne men – törteu bolyp bardyq. Bızdıŋ üşınşı kursymyz, 1960 jyldyŋ alǧaşqy, qys ailary.

Poeziia seksiiasynyŋ bastyǧy – aqyn Sattar Seithazin eken. Sonymen qatar Şämıl Mūhamedjanov jäne, esımde qalmapty, tärızı, Odaq pen jurnal, gazet töŋıregındegı üş-tört jıgıt bar. Häm jas perı Äkım Tarazi. Sattar aǧamyzdyŋ köŋılı keŋ eken.  Osy jaqynda ǧana Mäskeudegı Ädebiet institutyn bıtırıp kelgen. Sol zamandaǧy jäne keiın de erekşe märtebe – ortalyq, Mäskeu baspalardyŋ bırınen «Berkuty» degen atpen audarma jinaǧy şyqqan. Bolaşaǧy tym jarqyn siiaqty edı. Köterıŋkı otyrdy. Bırer eskertpemen qanşama madaq söz aitty. Qazaq ädebietıne daryndy, jaŋa bır jas aqyn keldı, dep tüiındegen. Osydan soŋ älgı, menıŋ esımde qalmaǧan jıgıtter, bastapqy lepestı qostaǧanymen, taptauryn, süreŋsız söilegen. Būdan keiın endı ǧana köterılıp kele jatqan jäne täp-täuır öleŋder jazyp jürgen Şämılge kezek keldı. Negızgı pıkırı orynsyz synǧa qūrylǧan edı, alaida, jinaq jaramsyz degen sözge barmady. Äbış osy Şämıldıŋ lepesıne qatty keiıgen eken, üige kele salysymen, onşaqty jol epigramma jazyp edı, sondaǧy: qanaty jetpeitın biıktı qalai tanysyn, tobylǧydan asyp ūşa almaityn «Torǧaidyŋ ürpe-şürpe balapany» degen tırkes esımde qalypty. Äuelgı şeşender tynşyǧan kezde Äkım Tarazi sözge kırdı. Alǧaş köruım. Keudesın kere, baiyppen, nyq, ärı senımdı söilegen. Tūtastai alǧanda joǧary baǧalady. Alaida, soŋǧy oramdaǧy bır sözı menıŋ jüregıme zyrq etıp tigen edı. «Osyndaǧy bıraz öleŋde aitylyp jatqan Afrika – şyn mänısındegı Afrika emes, avtordyŋ köŋılınde basqa bır äuen bar...» – dep qaiyryp edı. Maǧan tūpa-tura arandatu siiaqty körındı. Aituǧa bolmaityn äŋgıme. Ärine, sözdıŋ tüp törkını – neşe ǧasyrlyq qūldyqtan soŋ, endı ǧana azattyq alyp jatqan Afrika emes, otarlyq kepten qūtyla almai otyrǧan Qazaq elı. Arada bes-alty jyl ötkende jaqyn tanystym, köŋılımde ünemı küdık tūratyn edı, bıle kele seiıldı, tarqady, şyndyǧynda, bızden ülkenırek bolsa da, otyzǧa jaŋa kelgen, endı ǧana jazuǧa şyndap bet qoiǧan Äkımnıŋ lepesı – «Bız de aqymaq emespız, bärın tanyp, aŋdap otyrmyz» degen işara töŋıregınde ǧana bolsa kerek. Keiın de, äldenendei alalyǧyn, ūlt mäselesınde terıs közqarasyn, tırşılık keşuındegı arzan qūityrqysyn körmedım, jaqsy jazuşy ǧana emes, zaiyrly azamat. Qaitkende de, Äkımnıŋ sol sättegı ekı-ūşty sözıne talqyǧa qatysyp otyrǧan synşylarymyzdyŋ eşqaisy boilamasa kerek. Bız – Äbıştıŋ jauynger komandasy, äuelde pätualasyp alǧanbyz, tarazy basy auyp, anyq terıske ainalsa ǧana sözge kırısemız, äitpese meilınşe beibıt otyramyz dep. Bırer saǧattan asqan talqydan soŋǧy qorytyndy sözınde Sattar aǧamyz: «Kelıstı, jaqsy jinaq. Syn pıkırler eskerılsın, bıraq osy qalpynda barlyq talapqa jauap berıp tūr. Jazuşylar odaǧynyŋ poeziia seksiiasy atynan «Körkem ädebiet baspasyna» ūsynamyz», – dep tüiındedı,

Äbış «syn pıkırlerdıŋ» eşqaisyn eskergen joq, taǧy bırneşe öleŋmen tolyqtyryp, mäşıŋkeden qaiyra ötkızıp, baspaǧa tapsyrǧan edı. Şamasy – 1960 jyldyŋ nauryz-kökegı. Bızdıŋ ūǧymda Jazuşylar odaǧy maqūldaǧan jinaq tez arada kıtap bolyp şyǧuǧa tiıs. Olai emes eken. Baspanyŋ özındık räsım,  qūqūǧy bar. Äbıştıŋ jinaǧy arada üş jyl ötkende, universitetten keiın ǧana jaryqqa jettı. Ilkıde, «Mahambet» qalai boldy dep sūraǧanymda, Äbış meilınşe küiınıp söilegen. «Büldırdı,  köleŋkesı ǧana qaldy, – dep edı. – Eŋ aqyryna «Şaşaǧyn qyzyl tudyŋ jelbırettı» degen şumaq qostyrdy». «Nege kelıstıŋ?» – dep edım aŋtarylyp. «Onda mülde basylmai qalatyn boldy», – dedı küizelıp. Baryn joqqa şyǧarǧanşa, baspai-aq qoisa qaiter edı dep aita almadym. Söz – tūtas jinaq emes, atauly poema turasynda ǧana bolatyn. Qanşama zamannan soŋ, alpysqa tolǧan şaǧynda Äbış bızdıŋ qatarymyzda alǧaşqy bolyp, būrynǧy-soŋǧy şyǧarmalarynyŋ on ekı kıtaptyq jinaǧyn bastyrdy. «Mahambet» poemasy Bırınşı tomǧa ense kerek. Äuelgı qalpynda keltırdı me, jaŋadan üsteme, aiyrymy bar ma – bılmeimın. Būl kezde auyldarymyz alystap ketken. Maǧan arnaiy syilamady, öz betımmen aluǧa – kıtap dükenderıne de tüspegen. Keler jyly ǧoi deimın, men on üş tomdyǧymdy şyǧardym. Zäuımen Almatyda bas qosa qalsaq, tartu qylar edım. Söitıp, Äbıştı bılmeimın, men özım on ekı tomdyqtyŋ naqty qūramy men mazmūnynan beihabar qalǧan edım. Eger «Mahambet» qalpyna kelse, qazırde üŋıle oqyǧan keibır ädebietşı, synşylar: «Bastapqysy būlai emes edı, senzurasyz zamanda tüzetıp, täuelsızdık ūranyna säikes ikemdeptı», – dep, jazbasa da, oilap qaluy mümkın. Joq, Äbıştıŋ būl şaǧyn poemasy äuel bastan-aq ūlt ūrandy, özgeşe saryndy, ǧajaiyp tolǧau bolatyn. Aitpaqşy, öleŋ jinaǧyn baspaǧa ötkızgennen soŋ Äbış mäşıŋkege basylǧan qoljazbanyŋ üşınşı bır danasyn maǧan syilap edı. Jazda auylǧa ala kettım. Üi ışı, dastarqan basynda «osyndai daryndy dosym bar» dep maqtanbaimyn ba. Bıraz öleŋderın oqyp berdım. Äjem basyn şaiqap, tamsanyp otyrdy. Aǧa, iaǧni tuǧan äkem (men şaldyŋ qolynda öskem) bastauyş mektepte mūǧalım, soǧystan būryn QazPİ-dıŋ ädebiet fakultetıne tüsken, qazırgı tanymy da täuır, bar men joqty qadaǧalap otyrady, Äbıştıŋ öleŋderıne äbden riza boldy. Sodan soŋ sūraǧan: «Al, dosyŋ osyndai eken, senıŋ özıŋde ol maqtaǧandai ne bar?» – dep. Tosylyp qaldym. «Men öleŋ jazbaimyn, – dedım. – Syn maqala, zertteuler. Qazır körkem prozaǧa den qoidym. Bırer apta demalystan soŋ qaptal otyram...» Arada tura jiyrma ekı jyl ötsın. 1982, qaŋtar. Tätem, iaǧni tuǧan anam oqysta dünieden öttı, älı alpysqa da tolmaǧan edı. Sonda auylǧa baryp, bar räsımın atqaryp, endı jalǧyz qalǧan äkemızdı köşırıp äketerde, baiaǧy qoljazba kıtap äjem marqūmnyŋ şai jinaityn, kamzol, köilektık täuır matalar saqtaityn sandyǧynyŋ tübınen şyǧyp edı. Eskılıktı Qūran kıtabymen bırge. Jūqaltaŋ, qatyrma, sarǧyş papkaǧa salynǧan, ärqaisy jeke betke basylǧan öleŋder toptamasy. Äbıştıŋ öz qolyna äkep berdım. Ökınışke qarai, būl qoljazbalardyŋ ışınde «Mahambet» joq bolyp şyqty. Daǧdaryp baryp esıme tüsırdım. Ol zamanda mäşıŋkege bastyrudyŋ özı bırşama maşaqat, däl keterımde qaiyra sūrap alyp edı, äldebır qajetıne qarai. Endı eskı jädıgerge ainalǧan sary papkany özıne tapsyryp tūryp: «Mahambet» äuelgı nūsqasynda saqtaldy ma?» – dep sūrap edım. «Özımde de qalmapty», – dedı. Baiqauymşa, Äbış avtorlyq arhivıne tym yqtiiatty bolmaǧan siiaqty. Qoljazbasy joǧalsa, qanşalyq därejede qalpyna keldı, älde äuelgı nūsqa sol betı qūrdymǧa batty ma – taǧy da anyǧyn aita almaimyn. Qazır qonysym mülde alystap kettı, atalmyş on ekı tomdyqty kıtaphanadan bolsa da tauyp alyp, naqtylauǧa mümkındık joq. Menıŋ osy oraidaǧy bar sözım – Äbıştıŋ ūlttyq mūratty äigılegen, eŋ alǧaşqy klassikalyq şyǧarmasy turaly riiasyz kuälık beru ǧana.

Universitettegı bızdıŋ kursymyz öte küştı edı. Tıl men ädebiet bölımınde – elu, qatarlas jurnalistikada – jiyrma bes, jiyny jetpıs bes student. (Aqyry tıl-ädebietten otyz bes bala bıtırdık, jurnalistikadan jiyrma ǧoi deimın.) Alty-jetı qyz, qalǧany – ūldar, basym köpşılıgı – on jetı, on segızdıŋ töŋıregınde. Keiıngı zamanda jappai qalyptasqan bylyq-şylyqsyz, adal synaq negızınde ırıktelgen taŋdama balalar. Tek öz aramyzda bır jıgıt pen bır qyz ǧana jaqyn tuystarynyŋ arqasynda öttı dep aitylatyn, qyzymyz – öŋdı, ärı täuır oqydy, ūl – ılınıp-salynyp jürıp, universitettıŋ aqyrynda mülde qūlap, ekı jyldan soŋ äreŋ bıtırgen. Filologiia fakultetı bolsa, öz qalaularymen tüsse, – tügeldei jazǧyş. Oqu jaŋa bastalǧan kezde bärı de dür. Ädebiet teoriiasynan därıs oqityn, ol kezde otyzdyŋ ışındegı, jap-jas, bılgır, ärı äsem, äserlı söileitın Zeinolla Qabdolov, arada bır jarym-ekı ai ötken soŋ, kezektı sabaǧynda jalpyǧa qaratyp sūraq qoiyp edı. «Bärıŋ de bolaşaq ädebietşı, al endı anyqtap alaiyq. Aqyndar, qol köterıŋder?» – degen. Tıl-ädebiet bölımındegı elu balanyŋ älde otyz, älde otyz besı qol köterdı. «Proza jazatyndar?» – altau-jeteu. «Ädebi syn?» – üşeu-törteu. «Dramaturgiia, pesa jazatyndar?» – bır bala. Zekeŋ basyn şaiqap, kışkentai balalardyŋ oiynyn qyzyqtaǧandai, jymiyp tūrdy. Eşbır janrda joq tört-bes-aq student qalyp edı. Bızdıŋ biiazy qyzdar jäne men. Qyzdarǧa talap joq, al maǧan qadala qarap, azǧana bögeldı. «Al sız?» – degen sodan soŋ. Türımdı tanyp alǧan. Seminar sabaqtarynda asa belsendı bolsam kerek. Osy ötken aptada ǧana, «Siujet jäne kompozisiia» degen taqyryp boiynşa baiandama jasap, Lermontovtyŋ «Bızdıŋ zamannyŋ qaharmany» romanyn taldap, İsa Baizaqovtyŋ «Qūralaiy», «Aqböpe» men «Qoişynyŋ ertegısın» baiyptap, soŋǧy bölımde tūtas öleŋ şumaqtaryn jatqa aityp äreŋ toqtaǧam. Jalpy, Şortanbai men Dulattyŋ qanşama jyr-tolǧaularyn, Mahambet, Şäkerım, İsa, Qasymdy, Puşkin men Lermontov jäne basqa da älem aqyndarynyŋ tūtas öleŋderı men jekelegen üzıkterın jadyma tūtqam. Retıne qarai syrtqa tögıledı. Zekeŋ būl kezde universitet ūstazdyǧymen qatar, «Qazaq ädebietı» gazetınıŋ bas redaktory. Äbışke üiırılıp tüsıp, bırden qamqoryna alǧan. Kerısınşe, menıŋ mūnşama bılgırlıgım mülde ūnaǧan joq. Älde basqa bır mınezderım. Äiteuır ömır boiy terıs qarap öttı. Ol – keiın. Al qazır tūpa-tura saual salǧan: «Poeziia ma, proza ma. Älde syn ba?» – äuestık qana emes, kekesın aŋdadym. «Men ädebiet tarihynan zertteuler jasap jürmın», – dedım. Zekeŋ bır sät aŋyrap qaldy. «Mäselen?» – degen sodan soŋ. «Abai tekstologiiasy turaly. Jäne 30-jyldar oraiyndaǧy ädebi baspasöz». Zekeŋ iegın köterdı. «A-a... solai ma...» Bolaşaq jazarmandar töŋıregındegı bar äŋgıme osymen bıttı. Sabaq ärı qarai jalǧasqan. Tek bırımızdı bırımız tani tüskendei bolyp edık.

Şynynda da. Manaǧy otyz aqynnyŋ on-on besı respublikalyq, nemese ärqily oblystyq baspasözge jol aşqan. Qalǧanynyŋ da ümıtı zor, senımı küştı. Alaida, jaŋa jylǧa jetpei-aq bäigenıŋ aiaǧy sozylyp kettı. Sozylǧan joq, bırjola derlık toqyrady. Bızdıŋ aramyzdan suyrylyp, ekı joiqyn aqyn şyqqan. Bırınşısı – ärine, Äbış. Ekınşısı – Orazbek, äuelde aqyn esebınde tanylyp, keiınde prozaşy retınde qalyptanǧan Orazbek Särsenbaev. Būlar jazyp jürgen öleŋder, sol kezdegı bızdıŋ ūǧym ǧana emes, qazırgı deŋgeiden qaraǧanda, qazaq poeziiasynyŋ aldyŋǧy qatarynda. Äbış öleŋderı oily, surettı, syrly bolsa, Orazbek öleŋderı äserşıl, beinelı. Bırınşı kursta ol da päterde tūrdy. Tastaq qoi deimın. Bırde leksiiada körınbegen soŋ, auyryp qaldy ma dep, Äbış ekeuımızdıŋ ızdep barǧanymyz esımde. Äldebır ūiǧyrdyŋ üimen japsarlas, jataǧan, quyqtai bölmesınde tūrady eken. Qys künı. Bölmesı jaily, ärı jyly körındı. Orazbek şynynda da az-maz tymau tigen, jazylypty. Jeidesı şolaq, tızeden tüsken qazaqy keŋ dambalmen otyr eken. Ärine, öleŋ jazyp. Jaŋa ǧana tämamdaǧan, üstınen qarap jatqan siiaqty. Amandyǧymyz aitylyp bıtpesten oqyp berdı: «Alaqai, taŋ keledı, taŋ keledı...» Būdan ärı: «Betke alyp, öŋşeŋ bala Myŋbūlaqty, – Ketuşı ek mınıp alyp bır-bır atty...» Esımde qalǧan jyr joldary osyndai. Balalyq şaqty aŋsau, alysta qalǧan auyldy saǧynu. Ädebiet bırlestıgınde öleŋderın talqyladyq. Mūndaida men synşy bolyp ketem. Qalǧan bılgışter de meilınşe tūşynypty. «Jetıp tūrǧan aqyn», – dep baǧalastyq. Orazbek osyndai bolǧanda, Äbıştıŋ öresı tıptı biık. Älgı, bızdıŋ otyz aqyn, talabynyŋ küştılıgı, parasat, tanymynyŋ moldyǧy kesırge şyǧyp, tügeldei derlık öleŋ jazudy doǧardy. Keiınde mülde atausyz kettı. Keibırı, tolysqan şaǧynda poeziiaǧa qaityp oraldy. Mäselen, türkstandyq Ahmet Töreqūlov pen tarazdyq Arǧynbai Bekbosynov. Aitbai Ramazanov – ärqily maqala, äŋgımeler jazyp jürdı. Öte jaqsy bastaǧan Ydyrys Därıbaev ekınşı kurstan soŋ jaǧdaiy kelıspei syrtqa auysyp, sol betı habarsyz kettı. Jäne Nūrbatsin Mülık degen taǧy bır azamatymyz. Aqyny bar, özgesı bar, bıraz jıgıtterımız basqa salalarǧa oiysty. Ädebiet synşysy Sonarbai Taŋqaev filosofiia doktory boldy, professor retınde köp jyldar ūstazdyq jasady. Jalǧyz dramaturgymyz Seiılbek İsaev – belgılı lingvist esebınde tanyldy, qazaq tılıne qatysty mändı ǧylymi eŋbekter jazdy, doktor, professor, institut rektory därejesıne jettı. Saparhan Myrzabekov – ol da filologiia doktory, professor, qazaq tılı, onyŋ tuma erekşelıkterı töŋıregınde qūndy kıtaptar şyǧardy. Bazarǧali Quatov Batys öŋırde baiyrǧy jurnalist retınde maǧlūm. Mūhitdinov Mirasbek – tanymal metodist pedagog boldy. Fadli Fazli-oǧly Äliev – keiınde türık tılınen ūlttyq ruhqa qatysty bırtalai audarma jasady, zerdelı maqalalar jazyp jariialady. Men belgılı bır därejede ataqqa şyqqandaryn aityp otyrmyn. Dese de, universitet bıtırgen kezde är tarapqa bölınıp, ärqily jūmys soŋynda, tūrmys pen jaǧdai tozdyrǧan jıgıtterımızdıŋ bırazy – aqyn, jazuşy bolmasa da, ǧylym qumasa da, qazaq azamaty retınde öz ortasynda igılıktı qyzmet atqarsa kerek. Äitse de, būlardyŋ ışınde Ūlytauǧa ketken Baqyt Seitjanov, Qyzylordaǧa qaitqan Tūrǧanbai Dıldäbekov, aqmolalyq, keiın baspada otyrǧanda men balalarǧa arnalǧan bır kıtapşasyn şyǧaryp bergen Marat Nūrǧaliev, universitetten soŋ köp ūzamai, Saryşaǧan poligony aimaǧynda mūǧalım bolyp jürgende «aq qan» – leikemiia dertıne şaldyǧyp, mezgılsız dünieden ötken, jazuşylyq jaqsy talaby bar Didarbek Ramadanov – qai-qaisy da, qoǧamdyq ömırden ülken oryn aluǧa laiyqty jıgıtter edı. Sätsız ǧūmyr keştı demeimın, äitkenmen, talailary tolymdyraq boluǧa tiıs-tı. Äŋgıme arnasynan auytqyp, eske alyp otyrǧanym – jaŋa bastaǧan qalamger kezındegı Äbıştıŋ ösken, qalyptasqan ortasy, iaǧni menıŋ de taqau töŋıregım turaly aqpar bere ketu.

Universitette būryn «Üiırme», bız «Bırlestık» dep köterıp ataǧan ädebi ūjymdastyq boldy dedım. Üiırme bastyǧy – alǧaşqy bır äŋgımelerı baspasözge, onyŋ ışınde aidyndy «Ädebiet jäne iskusstvo» – keiıngı «Jūldyz» jurnalyna da şyqqan Marşal Äbdıhalyqov eken. Zamanynda bırşama tanymal jazuşy boldy. Ol kezde soŋǧy kursta oqityn. Kelesı küzde Bırlestık bastyǧy mındetı Äbışke köştı. Filologiia fakultetı aiasyndaǧy ülken märtebe. Keiıngı jäne aldyŋǧy kezeŋde qazaq ädebietıne belsene aralasqan ataqty qalamgerlerdıŋ basym köpşılıgı universitet qabyrǧasynan şyqqanyn eskersek, filologiia fakultetınıŋ Ädebiet bırlestıgı, şynynda da alǧaşqy ädebi mektebımız eseptı. Ümıtı zor, keudesı biık, talapker jas aqyndardyŋ öleŋ toptamalary talqylanady. Äuelgı bır jiynymyz joǧarǧy, törtınşı, älde besınşı kursta oqityn Räşit Säbitov degen jıgıttıŋ şyǧarmaşylyǧyna arnaldy. Öleŋderı täp-täuır, ara-tūra respublikalyq gazetterde basylyp tūratyn. Aqyry ünsız kettı, keiıngı taǧdyryn bılmeimın. Bızden ekı jyl keiın kelgen Baqtybek Qozykeev degen, qarşadai bala boldy. Ol da ortalyq basylymdarǧa jol aşqan. Mınezı şiraq, qimyly şalt, daryndy jıgıt edı. Aqyry, tolyq örkendei almai, erte qiyldy, universitetten soŋ köp ūzamasa kerek. Fakultette, Äbış pen Orazbektıŋ soŋyn ala, tanymal talapker retınde, bızden ekı kurs tömen oqityn Ǧarifolla Köşenov degen jıgıt boi körsetken, bır top öleŋı ol kezdegı dabyldy, ülken aqyn Taiyr Jarokovtyŋ alqau sözımen «Qazaq ädebietınde» basylǧan. Ony da talqyladyq, köterıŋkı bedelıne qaramastan, bırtalai mın taǧyldy. Şyny da solai bolsa kerek, keiınde mülde körınbedı, batys oblystardyŋ bırınde gazet redaktory qyzmetın atqardy dep estıgenım bar. Būl kezde bızden joǧary kursta Qairat Jūmaǧaliev közge tüse bastaǧan. «Qazaq ädebietı», «Leninşıl jas», tıptı «Jūldyzda» jariialanyp jür. Sözge saraŋ, symbatty, kerbez jıgıt. Özın Bırlestıkten joǧary sanasa kerek, öleŋderın talqyǧa salmady jäne bızdıŋ töŋıregımızben eşqandai bailanysy joq. Būl Qairat keiınde belgılı aqyn, Äbışpen aqyryna deiın etene aralasty, menımen de ūzaq jyldar boiy dos-jar, jaqsy qatynasta boldy. İä, Ümbetbai Uaidin bar. Türı balaŋ, jasy ülken, öleŋdı jaŋa bastaǧan. Ol kezde syqaqşy emes, lirik. Keiınde jaqsy aqyn bolǧan jäne ärqily janrda jazyp jürgen Aian Nysanalin de tanymal edı. Öz öleŋderınıŋ talqysy ma, älde basqa bır retı me, äldekımdermen kelıspei qiqyraiyp otyryp alǧany esımde. Ötejannyŋ öleŋderı ortaǧa salyndy. Ataǧy zor. Bız bırınşı kursta jürgende toptama öleŋı Quandyq Şaŋǧytbaevtyŋ alǧysözımen ädebiet jurnalynda jariialanǧan edı. Äuezı basqa, özgeşe tūrpatty jyrlar. Bar bıtımı sony, sezımı kırşıksız, tolǧamy tabiǧi. Qazırgı ülkendı-kışılı aqyndardyŋ eşqaisyna ūqsamaidy, tyŋnan türen tartqandai. Arada ai ötpei, Bırlestık nazaryna tüsken. Būrnaǧy, Marşal Äbdıhalyqovtyŋ basşylyǧy kezınde. 1958, kökteme bolsa kerek. Keşke arnaiy şaqyrylǧan Quandyq Şaŋǧytbaev elbırep tūryp, ūzaq söiledı. Osydan keiın talqy bastalǧan. Bıreu süiındı, aldyŋǧy ülken aqynnyŋ sözın qostady, endı bıreu naqty taldauǧa tyrysty, bırer jıgıt mūndai, qalypty poeziia auqymynan tys, būza-jarǧan öleŋderdı äuesqoi däldürış dep, mülde terıske şyǧardy. Sodan soŋ Qabdeş söilegen. Qytaidan kelıp oqyp jatqan student, bolaşaq ataqty jazuşy Jūmadılov. Eŋ mändı, eŋ närlı lepes bolypty. Madaq oryndy, küstana da tüsınıktı, dedı. Öitkenı būl – qazaqtyŋ jaŋa poeziiasy. Özı auylda traktorist eken. Jasy on segızge endı kelgen. Ömırdı, tabiǧatty tanuy, qabyldauy basqaşa, şynaiy, naqty. Olqy sanaudyŋ jönı joq. Taŋyrqasaq ta, senımsızdık körsetu orynsyz. Puşkin men Lermontov özderınıŋ ǧajaiyp öleŋderın on alty-on jetı jasynda jazǧan. Özımızdıŋ Sūltanmahmūt jiyrmaǧa tolmai-aq önerdıŋ zaŋǧar biıgıne şyqty. Mıne, qazaq ädebietıne Ötejan Nūrǧaliev deitın ülken aqyn kelıptı. Bärımız üşın merei, quanyş boluǧa tiıs, dep tämamdady. Naqpa-naq emes, bıraq ūzyn-yrǧasy osyndai. Sol Ötejan arada jyl ötkende universitetke kelıp tüsken. Būl ekı aralyqta «Qazaq ädebietı» gazetınde taǧy da bırneşe öleŋı şyqty. Endı Äbış bastaǧan Bırlestıktıŋ talqysyna tartyldy. Būrynǧylary belgılı, onyŋ üstıne mäşıŋkege basylǧan, älde otyz, älde qyryq bet jaŋa öleŋderın ūsynǧan. Bärımızdıŋ de nietımız oŋ edı. Alaida, jıgıtter joǧary baǧadan bastap, bırte-bırte qataŋ talapqa köştı. Äuelgı, därıptı jyrlarynan soŋǧy kezeŋde jazylǧan dünielerınen qanşama mın tapqan. Izdenıs joq, tabysqa mastanyp, toqyrap qalypty, destı. Men söilemegen siiaqtymyn. Keibırı artyǧyraq ketkenımen, jıgıtterdıŋ mını men syny oryndy edı. Ataqty Ötejan moinyn tūqyrta, alara qarap otyrdy da qoidy. Basylyp qalypty. Men özımşe jazam, sender özderıŋşe aittyŋdar, qaisymyz da öz ornymyzda qalaiyq, dedı jauap lepesınde. Aqyr tübı būl talqy Ötejannyŋ paidasyna şyqty ǧoi deimın. Bıraz jylǧy daǧdarystan soŋ, jaŋaşa serpılıp, ülken biıkke bet qoiǧan, aqyry, özınıŋ erekşe mınezıne sai, qazaq poeziiasynyŋ auqymyn keŋeitken özgeşe öleŋder jazyp jürdı.

Eŋ belsendı, ärı köp jazatyn aqynymyz – Dükenbai bolatyn. Keiınde belgılı prozaşy Dükenbai Dosjanov. Öleŋderı keŋınen talqylandy, mınsız emes, bıraq öte jaqsy dep baǧalanǧan. Dükenbai poeziiasyndaǧy negızgı bır taqyryp – Äbıştegı siiaqty, azattyq alyp jatqan Afrika eken. Qaitqan qūstarǧa qatysty bır öleŋınde öz atynan: «Jetkızıŋder jıgerlı eldıŋ sälemın!» – deitın tüiındı sözı bar edı. Iаǧni, bız de azattyqty aŋsap otyrmyz, aqyr tübı küresemız, alamyz degen emeurın. Būl öleŋnıŋ de saqtaluy, basylymy turaly deregım joq, bıraq sondai bır, jürekjardy tolǧaudyŋ boluy anyq. Būl Afrika äuezı aqyr tübınde Dükenbaidyŋ özınıŋ basyn joia jazdady. Būrnada jazǧan siiaqtymyn, bırge oqityn, bırge jüretın Sūltan Orazalin ekeuı, myna, azattyq alyp jatqan negr jūrty siiaqty, bızdıŋ qazaq ta öz aldyna el bolyp, tu köteruı kerek degen tūrǧyda listovka – ündeu qaǧazdar daiyndap, üi-üige taratady. Arada ekı kün ötpei Dükenbai ūstalǧan. Eŋ ǧajaby – KGB-da ısteitın tergeuşı, tekseruşı jıgıtter ary qarai uşyqtyrmai, mūndai aqymaqşylyqty qoiyŋdar, dep, aqyl, keŋesın aityp, mäselenı bırjola jauyp tastaidy. Al Sūltanǧa mülde qozǧau tüspeptı. Keiınırek aituynşa, onymen jäne Dükeşpen naqty qatynasymyz bar Tölek ekeuımızdıŋ de ızımız kesılgen. Bıraq eşqandai kümän tabylmaǧan. Qaitkende de, ūlttyq sanasy joǧary jäne, söz joq, tılektes, sonymen qatar, janaşyrlyq sezımı, adamdyq qasietı kämıl jas jıgıtter şataqty mäselenı orta joldan üzıptı. Qisynsyz desek te, aqiqat, bolǧan jaǧdaiat. Būl zamanda bärımızdıŋ tılegımız ortaq, bärımız de jaspyz, talabymyz joǧary jäne bolaşaqqa senım zor – qaitkende de jarasymdy mäjılıs, otyrystar eken. Bırlestık jiyndaryna ädette jiyrma-şaqty bala qatynasyp, sonyŋ teŋ jarymy belsendılık tanytady. Belgılı bır aqynymyzdy baǧalau ǧana emes, bügıngı ädebi ahual, ärqily körkemdık tanym men közqaras, qalamgerlık qyzmet, oqu men eŋbek töŋıregındegı tolǧamdar. Bırlestık jiyndaryn ädette Äbıştıŋ özı qorytyndylaidy. Tauyp aitady, naqty aitady, eŋ soŋǧy, tüiındı toqtam bolyp şyǧatyn. Atauly jiyndaǧy qanşama söz, özımızşe bajaily talqydan keiın, osy jäne basqa da jıgıtterdıŋ ärqily öleŋderı – Bırlestık ünı «Şaǧala» gazetınde qabyrǧaǧa şyǧady. Qataŋ ırıkteuden soŋ, taŋdamanyŋ taŋdamasy. Bız üşın aqyndyq sapar, ataq-abyroidyŋ bastamasy körınetın.

Bırlestıkte  öz  ortamyzben  ǧana  şektelmeimız,  resmi, ülken ädebiet mäselelerıne qol sozatyn edık. Belgılı jazuşylarmen kezdesu. Özımızge senımımız sonşalyq, aqyl, ǧibrat tyŋdau üşın emes, jaŋa bır şyǧarmalaryn talqylau üşın. Osy üşınşı kurs, 1960 jyly ǧoi deimın. Tırı klassikter sanatyndaǧy Ǧabiden Mūstafinnıŋ «Közkörgen» atty şaǧyn, estelık kıtaby şyqqan. Ülken ümıtpen oqyp, eşqandai qanaǧat tappadyq. Arnaiy kezdesuge şaqyrǧan edık. Aqsaqal keldı, otyrdy. Äuelgı, bırşama kölemdı taldau sözdı kım aitqany esımde joq. Tärızı, Äbış emes, basqa bır jıgıtımız. Sodan soŋ, qatar-qatarymen jetı-segız bala. Men köpşılıktıŋ soŋyn ala söilep edım. Ülken jazuşynyŋ jaŋa kıtabynan ılıp alar eşteŋe tappadyq. Zaman da joq, adam da joq, bolaşaq jazuşynyŋ özı de joqqa jaqyn. Ǧabekeŋ tüŋılmedı, tünermedı, öŋın bermegen baisaldy keiıpte bastan-aiaq, ünsız tyŋdap otyrdy. Soŋǧy sözın de jarytyp aitpady. Aiaǧy bar dedı me, älı de tolyqtyram dedı me, qysqa ärı mänsızdeu söiledı. Äbış özıŋız de bılesız, ädebiette ärqily pıkır bolady degen tūrǧyda az-maz jaimaşuaqtap, student jäne qalamǧa talapker jastardyŋ şaqyruyn qabyldaǧany üşın raqmet aitty. Aqsaqaldy syrtqa, maşinasyna şyǧaryp saldyq. Basqalardy bılmeimın, aqyr soŋynda Äbış ekeuımız de yŋǧaisyzdanyp qalǧan edık. Jıgıtterdıŋ sözınde jaŋsaq joq,  bıraq osynyŋ bärınıŋ qajetı qanşa edı degen tūrǧyda. Aldyŋǧylar qaitkende jaŋa bır, sony örıske şyǧa almaidy, şaqyruymyz qate boldy degen ökınış. Eŋ bastysy – aqsaqaldyŋ sonşama syrbaz ūstamdylyǧy äser etken. Bügınde özımız de bırazǧa keldık, sol jastan astyq, qandai ortada da däp osylai otyruymyz neǧaibyl. Osy sözderden soŋ oilana qarasam, aqsaqal bız aitqan olqy men kemıstı, jetımsız ben mükıstı tügelge juyq moiyndaǧan, osy qazır emes, būrnada, tıptı, jazu, syzu üstınde bılgen, aŋdaǧan, alaida, qyspaq zamanda keŋınen kösılıp, erkın aşyluǧa mümkındık tappaǧan. Şyn mänısınde bız jastyq ausar, aŋǧal serpınmen, bıteu jaranyŋ auzyn tyrnaǧan siiaqtymyz.

Ǧabiden aqsaqaldan soŋ, jaŋa qazaq ädebietınıŋ aldyŋǧy qataryna ūmtylyp tūrǧan Äbdıjämıl Nūrpeiısovty şaqyrdyq. Kelesı, 1961 jyldyŋ basy ǧoi deimın. «Qan men ter» atty, älde dilogiia, älde trilogiianyŋ bırınşı kıtaby şyqqan. Jılıktep beru, naqty baǧasyn aiǧaqtau qajet siiaqty körıngen. Ädebiet teoriiasynan därıs oqityn Zeinolla Qabdolovpen bırge keldı. Būl joly, ötkennıŋ sabaǧy bar jäne kürdelı taqyrypqa arnalǧan, aiaq alysy köpke ūnaǧan roman, jappai oqyp, jūmyla daiyndalsaq kerek. Äbış arnaiy baiandamaşy boldy. Joǧary baǧalaǧan, tübegeilı taldaǧan jäne şyǧarmanyŋ jetımsız jaqtary, alda eskerıluge tiıstı jaǧdaiattar jönın de meilınşe qamtyǧan edı. Bızdıŋ köp bıletın, öz pıkırınde betke, jüzge qaramaityn jıgıtter būl joly da toqtai almaǧan. Baryn baǧalai kele, bırtalai mının de aşyp körsetkendei. Äbekeŋ külımsırei otyryp, äuesqoi jüz, aşyq köŋılmen qabyldady. Eŋ soŋynda kelesı kıtaptar jetıge tüsetının aityp, Äbıştıŋ baiandamasyn sūrap aldy, bärımızge de keŋbeiıl rizaşylyq bıldırdı. Keiınde Zekeŋnın auzynan äldeneşe märte estıdık, ülken jazuşy Nūrpeiısov jas bala Äbıştıŋ bar pıkırın qabyl alǧan eken, kemıstık jaqtaryn moiyndap, şyǧarmany jaqsarta tüsu jäne aldaǧy baǧyt-baǧdar tarabyndaǧy pıkır, ūsynystaryn tügel maqūl körgen siiaqty. Ärnenı äsırelei, ädemılei söileitın Zekeŋnıŋ: «Äbdıjämıl Äbıştıŋ baiandamasyn aldyna qoiyp jazyp jatyr», – degenı esımde. Ärine, aqyr tübınde ärkım özınşe, öz mümkındıgınşe jazady, bıraq sol bır kezdesude student Äbıştıŋ aitqan barlyq tolǧamy – qalyptasqan, jasamys qalamger Nūrpeiısovke airyqşa äser etuı anyq.

Būl – bızdıŋ törtınşı kurs, 1961 jyldyŋ basqy toqsanynda ötkerılgen jaǧdaiat dedım. Alǧy jyl, osydan üş-tört ai būryn qazaq ädebietı şejıresındegı özgeşe bır oqiǧa boldy. Basty keiıpkerlerı – ūly Mūhaŋ – Mūhtar Äuezov pen taǧy da jaŋaǧy bala – universitet studentı Äbış Kekılbaev eken.

Älbette, bızdıŋ Ädebiet bırlestıgı üşın eŋ ülken nysana – Mūhtar Äuezov bolatyn. Ūly jazuşy ǧana emes, özımızdıŋ universitet professory, aidyndy ūstazymyz. Äuelgı bır-ekı jylda eşbır oraiy kelmegen. Aqyry sätı tüstı. Endı, ötkendegı jazuymdy qaiyra baiandap jatpas üşın, däp sol künı, 26 dekabr, bıraq otyz bes jyldan soŋ, Jazuşylar odaǧynda, Mūhaŋnyŋ jüz jyldyq mereitoiy qarsaŋyndaǧy estelık keşınde ekspromtpen söilegen, magnitofon jazbasy boiynşa on üş tomdyǧymda basylǧan atauly lepesımnıŋ bır üzıgın keltıreiın.

«Bırde Äbış “Bırlestık Mūhtar Äuezovpen kezdesu ötkızse, soǧan orai, aldyn-ala sūraqtar daiyndap bersek” degen ūsynys aitty. Saualdaryn özı oilap qūrady. Men bırer üsteme jasadym ǧoi deimın. Keibırın naqtylauda Qabibolla Sydyqov keŋes qosqany esımde.

Daiyn sūraqtardy Äbış korpustaǧy jurnalistika bölımındegı maşbiuroǧa äkelıp, türtıp otyryp baiau basyp, bır bet qaǧazǧa tüsırdı. Endı mūny Mūhaŋa tapsyru  oŋai emes. Ondai kısımen auyzba-auyz tıldesıp, qaǧazdy beru üşın ülken jürek pen batyrlyq kerek edı. Aqyry täuekelge bel bailap Äbış Mūhaŋa baryp söilestı. Kafedraǧa soǧa qalǧan bır joly. Sūraqtardy tapsyrdym, jauabyn da aldym dep keldı. Bız ūstaz öz jauabyn oilanyp-tolǧanyp asyqpai aitady dep oilanǧanbyz. Alaida, Mūhaŋ sūraqtarǧa jauabyn sol arada, qolma-qol jazyp qaitarypty. Bızdıŋ Äuezovke sūraq bergenımız, ol kısınıŋ jauap qaitarǧany astana basylym oryndarynda tez tarap ketıptı. “Leninşıl jas” gazetınıŋ qyzmetkerı Äbış ekeuımız tūratyn 2-liniiadaǧy päterımızge arnaiy ızdep kelıp, Äbıştıŋ qolyndaǧy Mūhaŋ toltyrǧan qaǧazyn sūrap äkettı. Arada ekı-üş kün öter-ötpesten Äuezovke Äbıştıŋ daiyndap bergen sūraqtary, oǧan Mūhaŋnyŋ qaitarǧan jauaptary gazet betınde jariialandy. Ärine, būl – ülken oqiǧa edı. Bız üşın ǧana emes, ädebiet üşın. Az-maz renjıgenımız, “Leninşıl jastyŋ” öte köp bıletın qyzmetkerı, bälkım redaktory ekı jerde Mūhaŋa tüzetu jasapty. Bırı – “Lev Tolstoi men Şekspir” degen sözde Şekspirdıŋ esımın aiǧaqtaǧan: “Lev Tolstoi men Viliam Şekspir...”  Söilemnıŋ äuezı būzylǧany öz aldyna, Arystan Tolstoimen qatar ataluǧa tiıs ūly Şekspir bıreu-aq qoi; onyŋ üstıne Mūhaŋ eşqaşan da Viliam dep, orysşa jaidaqtap aitpaidy, ǧylymi ädebiette jäne akademiialyq basylymdarda aǧylşynşa dybystaluyna säikes – Uiliam. Ekınşısı – stildık büldırıs edı, qazır naqty esımde joq, Mūhaŋnyŋ interviuın qadaǧalap oqysam, tabar edım. Gazet qyzymetkerı qaǧazdy qaitaryp äkep berdı, qazır ūly Mūhaŋnyŋ būl qoltaŋbasy Äbıştıŋ jeke arhivınde saqtalsa kerek.

Äuelgı äreket osymen bıttı. Bız retın tappadyq pa, Mūhaŋnyŋ oraiy kelmedı me, kezdesudıŋ sätı tüspedı. Būl – 59-jyldyŋ köktemı bolsa kerek. 60-jyldyŋ küzınde, bız törtınşı kurstamyz, Äbış universitette Äuezov keşın ötkızsek degen oiyn jüzege asyruǧa kırıse bastady. Universitettı bıtırgen Qadyr Myrzaliev bız kelgen jyly tanylyp qalǧan aqyn bolatyn. Äbış ekeuımız onymen jaqsy aralasyp, päterıne jiı-jiı baryp tūratynbyz.  Üidıŋ şäiın ışıp köŋılımız jailanatyn. Dämdı basylǧan palau jeitınbız. Aqyn üiınıŋ bır qabyrǧasyna tūtas kıtap jinalǧan. Bız köptıgıne taŋdanamyz, özımız de kıtap jinap jürgenbız. Endı keŋes sūrai bardyq. Ūzyn-yrǧasy esımde joq. Qadyr bıraz aqyl qosty. Kezdesudı ūiymdastyruda ädebi Bırlestıktıŋ jetekşısı Zeinolla Qabdolov ta bırtalai kömek jasady.

Dükenbai men Orazbektıŋ, taǧy basqa aqyndarymyzdyŋ, älı kıtaby şyqpaǧan universitet jastarynyŋ öleŋderı Mūhaŋ auqymyna azdyq etetındıkten, būl kezde tanymal bolyp qalǧan, alǧaşqy jinaqtary şyqqan eŋ myqty aqyndardyŋ, ışınde Qadyr da bar, öleŋderın jinastyryp Mūhaŋa tabystadyq. Äbış pe, Mūhaŋa jaqyn oqytuşylardyŋ bırı me – naqty kım aparǧany esımde joq. Äbış özı baiandamaǧa daiyndaldy. Ol kezde qazırgıdei tabaq qaǧaz bızdıŋ qolǧa tüse bermeidı, Äbış tor köz däpterdıŋ qos betıne ūzynynan jazyp, kölemdı baiandama äzırledı.

Sonymen, universitet jastarynyŋ ömırındegı tarihi kün – 26 dekabr de kelıp jettı. Tarihi ǧana emes, dästürlı kün der edım. Öitkenı, Mūhaŋ dünieden köşkennen soŋ, şamasy jiyrma-jiyrma bes jyl boiy sol künı Qazaq universitetınde ūly jazuşynyŋ qūrmetıne arnalǧan ädebi keş ötkızu saltqa ainalyp edı. Bälkım, bızdıŋ bügıngı, däl sol künge jinalǧan estelık keşımız baǧzydaǧy ūlaǧatty ıstı qaita jaŋǧyrtar.

1960 jylǧy atauly keşke universitettıŋ bükıl ūstazdary men studentter, astanadaǧy aqyn-jazuşylar tügel jinaldy. Ilkıde Ükımet üiı bolǧan, qazır Öner instituty, Bas poştamt qasyndaǧy Bas korpustyŋ būryn memlekettık mäjılıster ötkızılgen säulettı, akt zaly lyqa toldy. Därejesı joǧarylau degen qalamgerlerımız Mūhaŋdy ortaǧa alyp, aldyŋǧy qatarǧa ornalasyp jatty.  Därejesı tömendeuler olardyŋ artyn ala, jan-jaǧyn qorşai ornalasuda.

Keştı ūiymdastyryp jürgen bızder asyp-sasyp qatty äbıgerge tüstık. Menı közımen ızdegen Äbış jan-jaǧyna qarǧyştap: “Mūhtar, Mūhtar!” – dep qaitalap şaqyra beredı. Mūny özı dep bılmese de, tüieden tüskendei qylyp atap tūrǧan soŋ, Mūhaŋ qatty qysylǧan körınedı. Ony baiqamaǧan Äbış atymdy qaitalai aityp, menı ızdeuın qoimaidy. Būl yŋǧaisyzdyqty bırden aŋǧarǧan Qadyr: “Mūha, Äbıştıŋ Mūhtar dep şaqyryp tūrǧany özınıŋ dosy. Ol da student. Bügıngı keştı ūiymdastyryp jürgen jıgıtterdıŋ bırı,” – dep tüsındırıptı. Mūhaŋ da sasqanynan: “Familiiasy kım?” – dep sūrapty jalma-jan. “Mūhtar Maǧauin”. “E, bälı, aty da familiiasy da jaqsy eken”, – dep qalypty Mūhaŋ özınıŋ qysyluyn juyp-şaiyp. Būl äŋgımenı bız keş bıtkesın, Qadyrdyŋ öz auzynan estıdık.

Özı aqyn, özı synşy, talanty erte tanylǧan Äbıştıŋ jaqsy, mazmūndy baiandamasy tūsynda, jalpy bükıl keş barysynda Mūhaŋ özınıŋ ışkı rizalyǧyn jasyra almai, jan tolqynysyn, şäkırtterıne meiırımdı ystyq sezımın aiqyn bıldırıp otyrdy. Bar bolǧany jiyrma jastaǧy Äbış Kekılbaev ta Mūhaŋ nazaryna osy joly ılınıp edı. Keiın bırneşe jerde, türlı basqosularda: “Ötkende jaqsy keş öttı; sonda Bırlestık atynan baiandama jasaǧan bır student – asa talantty jıgıt eken”, “bolaiyn dep tūrǧan bala eken” dep Äbıştı qaita-qaita esıne alyp maqtapty. Bızge äuelde ūzynqūlaqtan jetıp edı, keiın ǧylymi jetekşım, professor Beisenbai Kenjebaevtyŋ auzynan naqty estıdım. Mūhaŋnyŋ osy kezdesu keşındegı qorytyndy sözı köp ūzamai-aq “Leninşıl jas” gazetıne basylyp şyqty. Jäne şaǧyn aqpar berılse kerek. Äbıştıŋ esımı atalǧan, atalmaǧany jadymda joq. Alaida, sondaǧy baiandamasy mändı, mazmūndy, daiyn tūrǧan syn maqala bolatyn.  Joǧalyp ketpese, baspasöz betınen älı de jaryq körgenı jön bolar edı.

Sol keşte Mūhaŋ ädebiet aqsaqaly retınde öz şäkırtterıne, qazaqtyŋ jaŋa ädebietıne bata bergendei edı. Mūhaŋ öner salasynyŋ jügın arqalaǧan qazaq jastarynan Şämşı siiaqty jas kompozitor, Qanapiia Teljanov siiaqty jas suretşılerdı atai kele, alǧaşqy kıtaptary ǧana şyqqan Tūmanbai, Saǧi, Qadyr aqyndardyŋ şyǧarmalaryna jeke-jeke toqtalyp, olarǧa taldau jasady. Olardyŋ bolaşaǧyna ülken senım bıldırdı. Mūhaŋ atyn ataǧan jas esımder keiın ülken tūlǧalarǧa ainalyp,  mädeniet pen ädebietımızge sübelı üles qosty. Arada qanşama jyl ötse de, ūly ūstazdyŋ sonda söilegen sözı öz kezeŋınde qalyp qoimai bügınge kelıp jettı. Qaiyra oqyp körsek, bıraz mäselenı jaŋaşa baiyptar edık. Mäselen, Mūhaŋ qazaq suret-önerınıŋ bastauy turaly aitqanda, Oral Taŋsyqbaevtyŋ esımın ataidy. Al bız XX ǧasyrdaǧy ūly suretşımızdı tarihymyzǧa engızuge  älı künge oi-sanamyz, tanym-bılımımız jetpei keledı. Mūhaŋnyŋ sözınıŋ eŋ soŋynda: aldyŋǧy buyn aldyŋǧy zamannyŋ köp jamanşylyǧyn ala keldı degenı bar. Būdan artyq qalai aitpaq. Sol jamandyqtan endıgı jas  buyn aulaq bolsa, ädebietke adaldyq, ädıldık äkelse deidı. Būl sözderdı aitqan kezde Mūhaŋnyŋ jarty-aq jyl ǧūmyry qalǧan eken. Basy – bata, soŋy – ösiet, baqūl söz».

Būl lepestıŋ Äbışke qatysy airyqşa. Baspasöz betınde körınıs tappasa da, onyŋ ülken darynyn aiǧaqtap, bütkıl ömır jolyn belgılep ketkendei edı.

Universitet – bızdıŋ jastyq jyldarymyz. Negızgı maqsat – oqu, ızdenu, däp bız üşın bolaşaq qalamgerlık ūzaq dürbeleŋnıŋ alǧaşqy bır, bastauyş kezeŋı. Eŋ ülken arman da, eŋ negızgı eŋbek te osy baǧdarda. Äitkenmen, ömırdıŋ pändäui, özındık körınısterı de bar. Sonyŋ eŋ negızgısı – jastyq jelık, mahabbat äuresı. Bız bes jyl bırge oqyp, bırge jürgende Äbış öz betınşe eşqaşan eşbır qyzben tym qūrsa bır ret kinoǧa barmapty. Mūrşasy kelmeidı, onyŋ üstıne, mekteptıŋ soŋǧy jylynda basy bailanǧan siiaqty. Öz auylynda, bır mektep qabyrǧasy, toǧyzynşy klasta oqityn bır qyzdy qatty ūnatyp qalǧan eken. Bırınşı kurstan soŋ elge baryp qaitqannan keiın sözderı bekıp, hat alysa bastady. Bızdıŋ köŋılde päk, taza, alǧaşqy mahabbat romantikasy bar. Suretın körıp, keibır hattaryn oqyǧan soŋ, men de būl qyzdy Äbışke laiyq dep taptym. Jäne negızgı qamqory, jat közden saqşyǧa ainalsam kerek. Äbış hat jaǧyna salaq bolyp şyqty. «Muzadan hat keldı», – deidı. Qyzdyŋ Klara esımın özgertıp alǧan. Aqyn ataulynyŋ şabyt qainary – aq-adal pırı Muza. Jön-aq. Hat kelıptı. Arada onşaqty kün ötkende ekınşı hat. Keide üşınşı. Äbış äuelgısınıŋ özıne jauap qaiyrmaǧan eken. «Būl qyzdy şyn süiesıŋ be?» – dep sūraimyn. «Jaqsy körem». «Onda nege uaqtyly jauap jazbadyŋ? Sen östıp, kündelıktı şaruaŋnan aspai, kerenau otyrǧanda köŋılı qalyp, mülde suynyp... Sol kezde äldebır şiraq jıgıt köldeneŋnen söz salyp...» Arǧy jaǧy belgılı. Äbış hat jazuǧa otyrady. Jäne söz soŋynda, oqudan qolym bosamai, aiaqsyratyp alyp edım, Mūhtar ūrysty dep, äzılge süiep qoimaq. Muzasy menıŋ jönımdı, Äbış ekeuımızdıŋ ara qatynasymyzdy jaqsy bıledı, endı arnap sälem aitady. Bır joly ǧana emes, ärbır hatynda. Būl – bızdıŋ ekınşı kurs. Klara sol jyly mektebın bıtırıp, qiyrdaǧy Almatydan äldeqaida jaqyn Aqtöbedegı medisina institutyna oquǧa tüstı. Hat almasu odan ärı jalǧasqan. Jazda auylǧa barǧan kezderınde körısıp, syrlasyp tūrsa kerek. Maǧan aityp keledı. Aǧaiyn-tuystary da baiqap qalypty, anasyna da ūnaidy eken. Ärine, Almatyda ädemı boijetken köp. JenPİ tügelımen. QazPİ jarym-jartylai. Universitet te qyzsyz emes. Äbış būl jaǧyna qanşama sülesoq bolǧanymen, erekşe köz tartatyn. Tanityndar daryndy jas aqyn ekenın bıledı. Tanymal emester taǧy da ūnasymdy qasietın aŋdasa kerek. Bıraq Äbış eşqaisyna köŋıl būrmady. Onyŋ üstıne, Muzanyŋ qalt etkızbei baǧyp otyrǧan aq-adal saqşysy bar. Äitkenmen, özgeşe bırer jaǧdai. Oquǧa jaŋa tüsken kezımızde Äbış kurstas L. deitın  qyzymyzdy ūnatsa kerek. Asa öŋdı bolatyn. Jäne mınezı biiazy, jūǧymdy. Tärbielı otbasynan şyqqan. Būl qyz da terıs körmes edı, alaida, bırge oqityn, ärı tym jaqyn, dos-jar B. degen jıgıtımızben jarasyp qoiǧan. (Aqyry oǧan da būiyrmady.) Keiınde Nūrmahan aitady. Äbış tym täuır körıp edı, menı syltau etıp, bızdıŋ auylǧa deiın ızdep keldı. Qyz da ket ärı bolmaityn edı, Äbıştıŋ özı tartynyp qaldy, B. dosynyŋ aldyn kesu – opasyz aiarlyq körıngen siiaqty, dep edı. Maǧan aitylmaǧan hikaiat. B. – Äbış ekeuımızdıŋ ortaq dosymyz, yŋǧaisyz körse kerek. Taǧy bır qyz boldy, Äbıştı airyqşa jaqsy körgen. Ol da körıksız emes-tı. K. degen. Menıŋ jerlesım, semeilık. Men jalpy, qyzdar jaǧyna jaqyn edım. Tılın tez tabam. Syilas qana emes, syrlas. Aqyry, Äbışke degen, onsyz da baiqalyp tūrǧan yntyzaryn maǧan jetkızdı. Onyŋ mektepten tabysqan qyzy bar, dedım. Ärine, jūbatyp, eppen aityp. Qaitkende  adam jas kezınde meiırımsız bolady ǧoi. Jaqsy qyz edı. Közın şylady. Jalǧastyryp jıberu qiyn emes-tı, bıraq amal ne. Söitıp ümıtın üzdı. Bıraq ekeu-ara, üşeu-ara riiasyz dostyǧymyz  būzylǧan joq. Soŋǧy kursta būl tärbielı, aqyldy K. özıne neşe jyl boiy öle ǧaşyq bolǧan auyldas jıgıtıne küieuge şyqty. Er köŋıldı azamat edı. Äbış ekeuımız toilaryna qatynastyq, päter üilerıne baryp, äŋgımelesıp, şai ışıp tūruşy edık. Arada otyz jyl ötken soŋ kördım, baqytty tūrmys keşken siiaqty, jūbaiy oblystyq deŋgeide jaqsy märtebege jetken eken, 1989, Oljas Süleimenovtyŋ SSRO Joǧarǧy Keŋesıne ūsynylǧan deputattyq saparymen el aralaǧan kezımız, audan basşysy retınde airyqşa qūrmetpen qarsy alyp, ıltipatpen öz üilerınde dastarqan tartqan. Mıne, sondai hikaia. Kınäsız päk, ärı ötken ıs bolǧan soŋ aityp otyrmyn. Äbıştıŋ öz ortasyndaǧy süikımınıŋ bır körınısı retınde.

Qaitkende de, student jastar arasyndaǧy, oqudan keiıngı, baz-bazynda alǧa da şyǧyp ketetın özgeşe bır mäsele – qyz-qyrqyn jaiy. Negızı – uaqytşa qyzyq emes, bolaşaq jar taŋdau jolyndaǧy maşaqat. Bızdıŋ kurstaǧy eŋ ötımdı jıgıt – Tūrǧanbai Dıldäbekov. Boiy ortadan ūzynyraq, bar bıtımı symbatty, jap-jaqsy dausy bar, qazaq änderımen qatar, Verdidıŋ operalarynan ariia aitatyn. Jäne tamaşa bişı eken. Bıraq tūraqty qyzy joq. Bırde jataqhanaǧa Şet tılderı institutynan ekı bala ızdep kelıptı. Tūrǧanbai osydan üş ai būryn, sonda, bi keşıne barǧan eken. Äldebır qyzben bırneşe ret bileidı. Ärine, äzıl-qaljyŋ, beisauat, jeŋıl äŋgıme. Sol betı ketken. Al baiǧūs qyz Tūrǧanbaidy qatty ūnatyp qalǧan eken. Tıptı, qairylmastai ǧaşyq bolǧan. Ünsız azap şegıp, uaiym, qaiǧy basypty. Äuelı qasyndaǧy qyzdary bıledı. Jūbata almaidy. Sodan soŋ amalsyzdan, bırge oqityn, senımdı ekı-üş balaǧa aitady. Jıgıttıŋ bar deregı – Tūrǧanbai degen esımı jäne universitette oqityny. Jäne Qyzyl-Orda oblysynan. Jaŋaǧy janaşyr ekı jıgıt ai boiy ızdep, sūrastyra jürıp, aqyry tapqan eken. Tūrǧanbai jıgıttermen bırge şyǧyp, sodan soŋ qyzdardyŋ jalǧastyruymen qaiyra tanysady. Aldaǧy demalys keşke kinoǧa şaqyrypty. Jataqhanadaǧy jıgıtterımız, esti salysymen, ertegılık oqiǧaǧa taŋyrqap, Tūrǧanbaidy ügıttei bastaidy. Baiqap köreiık, deptı nemqūraidy qalypta. Marat Nūrǧaliev pen Didarbek Ramadanov, olar da baiqap köru üşın, dostaryna aitpastan, sol saǧatqa, sol kinoǧa art jaqtan bilet alady. Alystan baqylapty. Säl-päl tolyqşa kelgen, orta boily, ädemı aqsary qyz eken deidı. Qatty ūnapty. Artynan Äbış ekeuımız de estıdık. Tūrǧanbai – bızdıŋ eŋ jaqyn dosymyz. Köbıne üşeumız, keide Baqytty qosyp törteu bolyp, oŋaşalanyp jürer edık. Bız de jaŋaǧy, körmegen qyzdyŋ tılekşısıne ainaldyq. Jany taza, qūlai süiıp tūr, tamaşa qyz, sen üşın tuǧan, endı airylma destık. Tūrǧanbai taǧy bırer ret kinoǧa baryp, sodan soŋ mülde qaramai ketıp edı. Jürekke ämır jürmeidı dedı, taptauryn bolǧan jaidaq sözdı qaitalap. Şyn mänısıne özınıŋ ülken baqytynan airyldy ǧoi deimın. Keiın şyn ūnatyp, taŋdaǧan jaryna üilengen de şyǧar. Qabıletı zor, bılımdar ädebietşı bolatyn. Basqa bır salada qyzmet atqarypty. KGB. Universitetten keiın, alty-jetı jyl oraiynda maǧan kelıp ketkenı bar. Äbışpen de qaiyra habarlaspaǧan. Bälkım, tūrmys jaǧdaiyna bailanysty auysqan tötenşe qyzmet räsımı, bızge körıngısı kelmegen. Osydan on bes jyl būryn estıgen emıs habarym boiynşa, auyr syrqatqa şaldyqty, sal bolyp, tösek tartyp jatyp qaldy degen. Bälkım, äuelgı jolynan taiqyǧan, tek täuır tırşılık qamyndaǧy äreketınıŋ aqyrǧy nätijesı. Işıŋ aşidy. Keudesı biık, mınezı jaisaŋ, jaqsy jıgıt edı. Bälkım, sauyǧyp ketken şyǧar, äiteuır aman bolǧai. Aittym, Äbış ekeuımızdıŋ studenttık jyldardaǧy eŋ jaqyn dosymyz. Obal eken.

Mınez ornyqpaǧan jastyq kezeŋ, qyzdar auysyp jatady, bırlı-jarym bolmasa, äuelden tıl tabysyp, qosylyp ketu sirek. Äitkenmen, universitet qabyrǧasynda jürgende üilenıp jatatyndar da bolady. Lina degen, bızdıŋ tobymyzdaǧy menen basqa jıgıtter tügeldei derlık ǧaşyq bolǧan sūluymyzdy joǧarǧy kurstaǧy er mınezdı, ausar, Marat Toǧataev degen jıgıt alyp kettı. Senderdıŋ qoldaryŋ jetpegen dep, toiyna bızden eşkımdı şaqyrmaǧan eken. Būdan soŋ da eşkımmen qatynaspady, tek keiınırek, äldeqalai ūşyrasyp qalǧanda, köŋılı köterıŋkı eken, qoiar da qoimai, «jalǧyz adal» menı üiıne aparyp, qonaq qylyp edı. Universitetke bızden keiın kelgen Ötejan Nūrǧaliev kelesı, älde arǧy jyly üilenıp tynǧan. Bızdıŋ jıgıtter külıp jürdı, Ötejan toi aldynda qalyŋdyǧyna arnap: «Bolsa da közıŋ qitar, betıŋ aiǧyz, – Ekeumız Qozy-Körpeş, Baiandaimyz», – dep öleŋ jazǧan eken. Toiǧa şaqyru şumaqtary da özgeşe. Ol kezde şaqyru biletterı fotografiiada jasalady, bärınıŋ bıtımı ūqsas: bır japyraq foto-qaǧazdyŋ joǧarǧy jaǧynda qyz ben jıgıttıŋ bırge, nemese jekelei tüsken suretterı, astyŋǧy jaǧynda – şaqyru mätını jäne adres. Ötejannyŋ şaqyruy öleŋmen jazylǧan eken, taǧy da qisyq-qyŋyr: «Şampan, şärbat, şaraptar, aq araqtar, – Köseler, kök tūqyldar, saqaly aqtar, – Tezırek bızdıŋ toiǧa jinalyŋdar, – Bızderge mahabbat bar, mahabbat bar!» Toi – Komsomol, Amangeldı köşelerınıŋ qiylysy, şet tılderı institutynyŋ bas korpusyna taqau jerdegı äldebır ministrlıktıŋ ashanasynda boldy. Dästürlı jaǧdaidaǧy studentter toiy. Özınıŋ kurstas, auyldas balalarymen qosa, Äbış ekeuımızdı şaqyryp edı. Qalyŋdyǧy – közı ülken, aqqūba qyz eken, betınıŋ az-maz sekpılı bar siiaqty, «aiǧyz-aiǧyzy» osy. İä. Teksere qaraǧanda, közınıŋ bır jaq qiyǧynda eleusız däneküsı baiqalady. Tūtastai alǧanda öŋsız emes. Jarastyqpen qosylǧan ekeuı aqyryna deiın jūptas bolypty.

Ol zamandaǧy studenttık toilardyŋ öz räsım, jüiesı bar. Ortalarynan üilenbek qyz ben jıgıt şyqqan gruppalas balalar – aldy on som, arty bes somnan aqşa jinaidy. Toidyŋ bar qarajatyna jetıp jatyr, jetpese de taqau. Toidyŋ özı daraqy dyrdusyz, sypaiy, ärı mädeniettı ötkerıler edı. Dastarqan ortaşa ǧana, jūpyny, bıraq jetımdı körınetın. Şampan atylady, stolǧa araq-şarap qoiylady, bıraq asta-tök, keneusız emes. Eŋ ülken qyzyq – bi: tango, fokstrot, vals. Ol kezde europalyq, erkın qimyldy biler ädetke ene qoimaǧan, jalpy jūrt pıkırımen eseptespeitın, bırlı-jarym qyz ben jıgıtter ǧana şetın öner körseter edı. Ötejannyŋ toiy da osyndai, jastardyŋ özgeşe bas qosu merekesı qatarynda ötıp jatty. Äuelgı ūzaǧyraq otyrystan soŋ muzyka oinap, jappai yŋ-jyŋ bastalǧan. Äbış te, men de qandai bır bige joqpyz, alaida sauyqşy jūrtty tamaşalap, jaŋadan tanysqan jıgıttermen äŋgımelesıp, köŋıldı otyrdyq. Biden soŋ taǧy da dastarqan. Aralyqta Ötejan özınıŋ mahabbat emes, tabiǧat jäne alystaǧy auyl turaly bırneşe öleŋın oqyp, ädebi sypat bergen köŋıldı toi tün ortasynan aua äreŋ tarqady.

Äbış qaşanda jaqsy kiınıp, taza jüretın. Aittym, ol kezde jalpy jūrt jarly-jaqybai, studentter qauymy da kedeişılıkte ǧūmyr keşedı. Bızdıŋ jıgıtterdıŋ bırazy demalys künderınde temırjol vokzalyna baryp, vagon tüsırıp, bır keşte on som aqşa tauyp qaitatyn. Köpşılıgı jarym aida aşqūrsaq jüredı. Kiım de tügel emes. Äbış ekeuımızdıŋ jaǧdaiymyz basqaşaraq boldy dedım. Alǧaşqy jyly kündelıktı sabaqqa jäne kıtaphanaǧa ol zamandaǧy student, jastar arasyna keŋınen taraǧan, velvetka atalatyn, yqşam, yŋǧaily, barqyt keudeşe kiemız. Äbış ekınşı kurstyŋ basynda Komsomol men Furmanov köşelerınıŋ qiylysyndaǧy sän atelesınen eleusız qoŋyr jolaǧy bar, sūrǧylt, qymbat matadan qonymdy tıgılgen kostium aldy. Men kıtaphanada jürsem kerek, ekeuımızge de qamqor aǧa eseptı Nūrmahan bastap aparypty. Menıŋ Almatyǧa kelgen bette, qisynsyzdan sätı tüsıp, Kök bazardaǧy äldebır şaǧyn dükennen satyp alǧan, keiınırek, Universitettıŋ bırınşı künı suretke tüsken köksūr kostiumım bar edı. Endı sol Nūrmahannyŋ nūsqauymen, älgı ateleden jaŋasyn aldym. Kelıstı qara-kök. Ekeuımızdıŋ de kostiumderımız eŋ soŋǧy modamen tıgılgen. Iаǧni, jalpy jūrttan ala-böten. Keudesı tarta tüimelenıp, tyrsiyp tūrmaidy, şalbarynyŋ balaǧy tar. Ol zamanda sovettık ülgı – qynama, tar penjek, dalaŋdaǧan keŋ balaq şalbar bolatyn. Studentter qauymynyŋ arasynda «tar balaq pen keŋ balaqtyŋ», iaǧni «eskışılder men jaŋaşyldardyŋ» qyzu aitysy jürıp jatqan. Ol kezdegı jastar da aqymaq emes, bıraq köpşılık qauymnyŋ qalypty pıkırı boiynşa, jaŋaşa ülgıdegı kiımge äuestık – burjuaziiaşyl azǧyndyq körınısı sanalady. Universitette, instituttarda tūtas bır keşter ötkızılıp, «tar balaqşylar» men «keŋ balaqşylardyŋ» arasynda bıtıspes aitystar  jürıp jatady, onyŋ keibırınıŋ tolyq esebı «Leninşıl jas» gazetınde tūtas bır bette jariialanyp, tar balaq şalbar – kapitalistık, burjuaziialyq jat ideialar salqyny retınde äşkerelenedı. Soǧan qaramastan, bırtalai jastar taza europalyq  ülgıge köşken. Äbış ekeuımız öz ortamyzda eldıŋ aldy bolyp būzyldyq. Basqa jıgıtterımız de kertartpa emes, bıraq köbınıŋ jaǧdailary kelmei jatyr. Aqyry, keler jazda Tyŋ ölkesıne baryp, azdy-köptı aqşa tauyp qaitqan soŋ bärı de bır-bır kostiumdı bolyp edı. Äbış ekeuımız jaŋa kostium ǧana emes, üirenşıktı moda boiynşa, balaǧy qyryq-qyryq ekı santimetrden keletın, äielderdıŋ iubkasynyŋ etegındei daliǧan, şūbala süiretılıp, jer sypyryp jüretın repeteisız şalbar ataulynyŋ balaǧyn tügeldei qaita pıştırıp, taryltyp kidık. Men tıptı, artyǧyraq sıltep ketsem kerek, on segız-jiyrma santimetrdıŋ ornyna on bes-on alty. Asyǧysta ökşemdı äreŋ ötkızıp jatam. Ertelı-keş köşege şyqpai tūrmaisyŋ. Tar balaqqa qosa, aiaǧymyzda tabany barmaq elıden astam, şet eldık qymbat tufli. Jalaŋaş jürgenıŋdei, jūrttyŋ bärı taŋyrqai, üdıreie qaraidy, keide, etajdy üilerdıŋ aldynan ötkende, balkonda tūrǧan orys mūjyqtary: «Stiliaga! Darmoed!..» – aramtamaq azǧyn dep balaǧattap jatatyny bar. Basynda tıksınetın edık, aqyr tübınde ainalaiyn eseptı qabyldaityn boldyq – bızdıŋ jaŋaşyldyǧymyz, ozyqtyǧymyz äigılenıp jatqandai. Qazırde mülde senımsız, taŋ körıngenımen, ömırden ötken jaǧdai. «Keŋ balaq» pen «tar balaqtyŋ» tartysy – şynynda da, qandai bır jaŋalyq pen uaqyty ötken eskılık arasyndaǧy qaişylyqtyŋ eŋ bır jabaiy, jūpyny körınısı. Zaman oza kele, bügınde bızdıŋ qazaq qauymy boiǧa sıŋıre almai jürgen keibır ǧūryptar men oi-tolǧam, şetın ūǧymdar da sol «keŋ balaqtyŋ» kebın qūşpaq. Äuelgı, daiyn ülgıden soŋǧy kezeŋde Äbış ekeuımız bırıne-bırı jalǧas jaŋa kostiumderdı boiymyzǧa şaqtap, arnaiy tıktıretın boldyq. Modelerımız – Harlamova deitın, jasy qyryqty ortalaǧan, tolyqşa, ädemı joiyt äiel bolatyn. Keiıngı Äbıştı bılmeimın, menıŋ özım europalyq pışımdegı ärqily kostiumder dükenderde köptep jäne erkın satyla bastaǧan 70-jyldarǧa deiın osy atele, sol Harlamovanyŋ qyzmetıne jügınıp jürdım. Jäne, studenttık, aspiranttyq jyldarymda, ara-tūra, är tüstı kostiumderdıŋ şalbary men penjegın auystyra kiıp, özgeşe keiıpte sän qūrar edım. Maqtanyp aitaiyn, mūndai moda Europada onşaqty jyldan soŋ ǧana qalypqa endı.

Qazır oilap tūrsam, Äbış ekeuımızdıŋ studenttık kezeŋdegı, bälkım, jas şaǧymyzdaǧy eŋ üzdık jylymyz – üşınşı kurs eken, 1959–1960 oqu jyly. Bılım, tanym, jazu ǧana emes, köŋıl-küi, uaiymsyz, baraqat tırşılık jönınen alǧanda da. Köktemde mındettı emtihandy taǧy da mezgılınen būryn tapsyryp, auylǧa kettık. Būl joly Tyŋdaǧy şaruaşylyq jūmystaryna belgılengen mejelı uaqytynda emes, avgustyŋ ortasynda ǧana qaityp kelmekpız. Fakultet balalaryn artynan quyp jetemız, bırer ai qyrmanda, nemese qūrylysta jūmys atqaryp, jalpy jūrtpen bırge sanatqa qosylamyz degen esep. Äitse de men mezgılınen keşıgıp, Almatyǧa aidyŋ aiaǧynda äreŋ jettım. Aitqam, bızdıŋ üi – Semei men Jezqazǧan oblystarynyŋ şegındegı alys otarda, äkem mūǧalım, şalǧai aimaqta aqşasy täuır, onyŋ esesıne audan, sovhoz ortalyǧymen qatynas qiyn, kezdeisoq bolmasa, aiyna bırer ret qana maşina qatynaidy, osyǧan orai poşta qatynasy da üzdık-sozdyq, äuelde Äbışpen bırer ret hat almasqan edık, būdan soŋ bailanys üzıldı. Qyrsyqqanda, qaitar jolda kölık kütıp taǧy bögeldım. Onyŋ esesıne, üş aidan astam qymyz ışıp, atqa mınıp, tauǧa şyǧyp, eŋ bastysy – bıraz qaǧaz şimailap, arqalap aparǧan qanşama kıtabymdy tügel töŋkerıp, köŋılım toǧaiyp qaitqam. Almaty tamyljyp tūr. Köşesı tap-taza, auasy kögıldır. Bas poştada Äbışten eşqandai habar joq eken. Dekanattan bızdıŋ balalar Aqmola oblysyna ketkenın estıp, poiyzǧa otyrdym. Atbasarda, studentter ştabyna jetken bette, aldymnan suyq habar şyqty. Pälen sovhoz, şöp jinap jürgen kezınde bır bala aşaǧa tüsıp ölıptı. Qazaq filologiiasy, bızdıŋ kurs. Jüregım zyrq ete tüstı. Äbış auylynan şyqpaǧan boluǧa tiıs. Bälkım, äuelgı sözımız boiynşa, mezgılınde jettı me. Qol jūmysy ataulyǧa qyry joq edı. Tumysynan aqsausaq menen de soraqy. Balalar külıp jüretın. Arǧy jyly, bırınşı kursqa tüsken soŋ jıgıtter jemşöp jinauǧa jegıledı ǧoi. Äbış üiılgen şömelege aşasyn boilata şanşyp, kötere almai, myqşiyp tūrady deidı. Köteru mümkın de emes, tūtas bır köpene. Azyraq alu kerek deidı ǧoi ülkenderdıŋ bırı. Äbış aşasyn jūqalai salyp, bar küşımen köterıp qalǧanda, nebärı ekı-üş uys qana şöp ılıngen, ekpınımen şalqasynan tüse jazdaidy deidı. Tym köp bıletın jäne köbırek söileitın, sondyqtan da «Akademik» Baqyt Seitjanov, bar qimylyn keltıre, naqty beinelep beredı. Bır emes, äldeneşe ret qaitalanǧan körınıs. Mäz bolyp külemız. Al Äbış qaşanda būrtiyp, ökpelep qalatyn. Endı mıne, külkınıŋ soŋy sūmdyqqa ūlaspasa igı edı... Degbırım qaşty, mazam kettı. Astyq tasyǧan köldeneŋ maşinalardyŋ bırımen atauly sovhozǧa kelgen bette studentterge bölındı degen jataq üige qarai asyqtym. Keşkırıp qalǧan kez. Esık aldyna jeter-jetpeste Didarbek Ramadanovqa ūşyrasqan edım. Qaidan, qalai keldı degendei, maǧan taŋyrqai qaraǧan. Amandyq joq, «Kım? Kım?» – dep sūrappyn. Didarbek qalyŋ qabaǧynyŋ astynan tünere qarap, qarsy keldı de, menı qūşaǧyna aldy. «Beisen...» – degen, tūnşyǧyŋqy dauyspen. Bır sät oqys jeŋıleiıp, keler mezette özegım örtengendei boldy. Qisynsyz qaza ras eken. Beisen... Orta boily, taǧyrşaqtai sary jıgıt edı. Jasy otyzǧa şyqqan atpal azamat. Bız üşın mındettı äskeri oquǧa qatynaspaidy, arnaiy uchilişe bıtırgen ofiser eken deitın. Asa ūstamdy, biiazy. Qandai da joǧarǧy mektepke mümkındıgı bola tūra, filologiiany taŋdaǧan. Jazu jaǧyn bılmeimın, qaitkende de qataŋ äskeri qyzmetten jerıp, beibıt tynyş mūǧalımdık jolyn qalasa kerek. Endı mıne... Maşinaǧa şöp tiesıp jürgen eken. Üstınen alyp tūrady. Bır mezette, jiekten ysyrylǧan şömelemen bırge, taiyp qūlapty. Qolyndaǧy aşasy bır büiırınen qadalyp, büiregın qaq jaryp, ışek-qarnyn talqandap ketken. Öz qolymen jūlyp tastap, betın basyp, etpetınen tüsıp jatty deidı. Köp ūzamai jan tapsyrǧan. Jıgıtterdıŋ bärı de qaşan qaitqanşa esterın jinai almai jürdı. Men barǧan künnıŋ aldynda ǧana qalbalaqtap jetken tuystary mäiıtın alyp ketken eken, erteŋıne keşke ashanada jetısı dep nan auyz tiıp, eresek jıgıtterdıŋ bırı aiat qaiyryp, eske alystyq. Keiın de oidan ketken joq. Äsırese, universitettı bıtırıp, tūtas kursymyzben atauly eskertkış suret jasatqanda.

Şet jaǧasyn aittym, aldyŋǧy jyly Tyŋǧa barǧanda būdan da ötken sūmdyq bola jazdaǧan. Bır emes, äldeneşe jıgıtke zäbır, jaraqat, bälkım qaza, al qyzdarǧa bylapyt zorlyq. Äbış ekeuımız tıl-folklor ekspedisiiasynda jürgende. Bärımızdı de qūdai qaqty der edım. Aqmola, Kökşetaudyŋ bırı. Bızdıŋ balalar demalys küngı kino, oǧan jalǧas bi keşınde körşı brigadadan kelgen orys mehanizatorlarymen bailanysyp qalady. Ainaldyrǧan üş-tört qyzymyzdy kezegımen şaqyryp, bilep qana qoimai, anaiy, ospadar mınez körsetedı ǧoi. Aqyry, qyzdardyŋ bırın dalaǧa süiremek bolady. Älbette, töbeles şyqqan. Orys jıgıtterı taiaq jep, keiın qaitady. Arada üş kün ötkende, tapa-tal tüste bır maşinaǧa tielıp kelıptı. Jiyrma şaqty sodyr. Qoldarynda şynjyr, kastet jäne temır taiaqtary bar eken. Bızdıŋ balalar tüskı üzılısten soŋ, qyrman basynda otyrǧan. Analar maşinadan tögıle tüsıp, kädımgıdei ūrandap, tūra ūmtyldy deidı. Bızdıŋ jıgıtterdıŋ sany şamalas, taisalmai kırısıp ketedı. Abyroi bolǧanda, bidai küreitın, saby ūzyn, basy jalpaq aǧaş kürekterı bar. Bastauşy, ūiystyruşy kösemderı – Nūrmahan. Qarsy ūran salady. «Attan, Aruaq!...» Ūzyn boily, iyqty, qairatty Saparhan Myrzabekov: «Kürektıŋ qyrymen!..»– dep aiqailap, şabuylşy būzyqtardy moiynnan, iyq pen siraqtan ūryp jaipai bastady deidı. Universitettıŋ auyr salmaqtaǧy chempiony Marat Toǧataev degen bokser jıgıtımız, qūr qolmen ūryp qūlata berdı deidı. Qalǧan jıgıtter de qarap qalmaǧan. Qolda kürek, qarymdary ūzyn. Aqyry, bes-on minutta şaiqas tämam bolady. Orystar tym-tyraqai şegınedı, törteu-beseuı jyǧylǧan, sūlaǧan küiı oryndarynan tūra almai qalypty. «Bız jeŋdık, jaraly būzyqtaryŋdy alyp ketıŋder!» – deidı Nūrmahan. Alaida, bar şarua osymen bıtpesı anyq. Almatyǧa qaituǧa bır apta ǧana qalǧan. Jıgıtter ünemı saq, jiyn otyrady. Aqyry, erteŋ ketemız degen jeksenbıde, tün tüse, üş taraptan bırdei aŋdyzdaǧan üş maşinanyŋ jaryǧy körınedı deidı. Bas qolbasy Nūrmahan tügeldei aǧaş, temır kürektermen qarulanǧan äskerıne quat berıp, taimai soǧysuǧa ündeidı. Bärın kürgeilei qatarǧa tūrǧyzyp, eŋ aldyǧa Fadli Fazli-oǧly degen qoŋqamūryn türıgımızdı şyǧarypty. «Sen jer-älemdı jaulaǧan er türıktıŋ tıkelei ūrpaǧysyŋ, qalǧanymyz saǧan qarap soǧysamyz!» – deitın körınedı. Qater üstındegı qaljyŋ. Al Fadli momyn jıgıt, qorqyp dır-dır etetın körınedı. Aqyry, tym taqau tūs, jaryǧy öşpegen maşinalarynan tüsıp, üş taraptan bırdei uralaǧan, kemı jetpıs-seksen orystyŋ aiqai-süreŋı şyqqanda, jıgıtter türşıge bastaidy. Şynynda da, qyzyl qyrǧyn kele jatyr. «Al kettık, mynalar tört ese köp!..» – deidı äldekım, şepten şyǧyp. Qatar būzyldy. Jiyrma şaqty jıgıtımız, artta ürpiısıp tūrǧan tört-bes qyzdy jetelei süirep, jau şapqynynan tysqary qarsy bet – jylǧaly özen jaqqa tym-tyraqai qaşypty. Tıptı, odan ärmen ketedı. Orys būzyqtary brigada tūraǧyn basyp alyp, üi-üidı, būqpa-qaltarysty tügel tekserıp, eşkımdı taba almaidy. Qazaq studentterınıŋ qalai qarai ketkenı aŋdalyp tūr, jardan tüsıp, jylǧanyŋ jaǧasyna jetıp, odan ärırek bes-on qadamda toqtalady. Tüngı tymyqta bar dausy estılıp tūrdy, deitın edı Marat Nūrǧaliev. Tızelei keşıp, sudan ötken aldyŋǧylary: «Jürıŋder, ūzap ketken joq, tez!» – dep qanşa aitsa da, keiıngı köpşılık attap baspady, «Ubiut, na h...» – aiamaidy, öltıredı dep, tynymsyz balaǧatpen şekteldı, būl orystyŋ betı bır qaitsa, mülde saǧy synyp, ekınşı qaitara baspaidy eken, der edı. «Ötkendegı taiaqty ūmytpapty, belgısız qaraŋǧyda boilap ızdeuge qoryqty», – deidı, osy oqiǧanyŋ basy-qasynda bolǧan Orazbek Särsenbaev. «Senı bılmeimın, bälkım, qaşudyŋ özın namys körgen, qapelımde ary emes, berı jürgen epeteisız Äbıştıŋ qolǧa tüsıp qaluy äbden yqtimal edı», – deitın. Keiınde, arada qyryq-elu jyl ötkende, tyŋ igeruşı erler men jergılıktı qazaq arasyndaǧy köp qaqtyǧystyŋ bırı retınde, sol, naqty, derektı qalpynda qaǧazǧa tüsırem dep jüruşı edı. Bügınde marqūm, jazyp ülgerdı me, älde bız estıgen auyzekı äŋgıme esebınde qaldy ma, bılmeimın. Bızdıŋ jıgıtter tūtas bır jyl boiy, tıptı, odan keiın de, osy, ülken tragediiaǧa ūlasuy mümkın oqiǧa töŋıregınde qanşama äzıl äŋgıme aityp jürdı. Kımnıŋ bastap, şepten şyqqany. Älde Bazarǧali. Älde Baqyt. Joq, Fadli. Qalǧanynyŋ qalai qorqyp, qalai zymyraǧany, aulaqtap baryp, saban üigen maiaǧa jasyrynǧany, bırınen bırı ürkıp qaşqany, endı bır jıgıtterdıŋ tabany jerge timei zymyrap, erteŋıne Atbasardyŋ ırgesınen äreŋ qaitqany... Jastyqta bärı qyzyq, bärı külkı.

Küzde, bütkıl kursymyzdyŋ basy qosyldy. Mındettı nauqannan tys qalǧan Äbış dekanatta «jataqhana berılmesın» degen jarlyqqa ılınıptı. Onsyz da jataqhana sūramaityn. Menı de, tūrmys-jaǧdaiy täuır dep, tek tiesılı stipendiiamen qaldyrǧan eken. Tıptı jaqsy boldy. (Kelesı jyly jazda ekeuımız de azat, bırjola auylda qalǧan edık.) Qajetsız jataqhanamen qatar, osy 1960, qoŋyr küz, törtınşı kurstyŋ basynda Äbış ekeuımız bır jarym jyl tūrǧan jaily päterımızden airyldyq. Balalary keldı me, älde basqa jaqqa köşpek pe, qabyl almaǧan. Taqau maŋ, 1-liniiadan jaŋa päter taptyq. Qabat-qabat ekı terezesı de küŋgırt, jetım bölme. Temır bolsa da jaisyz tösegı joq, ekı būryşynda ekı maqta matras. Ortada japyraiǧan jaman stol, jalǧyz oryndyq. Onyŋ üstıne, keş batyp, saǧat on bolar, bolmasta ışkı dälızdegı tetıgın basyp, jaryǧymyzdy öşırıp tastaidy. Ol az bolǧandai, qandala şyqty. Ekı-aptaǧa tolmai, azyp-toza bastadyq. Men taqau töŋırekten jaǧalai esık qaǧyp, jaŋa päter ızdep körıp edım, eşbır qisyny kelmedı, artyq-auys bölmesın jaldaityn orys köp, bırlı-jarym tatar men ūiǧyr da bar, bıraq eşqaisy bos emes. Bır künı kıtaphanada Tölekke ūşyrasyp qaldym. Bügınde belgılı jazuşy Tıleuhanov. Jaǧdaiymdy aitqam. Özım de ızdep baraiyn dep jür edım, Rymǧali ekeuımız Panfilov parkınıŋ ırgesınde, tamaşa päter taptyq, baiaǧyda Furmanov tūrdy degen taqtasy bar, sonyŋ ekınşı qabaty, endı bır oryn syiysady, bızge köş dedı. Rymǧali Nūrǧaliev, Tölek üşeuımız mektepte bırge oqyp, bırge bıtırgenbız, būl ekeuı bolaşaq jazuşy eŋ aldymen ömırdı tanuy kerek dep, auyl şaruaşylyǧy institutyna tüsken, aqyry ondaǧy oqulary ūnamai, ılgerındı-keiındı universitettıŋ filfagyna jetıp edı. Men Äbıştı tastap kete almaimyn ǧoi, dedım. Arada bırer kün öttı, ötpedı, Äbıştıŋ mekteptes dosy, matematik Oraz Telemgenov degen bala keldı. Ötkende ortamyzǧa alyp, bıraz uaqyt bırge tūrǧanbyz. Mınezı keŋ, darqan jıgıt. «Jaǧdailaryŋ naşar eken, – dedı. – Bız üş adamdyq täuır päter taptyq. Leben ekeuımız». Būl Leben de maŋǧystaulyq bolatyn. «Mūhtar ekeuımızdı syiǧyza alasyŋdar ma?» – dedı Äbış. «Bır-aq kısılık oryn bar... Tösek syimaidy». «Ekı kısılıkten qoisa şe?» – Oraz qysyla bastady. «Men şeşpeimın ǧoi. Üi iesı...» «Men şeşeiın», – dedım. Äbıştıŋ özı de jaqsy tanityn Tölek pen Rymǧalidyŋ jaǧdaiyn aittym. Men sonda keteiın, sen mūnda bar. Basqaşa amal joq, dedım. Äbış ekeuımız osylai bölındık. Älbette, tek jatyn ornymyz ǧana. Äitpese, jūbymyz jazylǧanymen, aramyz ajyraǧan joq. Barysyp, kelısıp, özara qatynasyp, universitette jäne basqa da jaǧdailarda ünemı ūşyrasyp, būrynǧyşa äŋgıme, keŋes qūryp jürdık.

Osy törtınşı kursta, 1961 jyl, nauryzdan bastap ekı ailyq täjıribe kezeŋıne şyqtyq. Bızdıŋ atauly mamandyǧymyz – filolog häm qazaq tılı men ädebietınıŋ oqytuşysy. Endıgımız – pedagogtyq därıster. Būl kezde sanymyz azaiǧan – qyryq bala tüp köterılıp, Ūzynaǧaşqa bardyq. Sondaǧy orta mektepte oqu ürdısın ūǧynyp, özımız de kädımgıdei sabaq berıp, bolaşaq mūǧalım retındegı äuelgı qabıletımızdı tanytuǧa tiıspız. Iаǧni, naqty ömırlık täjıribe. Alǧaşqy künı bytyrai jaiylyp, jatyn oryn ızdep kettık. Äbış, Sonarbai üşeuımız älde boidaq, älde äielınen ajyrasqan, orta jastardaǧy jalǧyzbasty tatardyŋ üiınen täuır bır bölme taptyq. Taza, keŋ. Äuelgı keştı köŋıldı, jaqsy ötkızdık. Üi iesı şaqtauly bolsa da, dämdı dastarqan jasady. Ol zamanda bızdıŋ ortada äldebır toi, jiyn keşter demesek, ışımdıkke äuestık ūşyramaidy. Tatar aǧamyzdyŋ da şetın mınezı joq eken. Jadyrap otyryp, tatarşa öleŋ, jyrlar aitty, aqyry jüikesı bosap, közıne jas alyp toqtady. Sonarbai jūbatyp jatyr, Äbış ekeuımız yŋǧaisyzdanyp qalǧan edık. Ömırden qiyndyq körgen kısı siiaqty. Bıraq tez jadyrady. Jalpy, būl päterdegı jaǧdaiymyz jaman bolmaityn siiaqty, eŋ bastysy – tynyş.

Erteŋıne mektepke jinaldyq. Söitsek, bızden ekı-üş kün būryn JenPİ – Qyzdar institutynyŋ bır top boijetkenı kelıp tüsken eken, būlardyŋ täjıribe sabaqtary bastalyp ketken. Bızdıŋ dekanattyŋ şalalyǧy, nemese, mektep basşylary ekı jaqqa qatarynan kelısım bergen. Qaitkende de bır mekteptke syimaityn edık. Bastap kelgen oqytuşylarymyz mäselenıŋ män-jaiyn anyqtamaq bolyp, Almatyǧa attandy. Bızder äzırşe eşqandai şaruasyz qaldyq. Qol bos, mındet joq. Tıptı jaqsy boldy. Būl Ūzynaǧaşta, Resei isperiiasy Qazaq Dalasyn şetınen türe, bırjola otarlai bastaǧan zaman – 1860 jyly qyrǧyn soǧys bolǧan. Qoqan handyǧynyŋ Almatyny jäne bütkıl öŋırdı käpırlerden op-oŋai tazartpaq jelıkpen şūǧyl attanǧan jiyrma myŋdyq qosyny orystyŋ nebärı segız jüz äskerınen qirap jeŋılıp, tügelge juyq harap bolǧan. Būdan soŋ Qazaqstannyŋ baitaq tüstıgın, odan ärı jümlä Orta Aziiany tübegeilı jaulauǧa jol aşylyp edı. Auyl ırgesı, biık qyrqa basynda sondaǧy qolbasy podpolkovnik, keiınde infanteriia generaly, Jetısu ölkesınıŋ gubernatory Kolpakovskiige arnap ornatylǧan biık obelisk andaǧailap tūr. Bızdıŋ jıgıtter basyna baryp, tükırıp, tepkılep qaitpaq edı, qiia betkei ezılıp jatqan balşyq eken. Köterılu mümkın emes. Ūzynaǧaştyŋ özınıŋ Almaty–Taşkent trassasynyŋ ötkelegı sanalatyn ortalyq daŋǧylyna ǧana ensız, jolaqty asfalt töselgen, qalǧan barlyq jer – köşelerdıŋ bütın boiy, üilerdıŋ arasy jalqyn batpaq, maşina taiǧanaqtai jürıp ötken jol boiy kölkıgen laisaŋ. Soǧan qaramastan, bızdıŋ jıgıtter jaŋa qyzdarmen tanysyp, tıptı, kelesı künderde kinoǧa şaqyrysyp, äjeptäuır japyrlasyp qaldy. Eŋ bastysy – ärqily, tausylmas qaljyŋ, jeŋıl oiyn. Ūldar bırın bırı qaǧytyp jatady, qyzdarǧa qyryndap, ekıūşty äzılder aitady. Jıgıtterdı syrttai tanystyryp, qily-qily mınezdeme jasaidy. Tūrǧanbai ekeuımız ǧoi deimın, Sonarbaidy nysanaǧa aldyq. Bolaşaq filosof Sonarbai Taŋqaev. Qaşanda salmaqty keiıpte, sözı az, mınezı auyr. Būl Sonarbai degen üilenıp qoiǧan jıgıt, destık. Myna maŋǧaz türıne qarap, aldanyp qalmaŋdar, naǧyz donjuan. Qyzdar soǧan sendı. Al bız özımızdıŋ jıgıtterge de aityp, mäz bolamyz. Jäne basqa da qyzyqtar. Keiınırek, Almatyǧa baryp qaitqan jeksenbı künderınıŋ bırınde men «Jaŋylysu» degen jeŋıl äŋgıme jazdym. Bas keiıpkerdıŋ äuelgı qarıbı özgergen – Omarbai. Bıraq bärı kerısınşe. Äuelde qyzdar maŋǧaz, salmaqty jıgıt dep, syrtynan maqtaidy, tıptı, bır boijetken jaqsy körıp qalady. Aqyry, būl maŋǧazdyŋ üilenıp qoiǧan jıgıt ekenı maǧlūm bolady. Būdan soŋ jaŋaǧy qyzdar «aqymaq, sezımsız topas» dep söguge tiıs. Bızdıŋ balalardyŋ arasynda özara qaljyŋ, keide mınez erekşelıgıne qūrylǧan, köbıne-köp äldeneden kötermeleitın, nemese mazaqtap qaǧytatyn qyzǧylyqty äŋgımeler mol bolatyn dedım. Sonyŋ kezdeisoqta qaǧazǧa tüsıp qalǧan bır körınısı ǧana. Alaida, bızdıŋ Ūzynaǧaşta ış pysqan, solqaqtaǧan bos jürısımız köpke sozylmady. Törtınşı, älde besınşı künı qyzdardy sol bastapqy qystaqta qaldyryp, tüp köterıldık. Äbış, Sonarbai üşeuımızdıŋ az-mūz ökınışımız bar. Erkın äzıldeskenmen, mülde jūǧyspaǧan qyzdar emes. Päter iesıne bır ailyq jatyn oryn jäne taŋǧy şai, keşkı asymyz üşın on somnan otyz som bergen edık. Endı bärın emes, üşten ekısın qaitarudy ötıngende, manaǧy aǧamyz tügeldei azyq-tülıkke jūmsap qoidym, qolda qalmady dep bezerdı. Ol kezdıŋ esebınde äjeptäuır aqşa desek te, Äbış ekeuımız üşın orny tolmas şyǧyn emes, al Balalar üiınde tärbielengen, artynan eşqandai kömek kelmeitın Sonarbaiǧa obal boldy. Bükıl kursymyzben Qaskeleŋge tüsıp, onda da jatyn päter tapqan soŋ, bar şyǧynyn köterıp almasaq ta, qadarynşa kömek jasauǧa tyrysqan edık. Būl joly bızge Baqyt pen Tūrǧanbai qosylǧan. Mektepte bastauyş klasta sabaq beretın mūǧalimalardyŋ bırınıŋ, aldy aşyq, biık şatyrly ülken üiınıŋ keŋ bölmesı. Ūiaŋ, aşaŋ jüzdı, öte mädeniettı äiel eken. Oqu jasyna jetpegen ekı-üş balasy bar, küieuı – taqau töŋırektegı sovhozdyŋ bırınde täuır qyzmet atqaratyn siiaqty, ertemen ketıp, keş keledı, demalys künderı bızdıŋ balalarmen «doraq» karta oinaidy. Biiazy mūǧalima bızdı mektep direktorynyŋ aituymen qabyldaǧan, eşteŋe almaimyn, dedı. Almaǧany tūrypty, oraiymen, ara-tūra asqa şaqyrady. Al bızdıŋ böten-bastaq ısımız joq. Öte jaily, tynyş boldy. Aqyry, keterde apaiǧa äldebır suvenir syiladyq qoi deimın.

Men üşın kündelıktı tırşılıkte Qaskeleŋ öte qolaily bolyp şyqty. Almatymen aralyq jaqyn – jol qatynasy bögelıssız, jarty saǧatqa jetpeidı, avtobustyŋ bır tarap biletı älde otyz bes, älde qyryq tiyn. Demalys künderın, naqty täjıribe sabaqtarynan böten barlyq uaqytymdy Almatyda ötkerdım. Oqu jäne jazu. Bır joly kelsem, jalpy jūrt mäz-mäiram, adam – onyŋ ışınde sovet adamy alǧaşqy bolyp kosmosqa şyǧypty. Gagarin ǧoi baiaǧy. Masat pen maqtanda şek joq. Men öz auylymda quatty atom, sutegı bombalarynyŋ bastapqy jarylystaryna da kuä bolǧam, odan küştı ne bar, eşteŋege taŋyrqamas edım, jön eken, ǧylym-bılımnıŋ damu jolyndaǧy bır kezeŋ, sonşama es şyǧardai ǧalamat emes. Bızdıŋ balalar da jūrt qatarly masairai qoiǧan joq. Būl uaqyt, būl jerde de eŋ bastysy – pedtäjıribenı tezırek ötkeru, odan da mändısı – jadap-jüdemei, üirenşıktı Almatyǧa oralu bolatyn. Ol zamanda studenttıŋ qarny aşpai tūrmaidy. Bıreuı emes, bärı derlık jäne qatarynan äldeneşe kün. Osyndai jaǧdaidy baiqaǧan Zekeŋ – kezektı saparymen studentterın körıp, sabaqqa qatysyp, baiqastap qaitu üşın arnaiy kelgen Qabdolov, avtobusqa şyǧaryp salǧan balalarǧa bes somdyq kök qaǧaz ūstatypty. Qarny aşyp jürgen bes balanyŋ bır kündık, ekı retkı tamaǧy. Jäne qaltamda kelgen bary osy ǧana dep, keşırım sūraǧandai bolypty.

Qaskeleŋ qystaǧy da Ūzynaǧaş siiaqty audan ortalyǧy. Bıraq mūnda bärı basqaşa. Köşelerge tügelge juyq tas töselgen. Tūrǧyn üilerı de kelıstı – ret, tärtıbımen ornalasqan, tügeldei derlık şatyrly. Şyǧys şette äsem, aidyndy Mädeniet saraiy bar, ötken, älde arǧy jazda Qazaqfilm osy ǧimaratta «Bızdıŋ süiıktı därıger» degen kinokomediia tüsırıp äketıptı, negızgı rolde Ermek Serkebaev oinaǧan, basqa da belgılı artister, eŋ ülken jaŋalyǧy – Şet tılder isntitutynan Raia Mūhamediiarova deitın qyz qatysqan eken, keiınde Ǧabit Müsrepovtyŋ jary bolǧan belgılı aktrisa. Mädeniet saraiynan basqa da ekı, üş qabatty ǧimarattar bar. Onyŋ ışınde audan basşylyǧynyŋ keŋse üilerı. Mıne, osynyŋ bärıne kerısınşe, orta mektep üiı tym qoraş eken. Audandaǧy eŋ basty, ortalyq mektep qoi. Aulasy şaǧyn, jer jetpegendei, qysyp salynǧan. Bütkıl mektep üiınde keŋ, jaryq jalǧyz-aq bölme bar – direktordyŋ kabinetıne jalǧas mūǧalımhana. Oqu tūtasymen ekı kezekte, sonyŋ özınde balalar syiysa almai, köbıne-köp bır partada üşeuden otyr. Är klastaǧy oquşylar sanynyŋ artyǧynan ǧana emes, oqu bölmelerınıŋ mölşerden kemıs tarlyǧynan. Eŋ keremetı – ärbır klass jeke-dara emes, bırıne bırı jalǧas ekı bölmelı, iaǧni, bır esıkten kıresıŋ, japyrlap, pälenbai bala otyr, qaq jaryp, törge, ekınşı bölmege ötesıŋ, onda basqa bır, sen ızdegen klass. Balalardyŋ dabyry, mūǧalımnıŋ sabaǧy, – bärı-bärı ekı tarapqa bırdei, anyq estılıp tūrady. Äuelde köp päterlı tūrǧyn üi bolǧan ba dersız. Menıŋ tuǧan auylym Şūbartau – artta qalǧan şalǧai audan esepteletın, audan ortalyǧy Barşatas – şikı kırpışten qalanǧan, şatyrsyz, toqal tamdar, köbıne eşqandai köşe tärtıbın saqtamai, ırkes-tırkes, üime-jüime ornalasqan, aula arasynda mal örıp jüretın naǧyz tükpır, bıraq aşyq, ör jaqta, keŋ alaŋnyŋ qaq törınde ornalasqan mektep üiı – aumaqty, eŋselı, ärı aidyndy; osy, audan şegındegı jetı-segız jüz bala taŋerteŋ – bır kezekte ǧana oqityn eŋ negızgı mektep qana emes, kolhoz, sovhoz ortalyqtaryndaǧy bastauyş, jetı jyldyq mektepterdıŋ üilerı de töŋıregınen oqşaulanyp, andaǧailap tūrar edı. Al mūnda – eŋ qadırsız mekeme siiaqty. Jalǧyz men ǧana emes, Qazaqstannyŋ är qiyry – şyǧys pen batys, tüstık pen terıstıkten kelgen jıgıt-qyzdarymyzdyŋ bärı de qairan qalǧan.

Täjıribe därısterı bastalyp kettı. Äuelde osy mektep mūǧalımderınıŋ tıl, ädebiet sabaqtaryna qatynastyq. Sodan soŋ, kezek-kezegımen, özderımız de segızınşı men onynşy klastar arasynda sabaq ötkıze bastadyq. Pän mūǧalımderı bırneşeu. Ornyqty, baiyrǧy oqytuşylar. Bızdıŋ balalar, ärine, tügelge juyq bılımdar, asau. Sonymen qatar, mädenietımız, qazaqy ǧana emes, zamandyq ruhani bıtımımız de kelıstı bolatyn der edım. Älbette, pändı bılu men sabaq ötkızu – ekı basqa närse. Qiyndyqtar bolmai qalǧan joq. Alaida, bärı oŋymen ötıp jatqan. Aqyry, toǧyzynşy, onynşy klastar sabaǧynda şataq şyqty. Ädebiet oqytuşysy – qyrmasaqal, qartaŋ kısı eken. Joǧarǧy bılımdı, «Respublikaǧa eŋbegı sıŋgen», älde «Halyq aǧartu qyzmetınıŋ üzdıgı» degen tūrǧydaǧy ataǧy bar. Äuel bastan-aq bızdıŋ örkeude jıgıtterdı ūnatpai, anau-mynau, böstektı aqyl aita beretın edı. Onysy sol eskışıl saryn – sovettık patriotizm men otanşyldyq, partiialyq äuezge airyqşa män beru. Jäne qandai jaǧdaida da bekıtılgen programma, mektep oqulyǧynyŋ şegınen asyp ketuge bolmaidy. Būlaryn elegen eşkım joq. Aqyry, bız naqty därıster ötkızıp, pedtäjıribeden atauly baǧa aluǧa köşkende, mülde qarysty. Eşkımnıŋ eşbır sabaǧy ūnamaidy. Bızdıŋ ūǧymda kemıstıgı bolar, kemtıgı joq, bärı de jaqsy, tıptı joǧary därejede. Alaida, jetekşı mūǧalım eşqandai dälel, uäjge toqtamaidy. Baqytqa üş qoidy. Tūrǧanbaiǧa üş qoidy. Menı de solai qarai süiremek edı, ülken dau şyǧyp minus törtke köterdı. Aqyry Äbışke kezek kelgen. Öte jaqsy, qyzǧylyqty ötkızdı. Al talqy kezınde būrynǧy äuen. Būrynǧydan da tömen. Äbış aitar sözı tausylyp, qyzara tūqyryp otyryp qalyp edı. Bız talasa kezektesıp, kırısıp kettık. Mipazdap söilegenımız şamaly, bıraq eşkım ädepten aspaǧan. Tūtas bır ai boiǧy barlyq qyjyl syrtqa şyqty. Aqyry, sız – ana zaman, bız – myna zaman, qaitkende tıl tabysa almaidy ekenbız, endeşe, sızdıŋ pedagogtyq täjıribe jetekşısı retındegı qyzmetıŋızden bas tartamyz degen tüiınge toqtadyq. Bızdıŋ qataŋ şeşımdı Baqyt pen Tūrǧanbai mektep direktoryna habarlady. Jäne däp sol künı, daudan soŋ kele qalǧan Manasbaev deitın tanymal dosentımızge maǧlūm qyldyq. Dekanatqa habarlasyp, bızge basqa bır mektep, nemese osy mekteptıŋ özınen basqa bır mūǧalım tapsyn. Momyn adam edı, şoşyp kettı. Mektep direktoryna kırıp, barlyq jaǧdaidy bılse kerek. Jäne sol künı bızdıŋ bar sözımızdı tiesılı jerıne jetkızgen eken.

Erteŋıne tüs aua filologiia fakultetı professor-oqytuşylar qūramynyŋ teŋ jarymyna juyǧy Qaskeleŋge kelıp tögıldı. Fakultet dekany Tauman Amandosov, qazaq ädebietı kafedrasynyŋ meŋgeruşısı Mästura Sarmurzina, tıl kafedrasynan Ybyraiym Mamanov pen keşegı Manasbaev, ädebietşıler – Belgıbai Şalabaev pen Zeinolla Qabdolov jäne taǧy ekı-üş oqytuşy. Mekteptıŋ mūǧalımder bölmesıne ülken jinalys şaqyryldy. Direktor, zavuch, tılşı, ädebietşı häm basqa da bedeldı mūǧalımder. Bızdıŋ qyryq bala tügel syimaidy, bülık bastaǧan jäne airyqşa belsendı onşaqty bala bardyq. Dekanymyz Tauman Amandosov ötken soǧysta bır aiaǧyn bergen, täjıribelı maman jurnalist, ädıl, ärı qatqyl kısı edı, öŋı sūrlanyp, dauys kötermese de, tym auyr söiledı, universitetke, fakultet atyna söz keltırıppız, pedagogtyq praktika üstınde bolaşaq mūǧalımnıŋ mınez, etikasymen syiyspaityn basbūzar äreketke jol berılgen. Mūndai degen bolmaidy. Täjıribe sabaqtaryn osy mektepte aiaqtau şart. Ol üşın bız respublikaǧa eŋbegı sıŋgen qart ūstazdan jäne mekteptıŋ bütkıl mūǧalımder kollektivınen keşırım sūrauǧa tiıspız. Al osynşama bülıkke kımder ūiytqy boldy – anyqtaimyz, tiesılı şara qoldanylady... dep tämamdaǧan. Bızdıŋ aitarymyz äzır edı, endı ökpe emes, yza-aşuymyz qabyndap, äreŋ şydap otyrmyz. Alaida, söz timedı, būdan ärı Mäsken apai jalǧap ketken. Tolyqşa kelgen, körıktı äiel edı. Būl kezde jap-jas, otyzdyŋ ışınde. Keiınırek JenPİ-de rektor boldy, mädeniettı, parasatty kısı. Bıraq osy joly apaiymyz aldyŋǧy äuenmen kettı. Este qalǧan bır sözı: «Sender törtınşı kursqa şyqtyq, endı jetıldık, jettık dep oilaityn şyǧarsyŋdar. Bıraq būl – ömırdıŋ basy ǧana. Qaşanda asyp-taspai, şekten şyqpai, ömır sürgen ortanyŋ talap, tärtıbıne sai jürıp-tūruǧa üirenu kerek», – dedı. Iаǧni, äuelgı ekı ūstazymyzdyŋ äuezıne qaraǧanda, bızdıkı – basbūzarlyq, ülkender ne qylsa da köne beruımız kerek eken. Endı söz tospai söileuge tura kelgen. Aldynala kelısımımız boiynşa, eŋ äuelı – Baqyt Seitjanovty şyǧardyq. Işımızdegı eŋ ūstamdy jıgıt. Būrnada atap aitqanymdai, öte köp bıledı, bıraq keide köbırek söilep ketetını bar, soǧan orai öz ortamyzda «Qyrtologiia ǧylymdarynyŋ akademigı» degen qūrmettı ataqqa ie bolǧan. Būl joly bırşama qysqa, naqty, ärı däleldı söiledı. Sodan soŋ qyzu qandy Bazarǧali. Odan keiın däiektı Tūrǧanbai. Baiypty Saparhan. Salmaqty Sonarbai. Bızdıŋ jıgıtterdıŋ bärı de alǧaşqy ekı ūstazymyzdyŋ barlyq aiyptau sözın negızsız dep tauyp, osy mektepke kelgennen bergı kertartpa jaǧdaiat ataulyny, äsırese, bızge jetekşılık jasaǧan qart mūǧalımnıŋ bügıngı ülken ädebiet turaly tüsınıgı eskırgenı jäne bızdıŋ bärımızge degen terıs közqarasy men sabaqtarymyzdy ädıletsız baǧalaityny turaly qatty aitty. Äbış ekeuımız eŋ soŋǧy, şeşuşı rezerv retınde artqa qalǧanbyz. Endı söilemesek te bolatyn edı, alaida, bıtımsız maidan berı töŋkerılıp, bızdıŋ paidamyzǧa oiysqan kezde men de, barlyq sözdıŋ qorytyndysy eseptı, tüiındı, qysqa tūjyrym jasadym. Mektep mūǧalımderı ǧana emes, arttan jetken ūstazdarymyz da daǧdaryp qalǧan. Qatelıgın tüsınıp, keşırım sūraidy, osynşama auyr desanttan soŋ qorqyp basylady degen studentterı mülde köterılıp kettı. Is aiaǧy şataqqa ainalyp, bıtıspes jaǧdaiǧa oiysyp bara jatty. Mıne, osy kezde... Zeinolla Qabdolov sözge kırısken. Äuelı būl, Abai atyndaǧy Qaskeleŋ orta mektebınıŋ respublikadaǧy eŋ ozyq, eŋ üzdık mektepterdıŋ bırı ekenı, bızdıŋ fakultet taŋdap tapqan, jyl saiynǧy sättı täjıribe ūiytqysy ekenı, mūndaǧy mūǧalımderdıŋ bärınıŋ joǧarǧy deŋgeiı turaly oiqastap öttı. Sodan soŋ bızdıŋ jıgıtterdı, äzırşe söilemei, bıraq tūnşyǧyp, äreŋ otyrǧan Äbışten bastap, jaŋa ǧana söilegen, Baqyt, Bazarǧali, Tūrǧanbai, Saparhandy, tıptı eşqaşan eşbır lepesımen ūnamaǧan menı de qosyp, tügeldei bılımdar, oqymysty, erteŋgı qazaq ädebietınıŋ aituly tūlǧalary bolatyn jas aqyn, jazuşylar dep, jaǧalai madaqtap şyqty. Endeşe, azǧana dau, dau emes, erkın pıkırtalas neden tuyndady? Täjıribe sabaqtarynyŋ bügıngı zaman talabyna sai, eŋ joǧarǧy deŋgeide ötuı üşın. Būl tūrǧydan alǧanda, respublikanyŋ eŋbek sıŋırgen mūǧalımı Pälenşe-ekeŋnıŋ qataŋ talap qoiuy oryndy. Bızdıŋ jıgıtterdıŋ bılım deŋgeiı joǧary, sabaq ötkızu ürdısı de oidaǧydai, mänı men qūny, ötkennen özgeşelıgı – jaŋa deŋgei, jaŋa biıkke ūmtyluynda. Sonymen qatar, jaŋalyq ataulynyŋ joly kürdelı, jäne jastardyŋ ösu jolynda balalyq ausarlyq, azdy-köptı kınärat bolmai tūrmaidy, bıraq tūtastai alǧanda, örşıl talap qaşanda maqtauǧa, maqūl ǧana emes, meilınşe qoldauǧa laiyq. Endeşe, kım de kımnıŋ būra tartatyn jönı joq, kelıspeitın, kerısetın, qiys, qiǧaş jaǧdaiatty körmei tūrmyn... Ne kerek, tüielını şögertıp, attyny jerge tüsıretın şeber tıldı, ärı tapqyr psiholog Zeinolla aǧamyz bar daudyŋ tüiının tarqatyp berdı. Qyrys mūǧalımnıŋ de, oǧan qarsy tentekterdıŋ de buyndary bosapty. Ekı tarap ta özderınıŋ artyq ketkenın moiyndady. Äuelı qart mūǧalım bız siiaqty daryndy balalaryna tek qana jaqsylyq tıleitının aityp, elbırei söiledı, aqyry köŋılı būzylyp toqtady. Bız de juasydyq – jappai bıtım. Bar şarua ornyna keldı. Köp ūzamai Qaskeleŋmen de quana-quana qoştasqan edık.

Arada az-kem emes, tura qyryq jyl ötsın. Bız äuelde bas tıregen, äzıl-qaljyŋdy tört-bes kün ötkergen Ūzynaǧaşta otyrmyn. Ärine, köşeler tazarǧan, üiler körnekı, baiaǧy jūpyny qystaq endı kışı-gırım kentke ainalǧan, tek qyr basyndaǧy Kolpakovskii eskertkışı ǧana qaz-qalpynda tūr. Tıptı, būrynǧydan da eŋselene tüskendei. Qazaqstandaǧy orys qauymynyŋ airyqşa qamqorlyǧynda, oŋdap, öŋdep, jaŋartyp, jaqsartyp qoidy desedı. Mümkındık bolsa da, baruǧa zauqym soqqan joq. Taǧy qyryq jyl, elu jyl öter, özınen-özı tozyp, jermen-jeksen bolar. Qazır būl kenttegı tūrǧylyqty jūrttyŋ basym köpşılıgı, tıptı tügelge juyǧy – qazaq. Menıŋ mūnda kelısım – baǧzydaǧy Qūnanbai qajy äuletınıŋ kelını, Arǧyn-apa degen ataq alǧan, balalary bar jaǧynan jetılgen ülken jeŋgemızdıŋ auyldas aǧaiyn-tuǧandy şaqyrǧan ülken dastarqany qūrmetıne. Menımen qarama-qarsy otyrǧan, intelligent keiıptı, iman jüzdı aqsaqalǧa üi ielerı tarabynan ülken ıltipat jasalyp jatty. Nūrsūltan Nazarbaevtyŋ özın oqytqan ūstaz eken. Taqauda äldebır kezdesude altyn saǧat bailapty. Men köŋılı jarasty ülken aqsaqaldarmen äzıldese beretın ädetımşe, ärneden qaǧyta bastadym. Nege kök töbelı üi salyp bermegen. Aiaz bidıŋ ertegısıne ūqsap ketken joq pa... Bärı bar eken. Sondai, zor märtebelı kısınıŋ elep-eskergenı üşın raqmet. Jaqsy oqydy ma, dep sūradym. Öte jaqsy oqydy. Onda institutqa nege tüse almai qalǧan? Aqsaqal şynymen qysyla bastady. Oquǧa tüsken, sodan soŋ, ömırbaianynda jazǧandai, özı bas tartqan. Ol zamanda partiianyŋ aldymen eŋbek täjıribesınen ötu kerek degen ūrany boldy... Eger partiialyq nūsqaudy tyŋdamai, bırden oqyp ketse, ne bolatyn edı? Onda bügıngı jaǧdaiymyz qazırgıden ärmen örlep ketuı mümkın be?.. Aqsaqal mülde abdyrady. Aqyry, salauat sūraǧandai boldy. «Mūhtar şyraǧym, men senıŋ aǧaŋ bolamyn, – dedı. Tuǧan auylym – Şūbartaumen şektes, Aqtoǧai audany, dadan tobyqty. Al senı bala kezıŋnen bılem. 1961 jyly köktemde sol mektepke, pedagogtyq praktikaǧa kelıp edıŋder. Äbış Kekılbaev ekeuıŋ, taǧy bıraz balamen. Sonda mekteptı töŋkerıp kete jazdadyŋdar. Dau talaptaryŋ oryndy bolatyn. Men – tarih mūǧalımı, sabaqtaryŋdy körgem joq, bıraq soŋǧy talqysyna qatystym. Basqa jıgıtterdıŋ qaisy kım bolǧanyn bılmeimın, bärıŋ de ırı, al Äbış ekeuıŋnıŋ erekşe talailaryŋ bırden tanylyp edı...» – dep toqtady. Men jeŋıldım. Aǧamnyŋ qolyn alyp, rizaşylyq tanytqan edım.

Sol pedagogtyq täjıribe kezeŋıne jalǧas, Äbışke tıkelei qatysty, özgeşe bır oqiǧa. Bız joǧarǧy klastarǧa sabaq bergenbız. Teteles synypta airyqşa ädemı bır qyz boldy. Balalyqtan ketpegen, boijetkenge jetpegen, bıraq bar tūrpaty özgeşe, uyljyp tūr. Sirek sūlu. Airyqşa bekzat. Jürgen jürısı, otyrǧan otyrysy, ūiaŋ bolsa da, sabaq kezındegı erkın jauaptary, köz qarasy men zifa boiy būl balanyŋ özgeşe peşenesın äigılegendei. Bärımız de – ülken aǧa, tılektes äpke retınde süiıne qaraityn edık. Osy bala, säbilık jas köŋılımen Äbıştı jaqsy körıp qalypty. Qazaq on üşte – otau iesı degen, al on tört – qaitkende baliǧat jasy. Bızge qanşama balaŋ körınse de, alǧaşqy mahabbat sezımınıŋ oianar mezetı. Äbış äuelde aŋdady, aŋdamady, bızdıŋ qyzdarymyz baiqap qalypty. Taŋyrqai qyzyǧyp, jeŋıl qaljyŋdap jüretın. Aqyry şynǧa ainaldy. Arada azǧana uaqyt ötken soŋ Äbıştı özı ızdep kelıptı. Jalǧyz Äbış emes, taǧy da bır aǧalaryn körgısı kelgen. Qasynda eresekteu, älde tuys, älde dos qyzy bar. Qaidan tapqanyn bılmeimın, äiteuır ūşyrasqan. Äbış ekı balany zooparkke aparyp, balmūzdaq äperıp, sodan soŋ demalys parkınde, künūzaq aldandyryp jürıp, avtobusqa şyǧaryp salypty. Elbıregen bala, adamnyŋ jany aşidy dep edı, bar jaǧdaidy aityp. Älbette, maǧan ǧana. Men qatty tolqydym. Şyǧys dastandary, qazaq eposyndaǧy qyz ben jıgıt hikaialaryn eske salyp, eşqandai oǧaşy joq, desem kerek. Alaida, arada üş jyl ötkende būl bala mektebın bıtırıp, boi jetıp, teŋdessız qalyŋdyq bolyp şyǧady dep aita almadym. Menıŋ özımnıŋ kandidaturam bar. Jastyq şaqta, tıptı, eresek zamannyŋ özınde üş jyl – öte ūzaq uaqyt, dünie neşe märte qūbyluy mümkın. Onyŋ üstıne, ülken jıgıttıŋ kämeletke jetpegen mektep oquşysymen beikünä jaǧdaida bolsa da, sonşama uaqyt boiy ara-tūra kezdesıp jüruınıŋ, tıptı, hat-habar almasuynyŋ özı eşqandai qalypqa syimasa kerek. Dese de, ömırde ne bolmaidy. Düdämal, bıraq yqtimal jaǧdai. Nebärı üş jyl. Äzırşe bärımızdıŋ de basymyz bos. Bügın-erteŋ üilengelı jatqan eşkım joq. Ras, ılkıde Tūrǧanbai aitqandai, jürekke ämır jürmeidı. Kerısınşe, Äbış sol jürekke özı ämır bergen siiaqty. Qaitkende de romantik bolmai şyqty. Keşegı Tūrǧanbai da, bügıngı Äbış te. Sonymen, bar hikaia tämam bolǧan. Qyz, ärine, köp ūzamai-aq bırjola jetıldı, boi tüzedı. Bıraq taqaudaǧy üş-tört jyl oraiynda qaiyra kezdespegen siiaqty. Arada jiyrma-jiyrma bes jyl ozǧanda, alysta qalǧan zaman, būrnaǧy, jaŋa bastau kezımızdı eske alyp otyrǧanda, äldeqalai sūrap edım. Sol qyzdyŋ taǧdyry ne boldy eken dep. Äbışke maǧlūm şyqty. Qazır Almatyda tūrady, küieuı – bırşama tanymal aqyn, dedı. Esımın aitty. Bız qūralpas, köldeneŋ jūrtpen aralasy joq, bırtoǧa jıgıt edı. Eptep ışetının baiqaǧam, bıraq salynǧan maskünem emes. Ülken ataqqa jetpese de, balalar ädebietı tarabynda mändı, paidaly eŋbek etıp jürgen qalamger, mektep oqulyqtaryna engen... Odan berı de şirek ǧasyr. Jıgıtımız jetı-segız jyl būryn dünieden ötken siiaqty. Al qyzymyzdy būrnada, bır ret qana äldeqalai, syrtynan körgem. Keşkılık, qatarlas üilerden qonaqtan şyǧyppyz. Ekı jaqta ekı maşina kütıp tūr. Aqynymyz menı körıp, būrylyp kelıp sälemdestı. Al qyzymyz – boiy ortadan biık, täkappar beinelı, tür-tūlǧasy kelıstı äiel bolypty. Alysyraq jäne qyryn tūrǧandyqtan bet-beinesın aŋdai almadym. Bıraq ūzaq zaman özınıŋ jastyq öŋın saqtaǧan şyǧar dep oilaimyn. Jäne aqyryna deiın äuelgı tūrmysynan ainymaǧan. Qaitkende de, qalam iesın ızdep tauyp, küieuge şyǧuy – baiaǧy balalyq şaqtaǧy armannyŋ eles-köleŋkesı siiaqty körınedı maǧan. Keiın kökıregınde qandai qaiau, dyq qaldy – bılmeimın. Bügın Äbıştıŋ özı de joq. Ötkendegı beikünä, bıraq tolqymaly, mūŋdy äŋgımenıŋ eŋ soŋǧy kuägerı – men ǧana. Bırjola ūmytylmasyn dep, qaǧaz betınen ırıkpedım.

Äbış universitettıŋ soŋǧy, besınşı kursynda küzge salym «Qazaq ädebietı» gazetıne jūmysqa tūrdy. (Keiıngı ǧūmyrbaiandyq, resmi anketalarda jazylmaǧan.) Būl kezde atauly kıtaby şyqpasa da, bırşama tanymal aqyn. Jäne äluettı, bılımdar ädebiet synşysy. Bızdıŋ bır dosymyz, aqyn Orazbek Särsenbaev üşınşı kurstyŋ basynda qatty syrqattanyp, auyr operasiiamen bır büiregın alǧyzyp, ekıdai qalypta aulyna qaitqan. Hal-jaǧdaiy öte tömen, äldebır tuysy alyp ketıp edı. Jarym kursymyz bolyp poiyzǧa şyǧaryp saldyq. Şara, Nūrǧaişa, Rauşan, Nesıp, Sara deitın qyzdarymyz közderıne jas alǧan. Jıgıtter de qatty tolqydy. Onyŋ ışınde men äsırese. Endı aman-esen köremız be, körmeimız be degen qaterlı sezım. Sol Orazbek bır jylda es jiyp, keler jyly oŋalyp, bız besınşı kursqa ötkende oquǧa qaityp keldı. Älbette, üzılıp qalǧan üşınşı kursyna. Ne stipendiia joq, ne jataqhana joq. Äke-şeşesınıŋ tūrmys jaǧdaiy tıptı naşar bolsa kerek. Artynan kök tiyn kelmeidı. Jūmys jasap jürse de studentter esebındegı Äbış özıne tiesılı stipendiiasyn berdı. Bır ai, jarym ai emes, tūtas bır jyl boiǧy. Starostamyz – Sonarbai. Mejelı künı Orazbek bızdıŋ kurstyŋ basqa balalarymen bırge alyp tūrady. Jatyn orny da oŋai şeşıldı. Būl kezde Tölek ekeuımız Stroitelnaia – qazırgı Mūratbaev, Komsomol-Töle bi köşesınen bır jarym kvartal tömende, eŋselı, kök töbelı üidıŋ keŋ bölmesınde tūramyz. Päter iesı – ūiǧyr äielı bar, balalary ūiǧyrşa söileitın, orta jastardaǧy qazaq. Ailyq aqymyzǧa ol kezdıŋ esebınde äjeptäuır aqşa – jiyrma bes som töleimız, endı sony otyzǧa köterıp, taǧy bır joldasymyzdy alaiyq dep köndırdık. Bız Tölek ekeuımız on ekı jarym somnan, al Orazbek Äbıştıŋ stipendiiasy esebınen bes som şyǧaratyn boldy. Işıp-jemı tügeldei derlık bızdıŋ esebımızden. Auyldan jäşık-jäşıgımen sauqat alamyz – sürlengen et. Ötken jazda üilenıp ülgergen Tölek jaŋa jylda üiıne baryp qaityp, tūtas bır serkenıŋ etın qaqtap äkeldı. Orazbek leksiiaǧa sirek qatynaidy, quyrdaq quyryp jep üide jatady. Onysy salmaq emes. Basqasy. Işkı aǧzasy tolyq oŋalmasa kerek, qysqy suyqtyŋ özınde bölmenıŋ auasyn jiı tazartuǧa tura keletın. Typyrlap jazatyn, ärı qadalyp köp oqityn Tölek ekeuımız üşın qosymşa qiyndyq tuǧan. Tynyştyq, oŋaşalyq tūrǧysynda. Äitse de, bızdıkı – änşeiın närse. Būl arada aitpaǧym – Äbıştıŋ joldasqa adal, märt mınezı, keŋdıgı. Adam balasynda artyq aqşa degen bolmaidy. Äbış gazettegı jūmysyna jalaqy häm qalamaqy alady – qanşa tapsa da, tiesılı, ailyq stipendiianyŋ jiyrma segız somy – äjeptäuır qarajat. Alys auylda kärı şeşesı bar, basqany bylai qoiǧanda, ekı ailyǧyna tamaşa kostium satyp alar edı. Jomart qoldy, darqan Äbış äzırşe baspasöz betın körmegen Orazbektıŋ ülken ädebiet maidanyndaǧy jolyn aşty. Äuelde «Jūldyz» jurnalyn basqaryp otyrǧan Äbdıjämıl Nūrpeiısovpen jalǧastyrdy. Osy kezde «Qazaq ädebietınde», keiınırek özı auysyp barǧan «Leninşıl jasta» öleŋ, jyrlaryn üzdıksız jäne molynan jariialady. Önerdıŋ qai salasynda da bıreudı bıreu qoldaidy, köteredı, qadarynşa kömek jasaidy. Äsırese, bastapqy serpılu kezeŋınde. Tabiǧi jaǧdai. Alaida, maǧan osynyŋ bärınen studenttık stipendiianyŋ salmaǧy basym körınedı. 80-jyldardyŋ ışınde ǧoi deimın, bırde Orazbek maǧan özınıŋ Äbışke degen ökpesın aita bastady. Ökpe emes, renış. Jäne qanşama kınä artpaq. Tıptı, joqtan arazdasyp qalǧan siiaqty. Men aqyryna deiın tyŋdamadym. Senıkı dūrys emes, dedım. Kezınde saǧan daŋǧyl jol aşqany, süiegenı, qoldaǧany öz aldyna, auyldan aryp-arşyp kelgen kezıŋde jyldyq stipendiiasyn bailap bergenı esıŋde me? Eşqaşan ūmytuǧa bolmaityn, eşqaşan esesı tolmaityn jaqsylyq. Orazbek tosylyp qaldy. Köp ūzamai Äbışpen qaitadan tabysqan. Menıŋ özım de, tūtas on bes-jiyrma jylǧa sozylǧan renışten soŋ Orazbekpen jaŋadan jalǧasqan kezım edı. (Arazdyq sebebı – qanşama dau-damaidan soŋ, ejelgı jyraular turaly eŋbegımdı resmi türde qorǧau qarsaŋy, tura üş kün būryn, «Leninşıl jasta» etektei, jalaly maqala basylǧan. Būl jastar gazetınıŋ tiesılı bölımınıŋ meŋgeruşısı – Äbıştıŋ, odan soŋǧy Jūmekennıŋ ornyna jaqynda ǧana kelgen Orazbek bolatyn. Ospadar maqala tıkelei ädebiet tarihy turaly emes, menıŋ «solaqai synşylyq» eŋbegım, «Qazaq ädebietı» gazetınıŋ men basqaryp otyrǧan syn bölımınıŋ «ǧadıletsız, büldırgış äreketı» turaly. Maqsat tüsınıktı edı. «Ürit-soq, myna jıgıttı jıbermeu kerek!..» Bıraq oidaǧydai nätije bermegen. Men sol künı qatty tüŋıldım, keiınde, jyldar boiy renışım tarqamady, Orazbek joǧarydan tüsken jalaqor maqalaǧa toqtau sala almady dep. Söitsem, būl – kıltipannyŋ bergı jaǧy eken. Arada taǧy da jiyrma jyl ötkende, osy arandatqyş maqalany basqa emes, Orazbektıŋ özınıŋ jazǧany jäne jekelei ynta-jıgerımen ötkelekten ötkızgenı maǧlūm boldy jäne ılgerı, keiınde men turaly taǧy qanşama ūnamsyz söz – keleŋsız jaǧdaiat ejelgı dosymnyŋ öz qolymen jariiaǧa şyǧarǧan Kündelık kıtabynyŋ qyrtys, būqpasynan tanylyp qalǧan edı.)

Äbış ädebiet gazetınde bır jyldai ǧana jūmystap, «Leninşıl jasqa» auysty. Universitet tämamdalǧan. Men aspiranturaǧa tüskem. Äuelgı jylym – kandidattyq minimumdar tapsyru maşaqatymen, berekesız öttı. Kelesı jyly eŋsem jazyldy, ǧylymi ızdenıster belgılı bır baǧyt-baǧdar tapqan. Endı Äbışpen keide körısıp, köbıne telefonmen habarlasyp tūrdyq. Küzde, tärızı, redaksiiaǧa arnaiy ızdep barǧanymda, bızge ülken syn maqala jazuǧa qalaisyŋ, dep sūrady. Qazırgı qazaq äŋgımelerınıŋ jinaǧy şyǧypty. «Zamandastar» degen atpen. Ǧabit Müsrepovten bastap, Saiyn Mūratbekovke deiıngı aralyqtaǧy közı tırı jazuşylardyŋ taŋdama tuyndylary. Menıŋ uaqytym tapşy edı. Alaida, qyzǧylyqty taqyryp. Arada bır apta öter-ötpeste aparyp berdım, on üş bet qoljazba. Bögelıssız basyldy – 20.HI.1963. Sol qalpynda derlık. Tek Safuan Şaimerdenovtyŋ äŋgımesıne mın taǧylǧan tūsy äjeptäuır jūmsartylǧan eken. Jäne maqalanyŋ taqyryby kıtap atyna säikes özgertılgen. Men Äbışke renış aityp edım. Kümıljuıne qarap, redaktor qalamynyŋ taby ekenın aŋdadym. Keiın kemısı qalpyna keltırıldı, äuelgı taqyryby «Qazırgı qazaq äŋgımesı» bolatyn, endı osy taqylettes taǧy bır maqalalar qatarlasqannan soŋ, 1999 – «Tasqa basylǧan qoljazbalar» jinaǧynda jäne 2002 jylǧy On üş tomdyqta öz auqymyna säikes «Äŋgıme örısı» degen jaŋa at qoiyldy.

Osy jazda, men auylda jürgende Äbış alys Maŋǧystaudan kärı şeşesın köşırıp äkelıptı. Astananyŋ tau betı, Gornyi gigant aumaǧynan päter jaldaǧan eken. Ol zaman üşın äjeptäuır säulettı mädeniet üiınen tömenırek, sol jaq qaptaldan. Äbıştıŋ qyzmetıne telefon soǧyp, adresın bılgem, Akademiia arhivındegı kündık jūmysymdy tämamdap, ekıntı şamasynda bardym. Aulasy keŋ, aldy aşyq, şatyrly, yqşam ǧana qazaqy üi eken. Äbış te jūmystan jaŋa ǧana kelgen. Şeşemızge sälem berdık. Kimeşegın oqşyraita tartqan, salqyn jüzdı kısı eken. Ömırde körgen tauqymetı köp, tılek-armany – jalǧyz ūlyn jetkeru, aqyry bar mūraty oryndalǧandai, baisal sabyr bar. Äbış tanystyrǧanda maǧan qūldyrap tüspedı. Kımge bolsyn syn közımen qaraityn kısı siiaqty. Üide Jūmeken de jür eken. Äbış arqyly syrttai tanyspyn. Jaŋa bastaǧan jaqsy aqyn. Bolaşaqta äigılı Näjımedenov. Şaiǧa otyrdyq. Äŋgımemız onşa örıstep ketpedı. Men ǧana söilesem kerek. Tärızı, Maŋǧystau jaiyn sūrap, öz auylymnyŋ jaǧdaiyn aityp. Käkır-şükır äŋgıme. Naqty esımde joq. Äbış jymiia külıp, ara-tūra jauaptasyp otyrdy. Şeşemız ünsız. Jūmeken sözge aralaspady. Aqyry, şaidyŋ aiaǧy jinalyp bıtpesten, Äbış ornynan tūryp, anasyn asyqtyrdy. Üidegı, älde qyz, älde ūl taǧy bır-ekı balamen Mädeniet üiıne ketken. Qyzyqty oiyn, nemese konsert. Menı de şaqyryp edı, ermedım. Jūmeken ekeuımız qaldyq. Esık aldynda oşaq köterılıp, qazan asylǧan. Jūmeken astyna ot salyp, ettıŋ köbıgın alyp, küibeŋdep jür. Menımen söilesuge qūmarlyǧy baiqalmaǧan. Özara äŋgıme tumady. Men azǧana bögelıp baryp, esen-sau aityp, avtobus aialdamasyna bettedım. Köp ūzamai habarlasqanda, Äbış menı qaiyra şaqyrmady. Menıŋ uaqytym da, yqylasym da joq edı. Keiınırek bır kezdeskende külıp aitqan: şeşemız üige kelıp-ketken jıgıtterdıŋ ärqaisyna mınezdeme berıp otyrady eken, anau – alai, mynau – bylai, al senı sopy siiaqty eken, özınıŋ mūrty da bar dep sypattady dep. Būl söz maǧan ūnaǧan joq.

Keler jyly qystyŋ basy, älde köktemde memlekettık päterge qoly jetken. Jaz ortasynda üilenıptı. Baiaǧy Muza – Klarasyna. Ol da oquyn bıtırgen eken. Aldyŋǧy jyly Äbıştıŋ özı Aqtöbege baryp qaitqan. Maǧan tiesılı äŋgımesın baiandap edı. Bolaşaq qalyŋdyǧyna qandai siiapat jasaǧany naqty esımde joq, tärızı, älde alqa, älde jüzık, bırge oqityn eŋ jaqyn ekı qyzyna ekı qolşatyr äperdım dep edı. Endıgı jyly otau köteruge söz bailasypty. Alty-jetı jylǧa sozylǧan mahabbat hikaiasy özınıŋ aqyrǧy tüiının tapqan. Ärine, menıŋ dostyq peiıl, tılektes quanyşym riiasyz edı. Eldegı, es jiyp, qymyz ışken jazǧy demalysymnan kele sala ızdep bardym. Äbıştıŋ Jazuşylar odaǧynan alǧan päterı – Panfilov köşesınıŋ Kalinin, qazırgı Qabanbai batyrmen qiylysqan tūsy, tüstık-şyǧys qaptaldaǧy parfiumeriia dükenınıŋ syrty, bırınşı qabatta eken. Äbış körer közge qauqalaqtap qarsy alǧanymen, özımnıŋ būl üide onşa qalauly kısı emesımdı bırden aŋǧardym. Şeşemız salqyn qabaqpen qaraǧan, jas kelınşek, būryn suretınen tanys Klara da, äldenege abyrjyǧan keiıpte. Bälkım, üi-ışı bolyp, basqa bır jaqqa qonaqqa, nemese teatrǧa barǧaly jatyr ma. Älde meiman kütıp otyr. Men tıze büktım be, bükpedım be, ülken kısıge kelını qaiyrly bolsyn aityp, kelınge baqyt tılep, Äbıştı qūşaqtap, arqasynan qaǧyp, asyǧys jaǧdaiymdy bıldırdım. Osy, jäne ötkendegı – ekı retkı de qazaqy qolaisyz, pendelık jaǧdaiattan soŋ, Äbış ekeuımızdıŋ tūrmystyq qatynasymyzǧa syna qaǧylǧandai edı. Otbasyndyq aralas bolmady – otbasy deitındei, men äzırşe boidaq aspirantpyn, Äbıştıŋ üi-ışımen qaiyra jalǧaspadym. Tek tūrmystyq jaǧdaiat emes. Keiınde oilap qarasam, äldenendei köldeneŋ ılgışek joq, būl kezde jaŋa orta, jaŋa dos, mansapty, ataq-därejelı, janaşyr aǧaiyn tapqan Äbıştıŋ özı menen alystaǧysy, bala kezden bergı azdy-köptı yqpalymnan bırjola qūtylǧysy kelgendei eken. Endı ǧana emes, būrynyraq bastalǧan tüitkıl. Alaida, syrttai qaraǧanda, özara yqylas, peiılımız özgermegen siiaqty. Tym jiı bolmasa da, habarlasyp tūramyz. Habarlasqanda, menıŋ meken-tūraǧym da, basqa jaǧdaiym da tiianaqsyz, zäude telefon şalam. Maqalaŋ bar ma? – deidı. Joq. Ülken zertteumen otyrmyn. Tūtasymen bıtırgen soŋ. Äldebır üzıkterın, nemese jaŋa syn maqalalar. Teatrǧa barasyŋ ba? – degen bır künı. Qazaq dramasynda jaŋa bır spektakldıŋ qabyldanuy. Bardym. Keiınde taǧy ekı-üş qaitara. 1963–1964 jyldyŋ qysqy sezony. Tärızı, jaŋa pesalar, anyǧy – jaŋa qoiylymdar. Asqar üşeuımızdıŋ basymyz qosyldy. Asqar Süleimenov. Ortasynan jaryp şyqqan jas perı, ötkır synşy, bılgır ädebietşı. QazPİ-dıŋ aspiranturasyn jaqynda ǧana bıtırgen, «Jūldyz» jurnalynda ädebi syn bölımın basqarady. Sol joly ma, odan būrynyraq pa, Äbış arqyly ma, öz betımızşe me, qalai tanysqanymyz esımde joq. Äiteuır Äbışpen bırge, Äbışsız de jiı kezdesıp tūratyn edık. Endı äldebır spektaklderdıŋ resmi qabyly. Jaŋa pesa, nemese eskı pesanyŋ jaŋa qoiylymy. Sahnada – artister, tolyq oiyn, syni, resmi körınıs. Parterde nebärı jiyrma şaqty kısı – körermen emes, synşy, sarapşylar. Oiynnan soŋǧy talqyly jiyndy Äljekeŋ – zamanyndaǧy belgılı jazuşy ǧana emes, ataqty dramaturg Äljappar Äbışev basqarady. Ekı-üş auyz kırıspe söz aitady da, «Al, jıgıtter – Äbış, Asqar, qaisyŋ bastaisyŋ?» – degen saual tastaidy. Bögelıs joq. Ne Asqar, ne Äbış tögıle söilep ketedı. Äuelı dramalyq şyǧarmanyŋ özı, erekşelıgı men jetıstıgı, kemşılıgı, sodan soŋ akterlar oiyny. Äbış baiyppen, jan-jaqty taldai, asa sypaiy, ärı ūǧynyqty, ötımdı söileidı. Asqar bırden tereŋge ketedı, madaǧy – saraŋ, syny – ötkır jäne eşqandai talas, dau-damaiǧa oryn qaldyrmaityndai däleldı. Ekeuı de şeşen edı. Bırınen bırı ötken. Alaida Äbış baz-bazynda kısınıŋ köŋılıne qaraityn siiaqty. Al Asqar eşkımdı aiamaidy. Bır joly täp-täuır ataqqa şyǧyp jürgen, osy rette basty rolde oinaǧan akterdıŋ bar mının, bar kemşılıgın däl tauyp, batyryp aitqany sondai, keudesı köterıŋkı, täkappar mınezdı jas jıgıtımızdıŋ ūnjyrǧasy tüse sümıreiıp, jylarman bolǧany esımde. Büiregı būryp tūrsa da, Äljekeŋnıŋ özı bastap, eşqandai uäj keltıre almady. Spektakl qabyldanǧan, bıraq negızgı rolden bastap, bükıl truppa älı de bırtalai ızdenuı qajet eken. Älbette, Asqar men Äbış bastap beredı, būdan soŋǧy dramaturgter men teatr synşylarynyŋ barlyq sözı osy auqymnan şyǧar edı. Köldeneŋ qonaq retınde menıŋ de köŋılge tüigenderım bar, jaspyz, keide delebeŋ köterıledı, nege söileidı dep eşkım tejeu salmas edı, bıraq menıŋ mındetımnen tysqary, eŋ bastysy – mändı, mazmūndy söz tügeldei aitylyp ketken. Üşeuımız basqa jaǧdailarda da kezdesıp jürdık. Ädebiet töŋıregındegı tausylmas äŋgıme. Ädette Asqar ekeuımız daulasamyz. Köbıne batys ädebietınıŋ jaŋa ülgılerı töŋıregınde. Äbış küle tyŋdap jüredı de qoiady. Äuelde, Äbıştıŋ boidaq kezı, üşeuımız Kirov pen Mir köşelerınıŋ qiylysyndaǧy pelmenhanaǧa, nemese Glavpochtamptyŋ ırgesı, KazGU-dıŋ bas korpusynyŋ syrtyndaǧy şynyly kafege baramyz. Asqar ädette äuelgı mäzırıne bır staqan – ekı jüz gramm qaimaq alady, üstıne ekı şai qasyq qant salynuy kerek. Tym toiymdy eken. Būǧan men de üirendım. Jalpy, as-su jaǧyna üşeuımız de kırpiiaz ekenbız. Bırge bas qosqan kezderımızde, ara-tūra äldebır restoranǧa bas sūqqanda da, araq-şarap degen atymen bolmaityn. Äbışpen qatarlas Asqar da Jazuşylar odaǧynan üi alǧan. Komsomoldan tömenırek, Mir köşesınıŋ batys qaptalynan, būl da auasy keŋ ekı bölme. Aldaǧy jazda ol da şeşesın köşırıp alǧan eken. Ekeuımız köbıne «Jūldyz» jurnalynyŋ redaksiiasynda kezdesemız. Iаǧni, men ızdep baram. Äbış menı «Leninşıl jasqa» jalǧastyryp jazdyrǧan maqalada qazırgı qazaq äŋgımesı töŋıregınde aitylmai qalǧan söz bırtalai eken. Endı ornymnan qozǧalyp ketken soŋ, ülken jūmysymdy ekı-üş aptaǧa toqtata tūryp, 1963–1964 jyldar toǧysynda «Janr tabiǧaty» degen atpen kölemdı maqala jazǧam. Asqarǧa meilınşe ūnady. Alyp-qosary, eskertpesı joq. Alaida, kezegı keşıkken. Men ai asyryp, arnaiy baram. Būrynyraq tüsken maqalalar da ırkılıp tūr, deidı. Sodan soŋ däp ırgedegı üiıne ertıp aparady. Aitoty şeşemız äzırlep qoiǧan ekeuara şaǧyn, dämdı dastarqan. Köbıne laǧman, nemese salma. Taǧy da tausylmas äŋgıme. Aqyry, jazǧa qarai jurnal basşylyǧy auysyp, Asqardyŋ özı de jūmysynan kettı. Menıŋ maqalamdy qol qoiyp, jurnaldyŋ kezektı sany – bas redaktordyŋ orynbasarynyŋ qolyna tabystaǧan eken. Aqyry ötpei qaldy. Bır jarym jyldan astam uaqyt ozyp, negızgı şaruamnan bosaŋsyǧan kezımde ejelgı dosym Qaldarbek Naimanbaevtyŋ yqylasymen «Leninşıl jasta» yqşamdalǧan nūsqasyn şyǧardym, keiınde tolyǧymen jariialandy. Būl kezde Asqardyŋ özı de qiiametı köp, qaiyry az ädebi synnan bırjola aulaqtaǧan edı. Esımın jaŋǧyrtyp otyruym – Äbış ekeuınıŋ eşbır ädebi jazba, şejıre taŋbaǧa tüspegen özgeşe qyzmetıne bailanysty. Bälkım, Asqar turasynda keiınırek, arnaiy jazarmyn. Būl jolǧy kuälık – ekeuınıŋ toptan ozǧan bılgır şeşendıgımen qatar, özara ejettes, airyqşa dostyq qatynasyna bailanysty. Asqar Äbışke bır kezdegı menen de jaqyn bolyp ketken eken. Mınezderı mülde üilespes edı. Ruhani tuystyq, közqaras bırlıgınıŋ nätijesı.

Osy bır jyl – qatarlas ädebietşı jıgıtterdıŋ şaŋyraq köteru nauqany bolypty. Jazda Äbış üilendı dedım. Jaz soŋy, älde qara küzde Asqar da qosaǧyn tapty. Qalap qosylǧan Altynşaşyn ılkıde Aqmolada körıp edım. Būl kezde äuelgı bır äŋgımesı «Jūldyzda» şyqqan. Bılımdar, ör mınezdı qyz eken. Qystyŋ basy, jeltoqsanda Rymǧali şaŋyraq köterdı. Jaŋa jyl, qaŋtarda men de üilendım. Älbette, Äbış aldymen şaqyrylǧan; Asqar men Altynşaş ta sanauly dostar qatarynda toiymyzǧa qatynasyp edı. Keiın Qūrmanǧazy köşesındegı Jazuşylar auylynda, tym qatty aralaspasaq ta, syilas, tatu körşıler boldyq. Balalarymyz es bılgennen bırge oinap östı. Asqar men Altynşaş, äjelerınıŋ demeuımen mäpelegen ekı perzent – aqyldy, sūlu qyz ben parasatty, daryndy ūl – qatarynan ozyp, jetıldı. Sol kezdegı bızdıŋ jasymyzdan baiaǧyda ötıp ketken.

Aitylmyş kezeŋ – 1964–1965 jyldar toǧysynda menıŋ Qazaq handyǧy däuırınde jasaǧan aqyn, jyraular turaly zertteuımnıŋ mändı, salmaqty negızgı bölıgı jazylyp qoiǧan. Sol kezdegı jüikenıŋ berıktıgı me, älde özıme artyqşa senım be, anyǧy – jyrmyştamai, alaŋsyz köŋılmen, tūtastai bıtırıp alǧannan soŋ ǧana baspasözge ūsynǧan ūtymdy dep sanasam kerek, Qaztuǧan, Dospambettı de, Şalkiız ben Şal aqyndy da, «Leninşıl jasta» otyrǧan Äbıştıŋ aldyna tartpadym. Qai-qaisy da apta ötpei basylyp şyǧuy anyq edı. İä, ädebiet tarihyndaǧy mülde belgısız tūlǧalardyŋ bır-ekeuı jariiaǧa şyqqanan soŋ-aq tynyşym būzylady, keiıngı jūmysqa keselı tiedı dep şamalasam kerek. Esep dūrys edı. Qatesız. Alaida, men jūmysymdy tügelge juyq eŋserıp, endı basylymdar jaiyn qamdamaq bolǧan kez – köktemge qarai Äbış jastar gazetınen ketıp, Mädeniet ministrlıgıne jauapty qyzmetke auysty. Äbıştıŋ ornyna Jūmeken kelgen. Būl kezde tym jaqyndap ketpesek te, etene tanyspyz, jaqsy aqyn ǧana emes, abzal azamat ekenı aŋdalǧan. Äitkenmen, tartynyp qaldym. «Leninşıl jasty» ekınşı, üşınşı kezekke qoiǧan edım. Aqyry, tamyz aiynyŋ basynda jolym aşyldy. Bıtken ülken jūmystyŋ qorytyndy bır aiǧaǧy – ejelgı zaman jyraulary turaly jinaqty, kölemdı maqalam bas redaktordyŋ orynbasary, Nyǧmet Ǧabdullinnıŋ alqauymen «Qazaq ädebietı» gazetınde jariialandy. Aldynda ǧana äldeqalai kezdesken Jūmekenge  şaruamnyŋ şet-jaǧasyn aitqan edım, ülken yqylas bıldırgen. Endı ädebiet gazetınen soŋ ıle-şala, osy tamyzda jäne qyrküiektıŋ basynda ekı maqalamdy qatarynan jaryqqa jetkızdı. Men qaitkende de qaraŋǧyda, tūiyq jaǧdaida jūmys ıstegen adammyn, aqyry, jaŋalyqqa toly, asa mändı zertteudıŋ alǧaşqy körınısterı jariiaǧa şyqqanda Äbış qatty quandy. Qadarynşa kömek jasamaq. Sonyŋ äuelgı bır körınısı – Qazaq teledidarynyŋ ädebiet bölımımen jalǧastyrǧany. Ömırbaiandyq «Men» dilogiiasynda  atap jazǧam, 1965, 14 oktiabr, Tūŋǧyşbai Smaǧūlov deitın jıgıt jasaǧan mädeniet programmasy boiynşa kögıldır ekranǧa şyǧyp, Qaztuǧan, Şalkiızden bastalyp, Aqtamberdı, Būqar jyrauǧa jalǧasatyn ejelgı jyraular – qazaq ädebietınıŋ tüp tamyry turaly, keŋınen tolǧaǧan edım. Būl on bes minuttyq däiektı söz – menıŋ ömırımdegı eŋ bır sättı, betbūrys oqiǧa bolypty. Qazaqtyŋ handyq däuırdegı ūly jyraularynyŋ airyqşa qūmarlyqpen dabyldaǧan, jetkere taldanyp, jatqa aitylǧan ǧajaiyp jyrlary, osy habardy kezdeisoqta tyŋdap otyrǧan Ǧabit aǧa Müsrepovke airyqşa äser etıptı. Ekı-üş kün ötpei menı ızdetıp tauyp, ädebiet gazetı syn bölımınıŋ meŋgeruşısı qyzmetıne ornalastyrdy jäne «Jūldyz» jurnalynda ülken maqalamnyŋ jariialanuyna nūsqau berdı. Aldymnan qytymyr, qataŋ bolsa da, keŋ jol aşylǧan. Belgılı mölşerde Äbıştıŋ şarapaty der edım. Sol künı Äbıştıŋ sılteuımen teleekranǧa şyqpasam, qarmalanyp jürıp äiteuır bır nätijege jeter edım, bıraq däp osylai, tötesınen emes. Mädeniet ministrlıgınıŋ repertuar bölımın basqaryp otyrǧan Äbıştıŋ, arada ekı jyl ötpei, taǧy da qol jalǧaǧany bar. Ol zamanda köp toidyŋ bır tarmaǧy – atauly banket. Dissertasiia qorǧap, ǧylymi därejege ūsynylǧan kısı, mındettı türde dastarqan jaiuǧa tiıs. Özıŋdı demeu, qamqor aǧaiyn, jaqyn jūrtyŋa alǧys eseptı. Men qanşama maşaqatpen bar bögesınnen ötıp, dissertasiia qorǧalatyn naqty kün belgılengen soŋ, Äbışke telefon şaldym. Solai da solai. Jön-aq. Jönı dūrys bolǧanda bır kıltipan bar. Banket üşın bes-alty jüz som aqşa kerek. Erteŋ habarlas, dedı Äbış. Erteŋıne sovettık klassika qataryndaǧy, şynynda da şeber jazylǧan, alaida, oralymy qiyn bır dramalyq şyǧarmany audaruǧa şart jasasty. 800 somǧa. Bır aptada bıtırıp, alyp bardym. 48 somy – tabys salyǧy, ministrlık kassasynan 752 somdy qolma-qol sanap alyp edım. Ol kezde dünienıŋ aqşasy. «Almaty» restoranynyŋ Kök otauynda alpys kısıge arnap jasalǧan asta-tök dastarqanǧa osy mol aqşanyŋ 500 somy tolyǧymen jettı.

Arada bır jarym ai ötkende, 1967, 30 aprel künı Iliias Esenberlin «Jazuşy» baspasyna direktor bolyp keldı. Jalǧas ekı kündık mereke öter-ötpeste, 3 mai künı menı bas redaktordyŋ orynbasary qyzmetıne alyp edı. Ol zamanda, saiasi ädebietke arnalǧan «Qazaqstannan» soŋǧy jalǧyz baspa, qazaq ruhaniiatynyŋ barlyq mäselesı osy «Jazuşyǧa» tırelıp tūrǧan. Ädebiet baspasynyŋ üşınşı töresı, şyn mänısınde, Esenberlinnen keiıngı, ökımdı ekınşı tūlǧa, ol kezde öte ülken qyzmet sanalady. Bırer kün ötkende Äbış menıŋ kabinetıme arnaiy kelıp, eljırei qūşaqtady. Mıne, endı bırlı-jar maqalaŋ emes, ülken kıtabyŋ da şyǧady, odan arǧysy taǧy bar dep, meiırlene quanǧan. Sözınıŋ soŋynda: bızdıŋ qatarymyzǧa da ülken mansap jetıptı, endıgı zaman basqaşa bolmaq, dep edı.

Taǧy bır jyl öter-ötpeste, tötenşe jaǧdaida Äbıştıŋ özınıŋ basyna qara būlt üiırıldı. 1968, jazǧa qarai äsker qataryna şaqyrylypty. Bız 1962, universitettı bıtırer jyly Sovettegı bırtalai joǧarǧy mektep, onyŋ ışınde bızdıŋ QazMU-degı äskeri kafedra da taratylyp, mındettı ekı ailyq jattyǧuǧa barmai-aq, zapastaǧy ofiser ataǧyn alǧanbyz. Äsker qatarynan bırjola bosaǧan eseptı. Bıraq arada tört-bes jyl ozǧanda, tehnikalyq, sirek mamandyqtar boiynşa ekı jyldyq naqty qyzmetke şaqyra bastaǧan eken. Qatardaǧy jaiau äskerge eşqandai talap joq. Endı, aiaq astynan Äbışke sūranys tüsıptı. Aitpaqşy, osyǧan ūqsas keseldı jaǧdai būryn da bolǧan. 1962 – universitettı bıtırıp jatyrmyz. Men –aspiranturaǧa ūsynyldym. Taǧy bır talapty jıgıtterımız är jerden tiesılı qaǧazben Almatyǧa, nemese özderı qalaǧan jerge joldama alyp jatyr. Äbış özı toǧyz aidan berı qyzmet atqaryp jürgen «Qazaq ädebietınen» sūranys äkeldı. Alaida... universitettıŋ rektor bastaǧan jūmysqa bölu komissiiasy qarysyp otyryp alypty. Äbış Kekılbaevtyŋ Maŋǧystauǧa qaituy şart, ol jaqta tıl jäne ädebiet pänınıŋ mūǧalımderı  jetıspei jatyr. Bızdıŋ dekanymyz bar, kafedra meŋgeruşılerı, taǧy basqalary bar, būl Kekılbaevtyŋ jaŋa şyǧyp kele jatqan daryndy aqyn, tanymal synşy ekenın aityp, mıneki, respublikalyq ädebi gazettıŋ özı qalap otyrǧanyn aldyǧa tartyp, qanşama ötınse de, universitettıŋ rektoraty men partiialyq basşylyǧy mülde qataiyp, betınen qaitpaidy, tiesılı protokolǧa Oqu ministrlıgı, Maŋǧystau oblysyna degen taŋba basypty. Äbış bırer apta küiınıp jürdı, bız de daǧdardyq. Aqyry, aiǧa juyq, ūzaq uaqyt ötkende bärı de ornyna kelgen, älbette, gazet redaktory, Jazuşylar odaǧynyŋ basşylyǧy aralasyp, tym joǧarydan nūsqau tüsırtıp. Osy jolǧy äsker jönı de sonşama qisynsyz. Eşqandai retı joq. Ädepkı aqyl-oi tarazysyna salǧanda. Şyndyǧynda, tabiǧi jaǧdai. Būl kezde sovettık tärtıp aiasynda, basbūzar qylyǧy bolmasa da, erekşe talaiymen ǧana emes, qoǧamdyq erkın oi, jaŋaşa jazu-syzumen közge tüse bastaǧan jastardy dissident retınde qudalau räsımge ainalǧan. Aiyby aiqyn ba, joq pa, esep emes, türmege jabady, jyndyhanaǧa otyrǧyzady, äzırşe qapasqa būiyrmaǧanyn atausyz tūsau – äsker qataryna jıberedı, odan bergısın tynymsyz tergeuge alyp, qorqytyp, ürkıtıp qoiady. Men Äbıştıŋ ekı retkı jaǧdaiatyna da KGB-nyŋ tıkelei qatynasy bar dep bılem. Äuelgısınde bala ǧoi dep, jäne eşqandai ılgışek, syltau bolmaǧandyqtan, orta joldan toqtady. Endı, būl bala päle bolyp bara jatqan soŋ, berık şeŋgelge tüsırdı. Osy, arǧy astaryn oilamasaq, eşqandai qisyny joqtai körınedı. Şyndyǧynda, zaŋdy, mūqiiat josparlanǧan, qatesız qimyl. Būl kezde Äbıştıŋ respublikaǧa belgılı äjeptäuır ataǧy bar, eŋ bastysy – taqau töŋıregı myqty. Äuelde taŋyrqap, sodan soŋ renış, keiıs üstınde kezekpe-kezegımen, typyrlai bastaidy ǧoi. Aqyry dürmek tobymen  japyrlaidy. Ol zamanda asa bedeldı Mädeniet ministrı Iliias Omarov. Asau men tentektı maida sözımen maiystyratyn Zeinolla Qabdolov. Qai kezde qandai märtebelı basşyny op-oŋai arbap alatyn Äbdıjämıl Nūrpeiısov. Bız estımegen taǧy qanşama alpauyt. Eŋ soŋynda – Qazaqstan Ortalyq partiia komitetınıŋ ǧūzyrly hatşysy Sattar İmaşev. Eşqandai nätijesız. Köktem jäne ūzaq jaz boiǧy jürek qozǧalǧan tynymsyz dürbeleŋnen soŋ, qara küzde, şaŋyraǧynda ekı säbiı bar, kärı şeşesı qolyna qarap otyrǧan, qaitkende de mındettı äskeri qyzmet jasynan tysqary Äbış aidalyp kete bardy. Kelesı jyly qyrǧyn soǧys bolǧan Jalaŋaşköl. Özınen sūraǧan emespın, Qytai maidanynan būryn ba, keiın be, Almatynyŋ tübı, 72-razezdegı äskeri bölımge auystyrylǧan. Otty şekaradan aulaqtady degenmen, qater auzynda. Men äuelden-aq Äbıştıŋ ıstı bolǧanyna qairan qalyp edım. Şaqyryluy emes, qaitkende azat bolmauy. Tärızı, äuelgı qorǧauşylar bırbetkei äskeri komissariatpen qatqyl söilesken, jaǧdaidy jeŋıldetu ornyna qiyndatyp alǧan, keiınde auyr artilleriia ıske qosylǧanda, zapastaǧy ofiserdıŋ barlyq qūjaty tiısınşe toltyrylyp, Moskvaǧa ketıp qalǧan. Menıkı – joramal, bıraq mülde qisynsyz emes. Täptıştep otyrǧanym, keler jyly, būl da tötesınen, özım de äsker qataryna şaqyrylǧanda, menıŋ jalǧyz qamqorşym, bar mäselenı aldynala baiyptap, jedel, ärı naqty qimyldaǧan Iliias aǧa Esenberlin kesapat tüiındı op-oŋai şeşıp berıp edı. Qaitkende öte auyr jaǧdai. Kezdeisoq, nemese arnaiy keletın qauıp-qater öz aldyna. Jaŋadan, tynymsyz örlep kele jatqan Äbış taqaudaǧy ekı jylǧy bar jazuynan airyldy. Aldyŋǧy tolqynys, keiıngı tynys jaiyn aitpaǧanda. Kemı üş jyl dep qoiyŋyz. Jürekke, jüikege tüsken salmaq qanşama. Onyŋ üstıne būl Äbış äsker qyzmetı tūrypty, kündelıktı, jai şaruanyŋ özıne qyry joq, päruaisyz jan edı. Basqa tüsken soŋ amal ne, şydauǧa, köteruge mäjbür. Äbıştı äskeri qyzmetınıŋ ekınşı jyly, 1969, jeltoqsanda kezdeisoqtan körıp edım. Soǧys imperiiasy tūraqty zapastaǧy jas, jasamys «ofiser» ataulyny tynyş otyrǧyzbaidy, jyl aralatyp, tym qūrsa ekı-üş jylda bır ret äskeri oqu, jattyǧuǧa şaqyratyny bar. 72-razezdegı qūramaǧa, patriottyq därıs tyŋdau, soŋynan avtomat atuǧa baryp edık. Qalt etken bır üzılıste üstıne şūbatylǧan sūr şinel kigen Äbıştı körıp qaldym. Äsker ştabyna äldebır şaruamen kelgen eken. Qūşaqtadym, arqasynan qaqtym, būl da bır mektep, bälkım, keiıngı bır şyǧarmaŋda paidaǧa asar dep jūbatqandai boldym. Äbış qataiyp alypty, zorlana jymiyp, esen-sau aitysty. Aqyry, ekı jylyn tolyq atqaryp, 1970 – qara küzde aman-esen oralyp edı. Aman-esen. Bıraq osy, qisynsyzdan atqarǧan ekı jyldyq qatal täjıribe Äbıştıŋ keiıngı bar ǧūmyrynda, bır sät te ūmytylmasa kerek. Aitty, aitpady, basyma tüspese de kämıl sezınem – pändäui tırşılıkte eşteŋege yŋǧaiy joq Äbış būl ekı jyldyq äsker qyzmetın auyr azap astynda ötkeruı kümänsız. Jäne däp osy jaǧdai – el aman, jūrt tynyşta atausyz türme «saldatqa aidaluy» – onyŋ aldaǧy bütkıl ömırıne qoŋyr köleŋke tüsırdı, terıs yqpal jasady. Menıŋ baiqauymşa, Äbış şyqqan Janai, Qoqym äuletı zamana tuǧyzǧan ärqily qiyndyq, tauqymet körgenımen, atauly repressiiaǧa ūşyramaǧan. Atasynyŋ, aldyŋǧy äke, aǧalary, jaqyn jūraǧatynyŋ aidaluy, qazaǧa kesıluı, aqyry aman ötse de, sovettıŋ qyzyl terrordyŋ zardabyn tartuy – qanşama qaiǧy, qasıret äkelgenımen, keiıngı ūrpaǧynyŋ ömır jolynda özındık täjıribe sabaǧy qyzmetın atqarmaq. Eger mülde ezılıp, janyştalyp qalmasa, jaŋa ūrpaǧynyŋ közı aşylady, qoǧamǧa degen köldeneŋ, tötenşe, syni közqarasy qalyptasady, qandai zūlmatqa da äzır, eşteŋege taŋyrqamaidy. Köŋılı köleŋkesız, niet-peiılı taza, qazaqtyŋ otarlyq jaǧdaiyn kämıl paiymdasa da, sovettık ideologiiany bırjola tärık etıp ülgermegen Äbış özınıŋ basyna tötennen tüsken zılmauyr salmaq – qapas tūtqynnan soŋ, myna, kommunist-balşabektık rejim astyndaǧy adam ataulynyŋ därmensız ahualyn, kez kelgen jaǧdaida qysasqa, pälege, jalaǧa ūşyrau mümkındıgın közımen kördı, basynan ötkerdı. Endıgı, yqtimal zūlmattan qūtyludyŋ, tıptı, qalamgerlık qyzmettıŋ keŋınen örıs tabuynyŋ bırden-bır amaly – ülken mansap qana degen ūǧymǧa tırelse kerek. Sol jolǧa tüstı. Äzırge körnekı zardapsyz, qajettı ǧana emes, paidaly qyzmet. Sodan soŋ, uaqyt oza kele, jazuşylyq eŋbektıŋ özı biık mansaptyŋ köleŋkesınde qalady. Aqyry, menıŋ közqarasym tūrǧysynan alǧanda, otyz, qyryq jyldan soŋ ülken tragediiaǧa ūlasqan jaǧdaiat.

Äzırşe bärı de ornymen. Aidaudan aman-esen keldı. Bırer ai tynymnan soŋ, Qazaqfilm kinostudiiasynyŋ ädebi ssenarii tarabyndaǧy bas redaktory bolyp bekıdı. Özındık erekşelıgı bolǧanymen, būl da şyǧarmaşylyq qyzmet. Äitse de tym ūzaq, bes jyldai otyrypty. Būdan soŋ, ataq-abyroiy mol, qamqorşy, qoldauşylary da zor – Jazuşylar odaǧyna, ädebi jurnalymyz ben gazet basşylyǧyna ūmtylsa kerek edı. Joq, özınıŋ qalauymen qatar, joǧarynyŋ nūsqauy – Qazaqstan kompartiiasy Ortalyq komitetıne jauapty qyzmetke tūrdy. 1975 jyldyŋ qara küzı. Osy kezeŋge deiın Äbıştıŋ eŋ taŋdama şyǧarmalary – ūtymdy äŋgımeler men taqyryby sony povesterı jazylyp bolǧan edı. Endı SeKa – partiialyq märtebe. Osy 1975 jyldan, aralyq 80-jyldar soŋyndaǧy, Jazuşylar odaǧynyŋ ekınşı hatşysy, oǧan jalǧas Tarihi eskertkışterdı qorǧau qoǧamynyŋ töraǧasy qyzmetın atqarǧan üş-tört jyldy eseptemesek, ünemı bilık töŋıregınde, at üstınde bolypty. Ömırınıŋ eŋ soŋǧy tört-bes jylyna deiın. Onda da ökımetke jalǧas, qanattas, tılektes, beiresmi qairatker esebınen şyqpady.

Zamana yrqy, uaqyt pen jaǧdaiat yqpaly desek te, ärkım özınıŋ qalauyna qarai ömır süredı. Kommunistık ökım qūlap, söz polisiiasy – saiasi senzura joiylyp, täuelsızdıkke jettık, endı erkın jazuǧa jol aşyldy degen kezde Äbış qalamgerlık qyzmetın ırkıp, memlekettık mansap jolyn bırjola taŋdady, köp ūzamai, parlament töraǧasy bolyp sailandy. Bız qatarlas, qanattas jasaǧan ūzaq ǧūmyrymyzda eşqaşan bır-bırımızge ala qaǧaz tarabynda keŋes berısıp, düniaui ömırde aqyl auysyp körgen emespız. Alaida, däp osy joly, öz üiımde, şai üstınde erıksız auzymnan şyǧyp edı. Apyr-ai, Äbış beker bardy-au, endı jazuy qaida qalady, dep. Sonda şaşy qysqa, aqyly ūzyn äielım aityp edı: onyŋ esesıne bala-şaǧasyn qamtamasyz etedı, dep. Qytymyr zaman tuǧyzǧan qataŋ kesım. Sonda men, bır şetı özıme tiıp jatqan söz, mülde şiryǧyp: «Qazır keşegı zavhoz ben zavsklad ta qamtamasyz etıp jatyr, Täŋırı taŋdap būiyrǧan daryn öz ornymen jūmsaluǧa tiıs!..» – dep edım. Aqiqaty sol. Ärine, būrnaǧy saiasi-ideologiialyq, partiialyq qyzmet te, keiıngı, täuelsızdık zamandaǧy ärqily mansap ta Äbıştıŋ jan-jaqty darynyn bırjola tūsap, joiyp jıbere alǧan joq. Alaida, meilınşe tejedı. Negızgı küş-quatyn basqa tarapqa audardy. Esebı, qalamgerlık qyzmetı bar jūmysynyŋ, assa şirek, äitpese, besten, onnan bır mölşerın ǧana qamtydy. Älbette, bastapqyda, Ortalyq partiia komitetınde jürgende bar jazuy eşqandai bögelıs, maşaqatsyz baspaǧa ötıp tūrdy. Tötenşe syn aitylmauy tūrypty, ataq-abyroi, madaq-qoşamet räsımdı, mındettı qalypqa tüstı. Keiıngı egemen ömırdegı därıp pen marapat odan ärmen asyp tögılıp jatyr. Bärı de oryndy eken. Alaida, köldeneŋ qyzmette zaia bolǧan ondaǧan jyldar esesıne tym qūrsa taǧy bır roman, tıptı, ekı hikaiat, eŋ aqyry üş-tört äŋgıme jazylsa qaiter edı. Bırazdan soŋ, qalamger üşın eŋ ülken mansap, airyqşa marapat degennıŋ özı ne?.. Ūly Mūhaŋ – Mūhtar Äuezov sovet jazuşylarynyŋ ışınde alǧaşqy, taŋdama üşeudıŋ bırı bolyp, Şolohovpen qatar, Leonovpen qatar Lenindık syilyq aldy. Kezınde keremet, bügınde ne qūny bar? Jazbai-aq qoisyn, ökımet pen partiianyŋ raiyn tabam dep jariialaǧan maqala, aitqan sözderın bügıngı zaman tūrǧysynan baǧalasaq qalai bolar edı? Tıptı, sol kezdıŋ öz deŋgeiınen. Mäselen, 1959 jyly, Ǧylym akademiiasynda ötken Ejelgı mūralar turaly atauly konferensiiadaǧy qorytyndy sözı. Qazaq ädebiettanu ǧylymyn tura otyz bes jylǧa kerı şegerıp kettı. Eskılıktı kötermei-aq qoisyn, ündemei qaluǧa, mūnşama terısqaqpai söilemeuge bolatyn edı ǧoi. Eŋ ırı degen tūlǧalardyŋ özıne ǧūmyr keşken zamany, ūzasa – kelesı kezeŋ töreşı. Men ökımetke jaqyn jürgen, bilıkke aralasqan kezındegı Äbıştıŋ keibır oǧaş ısterın qazbalaǧym kelmeidı. Onsyz da ömırınıŋ soŋǧy kezeŋı uaiym, qaiǧyǧa toly bolǧan siiaqty. Sondyqtan özım tek jaqsy jaǧynan ǧana bıletın Äbış – negızınen ekeuımızdıŋ jas kündegı syrlas dos, jasamys zamandaǧy syilas, qanattas, egde şaqtaǧy tılektes jaǧdaiattarymyzdy ǧana baiyptap otyrmyn. Artta qalǧan mümkındıgıme orai, mındetımdı ötep, amanatymdy atqaru üşın.

Zäuınde jūmys orny, qyzmet jaǧdaiy, meken, tūraq jönı, ärqily köŋıl auanymen sozylyp, sirese de, Äbış ekeuımızdıŋ ǧūmyr boiǧy ara qatynasymyz būzylǧan emes. Tek bır-aq ret, kerıspesek te, kelıspei qalǧan jaǧdaiymyz bar eken. Men baspada, Iliias Esenberlinnıŋ ǧūzyrynda qyzmet atqaryp jürgen kezde. Qai zamanda, qai halyqta da, ädebi ortada ärqily toptar qūrylady. Közqaras bırlıgı, körkemdık tanym, önerdıŋ, ūlttyŋ bolaşaǧy turaly baǧyt-baǧdarǧa bailanysty, nemese, jeke bas müddesı alǧa şyǧyp, äbden ūsaqtaǧan jaǧdaida. Ilekeŋ baspaǧa kelıp, taqau töŋıregıne daryndy jastardy toptap, tek öz eŋbekterı ǧana emes, ejelgı tarih, eskılıktı mūraǧa qatysty sony serpınge dem berıp, bütkıl qazaq ädebietındegı jaŋǧyru kezeŋıne jol aşqan kezde, oǧan qarsy pärmendı, ūiymdasqan şabuyl bastaldy. Qozǧauşy küşı – özderın Mūhtar Äuezovten soŋǧy kezeŋde jetekşı, negızgı tūlǧalar sanaityn üş-tört jazuşy jäne solarǧa ergen tobyr, tırek quaty – Ortalyq partiia komitetınde, ideologiialyq hatşy İmaşev pen bölım bastyǧy Esenäliev. Būlar äu bastan-aq menı airyqşa qyryna alyp edı. Ünemı päle-jala ızdegen tımıskı. Tötenşe kümän. Aqyry «Aldaspannyŋ» apatyna ūlasqan kesapat. Äzırge eşteŋe şyqpaǧan, bıraq jüikege tietın tynymsyz türtpek. Tärızı, sondai künderdıŋ bırı. Äiteuır menıŋ tarynyp otyrǧan bır şaǧym. Jūmys kabinetıme äldeqalai Äbış kele qaldy. Būrynnan otyrdy ma, üstımızge kırdı me, kım ekenı esımde joq, qatarlas taǧy ekı-üş jıgıttıŋ basy qosylypty. Köŋılsızdeu, qysyr äŋgıme bastalǧan. Aqyry men, keşelı-bügıngı keleŋsız bır jaǧdaidy eske tüsırsem kerek, «senıŋ aǧalaryŋ...» dep qalyppyn. Äbış tars aşulandy. Aşu emes, keiıs. Bıraq men toqtamadym. Belgılı bır kısılerdıŋ jūrt tynyşta saiasi päle ızdegen jaulyq nietı turaly aitsam kerek. «Olarǧa menıŋ qanşalyq qatysym bar?!» – dedı Äbış, mülde şiryǧyp. «Menıŋ Esenberlinge qatysym siiaqty, – dedım. – Osyndai da aǧaŋ bar dep aitşy, men aşulanbaimyn». Jıgıtter sözge aralaspai, daǧdaryp qalǧan. Sonymen toqtadyq. Qaitkende, Äbıştıŋ renışı oryndy, menıkı dūrys emes edı. Keşırım sūramasam da, sözımnıŋ aqyryn juyp-şaiǧan siiaqtymyn. Beibıt taradyq. Būrnaǧy tatulyǧymyzǧa köleŋke tüspegen, äldenendei alalyq tumaǧan siiaqty. Kelesı kezdesulerde qaitadan jarasyp kettık. Bıraq menıŋ köŋılımde kınälı tüitkıl qalǧan edı. Älı künge ūmytqam joq.

Ilkıde aitqanymdai, Äbış auyldaǧy anasyn köşırıp äkelgen, jaŋa üilengen, menıŋ özım älı oryn tappaǧan kezdegı qolaisyz qarbalas, auyr joldyŋ alǧaşqy kezeŋındegı az-mūz daǧdarystan soŋ, üi-ışı, otbasymyzben aralasa bastaǧan edık. Ejelgı jyraular mūrasy sätımen maqūldanyp, ǧylymi ataqqa jetkennen keiın eŋ aldymen Äbıştı, onymen qosa Jūmekendı jäne kündelıktı qatynasyp jürgen Rymǧali men Sūltan Orazalindı, jas kelınşektermen bırge qonaqqa şaqyrdym. Keşeler Äbıştıŋ özı tūryp ketken Gornyi gigant aimaǧy, atalmyş mädeniet saraiynan bırşama tömen, Iаblochnaia köşesındegı jaldamaly päterımızge. Ol kezde täbärık jönın qūnttamaimyz, bızge qaraǧanda bılıgı artyq Äbış ūzynşaq, kertpe qyrly, hrustal vaza äkelıp edı. Keiınde qaptaǧan köp şynynyŋ arasynda joǧalypty. Qandai da mükämalǧa eskertkış dep qaramaisyŋ, ömırıŋ tausylmastai körınedı, saqtap qoiu kerek edı. Dabyrlasyp, mäz bolyp ūzaqty kün boiy, jaqsy otyrdyq. Menıŋ auyldas, ejelgı dostarym Rymǧali men Sūltan Äbışpen student kezımızde, men arqyly tanysqan, endı mülde jaqyn kısıler bolyp şyqty, keiın ömır boiy syilasyp ötse kerek, äsırese Aqmola el astanasyna ainalǧannan soŋ, bır şaharda tūryp, riiasyz aralasqan tärızdı. Kezınde Ǧabit Müsrepovten bastap, Iliias Esenberlinge deiıngı aralyqtaǧy ırıler turaly qaitalanbas, mändı sūhbat-kinohikaialar qalyptaǧan Sūltan, Äbıştıŋ jetpıs jyldyǧynda asa mazmūndy, derektı film tüsırdı dep estıdım. Şynynda da, ūzaǧynan saqtalatyn, öşpeitın tarihi eskertkış.

Men Iliias aǧa Esenberlinnıŋ ǧūzyrynda, baspada otyrǧan kezde Äbıştıŋ äuelgı bır klassikasy – «Dala balladalary» jeke kıtap bolyp basylyp şyqty. Onsyz da şyǧatyn kıtap degenmen, är eŋbektıŋ özınıŋ sättı jol-sapary bar. Arada köp ūzamai, men jaŋadan aşylǧan ädebi almanah, kelesı jyldan bastap ai saiyn şyǧuy josparlanǧan, jäne jappai jazylu jürıp jatqan (alaida partiia alpauyty Sattar İmaşev köldeneŋ zorlyqpen jolyn kesken) «Jalyn» jurnalynda otyrǧanda, «Şyŋyrau» atty povesın alyp keldı. Men – bas redaktordyŋ mındetın atqaruşy (aqyry bekımei qaldym), Tölen – proza bölımınıŋ meŋgeruşısı, – ekeuımız jarysa oqyp, meilınşe süiıngen edık. «Myna «Şyŋyrau» – osy uaqytqa deiın jazǧan barlyq şyǧarmalaryŋnyŋ eŋ biık şyŋy», – dep edım özıne. Qolma-qol terımge jıberdık. Şynynda da, künı bügınge deiın, eŋ üzdık tuyndylarynyŋ qatarynda.

Äbış äsker qatarynan oralǧannan soŋ, bırşama tomaǧa-tūiyq ǧūmyr keşken. Basqany bılmeimın, ekeuımızdıŋ aralasymyz taǧy da siredı. Ärtürlı jaǧdaida ūşyrasqanymyz, zäude bır telefonmen habarlasuymyz bolmasa, baiaǧydai etene aralasymyz joq. Sol kezde aramyzdy suytpasa da, menıŋ äjeptäuır ökpeme sebep bolǧan bır jaǧdaiat turaly aita ketu qajet siiaqty. Köŋılde kır qalmas üşın. Kinostudiia – ülken öndırıs ortalyǧy. Äbış – ädebi ssenariiler kollegiiasynyŋ bas redaktory. Men ol zamanda dramaturgiia salasyna da qalam tartuǧa ümıttı edım. Älemdık sahna hikaialaryn, ejelgı grekten bastap, Şekspir men İbsennen ötıp, Meterlink, Chehovqa deiın tügel oqyp tauysqam. (Keiın, sahnadaǧy är sözıŋ süzgıge tüsıp, qysqaryp, qūbylyp, būzylyp jatatynyn aŋdaǧan soŋ, būl janrdan jerıdım.) Arnap jazbasaŋ da, körkem proza salasy, ondaǧy dialog, polilog, monolog bıtımın jetıldıru üşın qajettı mektep. Hoş. Endı Äbış Qazaqfilmge barǧannan soŋ, kinossenariige köŋılım kettı. Būrnada būl studiiada Äkım Tarazi bas redaktor bolǧan. Äkımnıŋ eŋ jaqyn dostary – Saiyn, Asqar, Qalihan, tolyq jäne qysqa metrajdy, körkem, derektı, nemese basqadai filmderge ärqily ssenariiler jazady eken. Bırlı-jarymy ötedı, ötpegennıŋ özıne, alǧaşqy şart negızınde äjeptäuır aqşa alady. Esebı, äuelde bolaşaq ssenariidıŋ jobasy ūsynylmaq, kollegiia tarabynan maqūldansa, atauly şart jasalady, keleşek qalamaqynyŋ jiyrma bes paiyzy mölşerınde aqşa berıledı. Onysynyŋ özı ekı-üş myŋ, ol zamannyŋ esebınde qyruar qarajat. Sodan keiın, ssenariidıŋ jarym jyl, bır jyl mölşerınde ūsynylǧan tolyq nūsqasy jaramsyz tanylǧan jaǧdaidyŋ özınde äuelgı, avans aqşa avtordyŋ qaltasynda qalmaq. Menıŋ Äkımmen qatynasym jaqsy, alaida, öz tarabymnan ssenarii ūsyna qalsam, qatty qinalar edı, Saiyn men Qalihannyŋ qatarynan kezek tiiuı neǧaibyl. Tärızı, būl kezde mende ondai niet bolmasa da kerek. Al Äbıştıŋ tūsyndaǧy jaǧdai basqaşa. Özımen kezektı bır kezdesude aittym, solai da solai, ssenarii ūsynsam, retıne qarai körersıŋ, dep. Äbış küldı. Äkele ber, degen. Arada bırer apta ötkende bolaşaq kinofilm ssenariiınıŋ äuelgı joba-nūsqasy da daiyn boldy. Qajettı mölşerde, jiyrma betke taqau. Jaŋadan şyǧarylǧan eşteŋe joq, «Qara qyz» ben «Kök mūnardyŋ» negızınde qalyptap edım. Üiıne, Äbıştıŋ öz qolyna aparyp berdım. Ärine, barlyq uaqytta aqşa kerek, äitse de men üşın şeşuşı jaǧdaiat emes. Nemkettıge jaqyn, qalamǧa salmaq tüsırmeitın, aqyry paidaǧa şyǧuy mümkın, pändäui äreket.

Arada ai öttı, bälkım, ekı-üş ai. Aqyry, Kinostudiiadan arnaiy hat aldym. Blank qaǧazǧa basylǧan, resmi jauap. Ssenariidıŋ jobasy ıske jaramaidy, deidı. Tym jadaǧai, arzan, taptauryn bolǧan («banalnyi») siujet eken. Qabyl aluǧa eşqandai mümkındık joq. Orysşa, qairylmas, qysqa ükımnıŋ soŋyna qol qoiǧan – ädebi redaktor S.Elubaev. Ol kezde alǧaşqy şaǧyn kıtabyn ǧana şyǧaryp ülgergen Smaǧūl. Eŋ ǧajaiyby – menı halturşik därejesıne tüsırıp otyrǧan Smaǧūldyŋ, ädebietke jolyn aştym demeiın, alǧaşqy äŋgımesın jariiaǧa şyǧarǧan – endıgı «banalnyi» jazarman – osy men edım. Kezdeisoqta aldyma kelgen oraiymen emes, «Jazuşy» baspasy jas prozaşylar tuyndylaryn jinaqtamaq kıtapqa, KazGU-dıŋ Ädebiet bırlestıgımen habarlasyp, sūrap alynǧan onşaqty äŋgımenıŋ ışınen taŋdap tapqam. Ärine, Smaǧūl maǧan mındettı emes, alaida, «Qobyz saryny» men «Aldaspandy» şyǧarǧan, «Tazynyŋ ölımı» men «Bır atanyŋ balalaryn» jazǧan, bırşama tanymal aǧasyna sypaiyraq söileuıne bolatyn edı. Sypaiyŋyz ne, ras, ol zamanda jappai synalyp jatqan, şyn mänısınde özım künı bügınge deiın maqtan etetın «Kök mūnar» – «banalnyi» bırdeŋe bolyp şyǧypty. Menı moiyndamaǧan şyǧar, jaŋa bastasa da asqaqtap tūrǧan şaǧy bolar – mäsele Smaǧūlda ǧana emes-tı. Men Äbışke qatty renjıdım. Aşu üstınde bır japyraq qaǧaz jazyp edım. Taǧy da üiıne aparyp tastadym. Men senıŋ öz qolyŋa tapsyrdym, endı soŋymyzdan kelgen balaǧa erık berıpsıŋ, öz auzyŋmen aitsaŋ neter edı, qisyny kelmeidı, kinostudiianyŋ jaǧdaiy kürdelı deseŋ, eşqandai ökpe joq edı dep. Artyq söz aitylmady. Äbış sol betı jauapsyz qalǧan. Qisyndy uäj tappady ǧoi deimın. Şyndyǧynda, terıs jauapqa eşqandai qatysy bolmauy da mümkın. Kinostudiiadaǧy jūmys auyr, bei-bereket. Menıŋ jazbalarymdy köp ssenariidıŋ qataryna tırkep, artynan ūmytyp ketuı de mümkın. Qaitkende, däp osylai, dörekı türde jaz dep nūsqau bermese kerek. Artynan, sabama tüsken soŋ, osylai oiladym. Al bala Smaǧūl köp ūzamai, qarymdy qalamger retınde tanyldy, jastyq şaqtaǧy bır jelıgı şyǧar, keiınde bılıs boldyq, Pragada, «Azattyq» radiosynda menıŋ balammen qatarlas qyzmet atqarǧan kezınde qaltqysyz aralastyq, jaqsy jazuşy ǧana emes, oŋdy jıgıt eken, tek bır ǧana qolaisyz jaǧdaiat – osynda jazylyp bıtken soŋǧy kıtabyn «Jūldyzǧa» ūsynbaq eken, būl kezde menıŋ qūlaǧym tosaŋ tarta bastaǧan edı, äŋgıme-keŋes üstınde anyq estımesem kerek, äkele ǧoi dep aitpappyn, keiın, kıtaby şyqqanda, maǧan – jurnalǧa nege bermedıŋ degenımde, özıŋızge aitqam, bızdıŋ üide qonaqta otyrǧanda, şyrai tanytpadyŋyz dedı; öte yŋǧaisyz jaǧdai, taŋdama «Jūldyzdan» jaqsy şyǧarmanyŋ betı qaitqany joq edı, keide sūrap ta alatynbyz.

Şyndyǧynda, mülde oilastyrmauǧa, jazylmauǧa, ūsynylmauǧa tiıs, soǧan orai tiesılı sybaǧasyn alǧan ssenarii hikmetınen soŋ, köŋılde azǧana dyq qalǧanymen, ai ötıp, jyl tolmai Äbış ekeuımızdıŋ qatynasymyz būrnaǧy arnasyna qaita tüstı. Bala kezden bıte qainasqan, talaily taǧdyrymyz bar, arazdasa, airylysa almaidy ekenbız. Ötken balalyq, jastyq ǧūmyr selbestıgı ǧana emes, tılektes, qanattas qalamgerlık qyzmet. Qazaqtyŋ ülken ädebietınıŋ bügını men bolaşaǧy töŋıregındegı orailas müdde. Ortaq dostar, onyŋ ışınde ekeuımızge bırdei etene Tölen bar. Kezdespei tūrmaisyŋ. Kezdeskende, kinostudiiadaǧy tört-bes jyldyq ürdıs qyzmetınen soŋ Äbış Qazaqstan kompartiiasy Ortalyq komitetıne auysqan. Būdan soŋ da ärqily mansapta. Endı qyzmet jaǧdaiyna qarai, beisauat jürmeidı, bızdıŋ jazuşylar qauymy, onyŋ ışınde aǧa ūrpaqtyŋ bırınen soŋ bırı kelıp jatqan alpys, jetpıs, seksen jyldyq mereitoilarynyŋ duly dastarqanyna da barmaidy. Erkın otyrys – öz üilerımızde. Onda da tym jiı emes. Osy jyldarda bırer ret Äbıştıŋ, ekı-üş retten Tölen men bızdıŋ üilerımızde, ädette üşeuden-üşeu, ärine, bäibışelerımızben bırge, bas qossaq kerek. Tölen dombyra tartady. Ǧajaiyp küiler. Bızdıŋ qauymda Jūmeken jäne Jüsıp Qydyrov tamaşa dombyraşy boldy desedı. Özım tyŋdap körgem joq. Al men bılgen Tölen – naǧyz däulesker küişı edı. Ol kezde qūnttamaǧan, keiınde taspaǧa jazyldy ma, jazylmady ma, bılmeimın. Oraiy kelgen soŋ, qystyrma äŋgıme. Bızden tört-bes jas ülkendıgı bar, alaida zamany bır Bek Toǧysbaev airyqşa syrbaz änşı boldy. Äigılı Jüsıpbek Elebekovke qarailas, bıraq qoŋyrjai, özındık äuez. Bırjan, Aqan, Äset. Kezınde radioǧa jazylǧan. Aŋyrap tūrady, jalpy qazaqqa keŋınen tanymal. Öz şaŋyraǧynda, ortaq mereke, toilarda talai ret tyŋdadym. Abai äspettegen syrly, tolqymaly, keremet änder. Sodan, Jazuşylar odaǧynda «Ädebiettı nasihattau biurosy» degen boldy, qalamgerler el aralaidy, kezdesuler ötkızedı, nätijesınde alys auyldarǧa deiın tırı jazuşyny körıp, bır marqaiyp qalady, eŋ bastysy – osyndai ärbır saiahat-seiılden soŋ bızdıŋ jıgıtter de köp aqşa tabady, bır sapar – 450-500 som desıp jürdı, menıŋ özım qatynasyp körgen emespın. Bek, özı qatarlas jazuşylarmen şyqqan ärbır joly, qai auylǧa barsa da, tanystyru üstınde jūrt «Būl kısını bılemız, pälenbai änşı ǧoi» deidı eken jäne kezdesu soŋynda mındettı türde än saluyn sūraidy. Bekeŋ, äuelde qyzyq körgenımen, keiın äbden jüikelep, men änşı emes, jazuşymyn dep qyrsyqsa kerek. Aqyry, Almatyǧa qaitqannan soŋ, bır joly qazaq radiosyna arnaiy baryp, barlyq dauysyn öşırtıp tastapty. Söitıp, ǧajaiyp änşı Bek Toǧysbaev qazaq önerınıŋ tarihynan bırjola syzyldy. Artyq sanap, dara bekıtpek jazuşylyǧy qanşalyq därejede – ol basqa äŋgıme. Men özım osyndai änşı bolsam, anandai dombyraşy bolsam, jer-kökke syimas edım. Tıptı, jazuşylyǧyma teteles därejede alǧa tartar edım.

Men siiaqty, Äbıştıŋ de eşqandai tötenşe önerı joq. Bızdıkı – dastarqan basyndaǧy qara äŋgıme. Äbış student kezınen-aq äzıl, anekdottyŋ şeberı bolatyn. Ärqaisymyzdyŋ älsız, osal jerımız, mınez erekşelıgın tap basady da, külkılı, zılsız äŋgımege ainaldyrady. Äuelgı jataqhanada, keiıngı sabaq, seruender kezınde Orazbek turaly, Baqyt pen Tūrǧanbai, men turaly qanşama qaljaq hikaiasy bolyp edı. Bır-ekeuın aittym. Köbısı este qalmapty. Men turaly anekdottary – ädette qyz-qyrqynǧa qatysty, köşede köldeneŋ ūşyrasqan äldebır öŋdı boijetkenmen tanysam dep sätsızdıkke ūşyrauym töŋıregınde. Ärqily mazmūndaǧy özara äzıl äŋgımeler keiıngı eresek, tıptı, qarasaqal kezımızde de toqtalmady. Sondai äzıl-qaljyŋnyŋ bırı. Qonaqtasyp jürgen kezımız. 80-jyldardyŋ basy bolsa kerek. Kün jeksenbı, tüs auǧan şama. Äbış pen Tölen bızdıŋ üige kele jatyr. Kenetten būlt qaptap, qalyŋ nöser bastaldy. Sonda men terezeden qarap tūryp: «Apyr-ai, qazaqtyŋ nömır ekınşı, nömır üşınşı jazuşylary jaŋbyr astynda qalatyn boldy-au», – dep edım. Bızdıŋ äiel aitty: «Senıŋ qaljyŋyŋ bıtpeidı, Äbış bärın de köteredı. Endı osy joly, törıŋde otyrǧan kezde, «Qazaqtyŋ nömır bırınşı jazuşysy – sensıŋ » dep, köŋılın aulap otyr», – dedı. «Olai bolmaidy, – dedım. – Menıŋ qolymnan kelmeidı. Öitkenı, būl bırınşı, ekınşı, üşınşı oryndy belgılep, bekıtetın – myna jaŋbyrdy jauǧyzyp tūrǧan aqsaqaldyŋ özı!» Köp ūzamai, Äbış pen Tölen de keldı, bäibışelerımen bırge. Taksimen jetıptı, ärı qolşatyr ūstaǧan. Men dastarqanǧa otyrar-otyrmasta jaŋaǧy äŋgımenı qaz-qalpynda qaitalap aityp edım. Ekeuı de mäz boldy. «Kelesı joly sol joǧarydan bekıtılgen zaŋdy özıŋ özgertıp, bızdı törtınşı, besınşıge jıbermeseŋ bolǧany», – degen Äbış külıp.

1972 jyly, Tölen, Äbış, men üşeuımızdıŋ tūŋǧyş balalarymyz – Äbıştıŋ ūly Äulet, qalǧan ekeuımızdıŋ qyzdarymyz – Qarlyǧaş pen Ümıt Almatydaǧy N12 – jalǧyz qazaq mektebınıŋ bırınşı klasyna bardy. Jäne üşeuı de, on jyl boiy bırge oqyp, bırge bıtırısken. Ärine, ata-analar jinalysy bar, basqa da ärqily şaralar; ortaq merekeler de atausyz qalmaidy, özımızden būryn äielderımız ünemı kezdesıp tūrsa kerek. Jalpy, kündelıktı, düniaui tırşılıkte azamatty jaqyndatatyn da, alystatatyn da – zaiyptary ǧoi. Bızdıŋ äielder syilas, bılısten ūzap kete almady. Äbıştıŋ Klarasy men bızdıŋ Baqytjamaldy aitam. Äbış ekeuımızdıŋ universitette jürgen kezderımızde ärbır hatynda maǧan sälem aityp tūratyn Muza-Klara Äbıştıŋ bosaǧasyn attap, Almatyǧa kelgennen soŋ, menı būryn tanymaǧan, endı mülde eskermeitın şyrai körsetken. Äbış ekeuımız alystaǧamyz joq, bıraq eŋ jaqyn adamdarǧa tän, üi-ışındık etene aralas ta ornamaǧan. Äbışke aqyryna deiın adal, senımdı qosaq bolǧan Klara, bälkım, öz jūbaiynyŋ qyzmet jaǧdaiy artyq, jazuşylyǧy da ozyq dep bılgen şyǧar. Alaida, dostyq – teŋdes därejemen ölşenbeidı. Sırä, basqalar yǧyp tūratyn, äuelde artyqşa qūrmettep, keiınde tabyna otyryp söilesetın Äbışpen jalpy jūrttan böten, erkın, köterıŋkı, baz-bazynda, özım de bılem, öktem söileitın mınezım ūnamaǧan şyǧar. Qaitkende de ketken zaman, ötken ıs. Bala kezımızde sonşama jaqyn bolǧan, endı odan ärmen tüsınıse, tuysa tüsuge tiıs Äbışpen aramyzda salqyndyq emes, alystyq emes, bır qalypty baisal qatynas ornauynyŋ bır kıltipany retınde aita ketu oryndy sanadym.

Äbıştıŋ jalpyǧa ortaq meiırban mınezı, jaqyn jūrtqa janaşyr peiılı köpke mälım. Ortalyq komitette bırge qyzmettep jürgende Tölen aitar edı: Äbış sonşama köterımdı, sonşama kışıpeiıl, aldyna kelgen jūrttyŋ bärınıŋ tılegın oryndauǧa tyrysady, al qyzmettes jıgıtterdıŋ qai-qaisyna da aqyl, keŋes qosyp, tıptı, tiesılı resmi jazularyna deiın tüzep, jetıldırıp beruden jalyqpaidy dep. Men ideologiia tarabynda şeşuşı qyzmette otyrǧan Äbıştıŋ aldyna baryp, telefon şalyp, äldenendei kömek, qoldau sūraǧan emespın. Mäselen, bögelıp jatqan kezektı kıtabymdy baspa josparyna engızu tarabynda. Jäne basqa da jaǧdaiattar bolmai tūrmaidy. Būl kezde Ata-Qazaqtyŋ ejelgı aqyndyq mūrasy jinaqtalǧan «Aldaspan» antologiiasynyŋ äigılı janjaly ötıp ketken. Özgesınıŋ bärı ädepkı tırşılık aiasynda. Jospardan biyl qalsaŋ, mülde ūstap tūra almaidy, kelesı, älde arǧy jylǧa ılınesıŋ. Äbış syrtymnan qoldap jatqan şyǧar, tūpa-tura säbetım tüsken emes. Tek bır ret qana Tölenge salmaq salǧanym bar. Jeltoqsan oqiǧasynan soŋ baspadan ketken kezımde jaŋa direktor menıŋ josparda tūrǧan kıtabymdy qatardan şegerıp edı, ornyna keltırıp berdı. Būl kezde Äbış basqa qyzmette, baiaǧyşa otyrsa, ol da däp solai jasar edı. Barlyq uaqyttaǧy riiasyz qatynasymyzdyŋ körsetkışı retınde aityp otyrmyn.

Jeltoqsannan soŋ dünie alai-tülei bolyp kettı. Būl kezde Jazuşylar ūiymynda ekınşı hatşy bolyp otyrǧan Äbış ärqily jiyn, şaralardyŋ bel ortasynda jürdı. Sondai mäjılısterdıŋ bırınde söilegen, ızınşe, ūlttar dostyǧyna arnalǧan jinaqta basylyp şyqqan bır sözı maǧan türpıdei körıngen edı. Oktiabr revoliusiiasyna deiın qazaqta bırtūtas ūlttyq mädeniet bolmady degen. Kezdeskende aittym: «Eger Maŋǧystaudyŋ oiynda, äigılı zirattar emes, neşe jüz şaqyrym ien şalǧai, qu dalada äldebır qisaiǧan, jetım qūlpytas tūrsa, sonyŋ betındegı örnek – qazaqtyŋ üş myŋ jyldyq, bıregei mädenietınıŋ körınısı bolyp tabylady», – dedım, odan ärı qazbalaǧam joq. Joǧaryda aitsam kerek, jalpy bız Äbış ekeuımız būryn da, keiın de bır bırımızge aqyl, keŋes salyp körgen emespız. Ädepkı tırşılık kebı tügılı, ädebiet töŋıregınde. Būl jolǧysy – amalsyz serpılgen söz edı.

Äitkenmen, bır-ekı şetın jaǧdai. «Alasapyran» «Jūldyzda» basylyp jatyr. «Ürker» kıtap bolyp şyǧypty. Ejelden-aq özara avtograf ädetımızge enbegen. Satyp aldym. Üige kelgen soŋ, jailanyp oqymaq bolyp, bırınşı betın aştym. Äbılqaiyr han qūmalaq salyp otyr. Bögelmei, Äbışke telefon soqtym. Qūttyqtaimyn, qaiyrly bolsyn! Sodan soŋ: «Äu, Kekılbaev, myna qūmalaǧyŋ terıs şyǧypty ǧoi. Qaitkende būlai tüspeidı, – dedım. Äbış aŋyrap qaldy. – Būrşaq pa, jügerı me, qyryq bır tas alyp, qaiyra tartşy, özıŋ de köresıŋ», – dedım. Äbış kümän ba, keiıs pe, qūmyǧa bögelıp edı. «Eşteŋe etpeidı, – dedım. – Menen basqa kım körıp, kım bılıp jatyr. Jaŋa basylymynda tüzei salasyŋ». Keiınde oŋdaǧan boluǧa tiıs. Kelesı jaǧdai. Ekınşı kıtap «Eleŋ-alaŋdy» Baspakom maǧan tölemdı resenziiaǧa berdı. Avtoryn aitpaimyz, sızdıŋ esımıŋız de bürkeme bolady, degen. Sondai bır, qalypty räsım bar edı. Maǧan bärıbır. Äbış ekenı beseneden belgılı. Ol da menıŋ jazuymdy kämıl tanysa kerek. Hoş. Sonymen, otyz bes baspa tabaq qoljazbaǧa on bes bet resenziia jazdym. Bırlı-jar eskertpem – ziiansyz, ūsaq-tüiek, anau-mynau, negızınen romandaǧy ūlttyq bailamdardy jaba bürkeu tarabynda. Kümänsız maqūl. Sonymen qatar, naqty bır däiekteme. Roman epigrafyna «Ekkleziastan» äigılı bır üzık alynǧan eken. Paidalanǧan tüpnūsqa mätın az-mūz jaŋsaq bolǧan siiaqty. Mende «Ekkleziastyŋ» jeke qalyby da, «Bibliianyŋ» tolyq nūsqasy da bar edı, qajettı tüzetu jasadym. Keiınırek, kıtap älı şyqpai tūrǧanda, «Ekkleziast» qalai boldy dep sūrap edım, küldı, senıŋ jazǧanyŋdy bırden tanydym, degen. Qaitalap aitaiyn, ädette ülken jazuşylar bır-bırıne aqyl, keŋes bermeidı, tek tılektestık, tüiındı baǧa ǧana aitylmaq, men keltırgen ekı rette de körkemdık aqau emes, ärkımde ūşyrasuy mümkın tehnikalyq eleusız kınärat turaly söz bolǧan.

Äbış bailauly qyzmetterde jürgen zaman, Almatyda, ärqily jaǧdai, ädette, asa jiı bolmasa da, Tölen üşeuımızdıŋ otbasylarymyzda kezdesıp tūrdyq dedım. Ärine, tek qonaqta ǧana emes. Este qalarlyq osyndai bır oqiǧa, 1990, älde 91 jyly Maŋǧystauda, alaştyŋ äigılı aqyny Qaşaǧannyŋ mereilı basyna kümbez köterıluıne bailanysty boldy. Būl kezde menıŋ ülken qyzymdy ūzatqan qūdam Bolat Qasymjanov Aqtauda, Tehnologiialyq institutta sabaq beredı, dosent, älde dekan. Endı būrnada qol jetpei jürgen Maŋǧystaudy tört-bes jyl qatarynan, qysy-jazy, erkın araladym, Üş jüz alpys ekı äulienıŋ bırer jüzın tanyp, eŋ ūlyqtarynyŋ basyna täuap ettım. Älemdık därejedegı ǧajaiyp eskertkışter. Äbıştıŋ tuǧan auyly men oqyǧan auylynda bolyp, ölkenıŋ ötken zamanyna qatysty qanşama tarihi äŋgımeler men aŋyz, jyrlardy tyŋdadym, baiyrǧy qazaqtyŋ qadır-qasietın tani tüskendei boldym, sonymen qatar, Äbıştıŋ düniege kelgen, ösken, adam retınde qalyptasqan ortasy turaly da tolymdy maǧlūmat aldym. Üştaǧan auylynda Asqar degen şejıre qarttan Äbıştıŋ Adaidan bastalyp, Janaidan ötıp, Kekılbaiǧa tıreletın jiyrma ekı atasynyŋ esım-jönın jazyp alǧan edım, Almatyda qaldy, oraiy kelse, keiınırek osy jazbalardyŋ bır jerıne tırkeimın. Bügıngı, otarlanǧan Maŋǧystau men otarşyldyq kezeŋı bastalǧan HIH ǧasyr – ekı däuırdı qatarlastyra sypattaityn, Dosan batyrdyŋ köterılısı, Qyryq orystyŋ qyrǧyny, jäne basqa da oqiǧalardy qamtityn roman jazbaq edım. Tıptı, aidaudaǧy Taras Şevchenko jäne jankeştı qaharman Baluan Niiaz turaly hikaiattar josparlanǧan. Zaman men jaǧdai yryq bermei, ıske aspaǧan köp dünienıŋ qatarynda qaldy. Aita bersek, äŋgıme köp. Äbışke, onyŋ tuǧan ölkesıne qatysty bolǧan soŋ eske alyp otyrmyn.

Sonymen, qasyma bäibışemdı ertıp, Qaşaǧan aqynnyŋ toiyna bardym. Osydan bır jyl būryn basyna täuap etıp, ırgesı köterılıp jatqan kümbez jäne aldaǧy ülken toi turaly «Jūldyzda» arnaiy maqala bergızıp edım. Endı el azamattary arnaiy şaqyrtu jıbergen. Kütıp otyrǧan, aldan şyqqan qūdamyzdyŋ üiıne emes, qarsy alǧan jıgıtter bastap äkelgen meimanhanaǧa tüstık. Liuks nomer. Şūǧyl dastarqan – şūbat, qazy-qarta... Erteŋıne merekelık saltanat bastalǧan. Äuelı  aidyndy Mädeniet saraiynda, Qazaqstannyŋ şar tarabynan, tıptı, ırgeles Türıkpennen kelgen qūrmettı meimandar, qala halqy bas qosqan alqaly jiyn. Kelesı künı ūlan-asyr toidyŋ özı. Teŋız jaǧasyndaǧy körıktı jas şaharmen ırgeles, keŋ dalaǧa tıgılgen, kemı jetpıs-seksen aqşaŋqan kiız üi. Ärqily ūlt oiyndary, qyryq şaqyrymdyq, ainalma, alaman bäige. Menı ataqty jelaiaq, SSRO chempiony, älemdık olimpiadalardyŋ qazaqtan şyqqan alǧaşqy kümıs medaldı jüldegerı, Ämin Tūiaqovpen bır kiız üige bölgen eken. Būdan būryn jekelei tanystyǧym joq edı, osy öŋırdıŋ tumasy, syrbaz azamatpen jaqsy jarasyp otyrdyq, äielderımız de bırden şüiırkelesıp ketken. Älbette, airyqşa syi-siiapatty dastarqan, än men küi, odan da ǧajaby – halqymyzdyŋ eleulı ūldaryna degen asta-tök köŋılı, riiasyz syilastyǧy. Säulelı, ūmytylmas saǧattar. Sodan, keş batyp, tünnıŋ bır uaǧynda bız otyrǧan üige syrttan taǧy ekı jıgıt keldı. Bız Ämin ekeuımız mūnda emes, solardyŋ dastarqanynda boluǧa tiıs ekenbız. Mūndaǧylar orta joldan būryp äketıptı. Jaǧalai sūrastyryp, ızdep tapqan betterı. Üi ielerı kädımgıdei daulasyp jatyr. Älde tızımde ekı jerde jazyldyq, anyǧy, bızdıŋ jıgıtterdıŋ aituynşa, būlardyŋ enşılı meimandary kelmei qalǧan. Aqyry, azǧana äzıl, bazynadan soŋ, Ämin ekeuımız, ekı bäibışemen bırge jaŋa üige auysqan edık. Mūndai özgeşe ortada şarşau, talyǧu joq, tün ortasynan asqanşa sauyq qūrdyq. Bärımız bırdei qarǧa tamyrly qazaq degenmen, Äbıştıŋ auylynyŋ eskılıkke jaqyn, naǧyz qazaqy mınezı men darqan köŋılı, meiman kütu ǧana emes, alaştyŋ azamatyn syilauy özgeşe eken. El-jūrtynyŋ öz ortasynan şyqqan Äbıştı airyqşa qasiet tūtatynyn būryn da bıluşı edım, osymen neşınşı märte, bıraq jekelei qonaq emes, ūlan-asyr toi üstınde körgen soŋ, būl qūrmettıŋ sebep, saldaryn da kämıl tanyǧandai boldym. Äbıştıŋ ozyq tumysyna säikes, ūlttyq tamyrdan qol üzbegen qazaqy tektılık. Üşınşı künı ūly mereke kümbez basynda jalǧasty. Maŋǧystaudaǧy Ata-Qazaq zirattary – halqymyzdyŋ salt-dästürı ǧana emes, ozyq önerı men ruhani qasietınıŋ de eŋ bır körnekı, öz tarabynda teŋdesı joq körınısı ǧoi. Aqynnyŋ atyna laiyq, halqyna laiyq mäŋgılık eskertkış – osy toidyŋ eŋ basty nätijesı, tüiındı qorytyndysy bolatyn. Kümbezdı aşu saltanatynan soŋ ırgeles dalaŋǧa tıgılgen qonaq üilerge qarai bettedık. Ämin ekeuımız taǧy da bırgemız. Tiesılı kısılerımız bastap jürgen.

Keşegı jappai dyrdu, bäige men meiman bölıs kezınde Äbıştı körmegen edım. Äldebır märtebelı qonaqtarmen bırge jürse kerek. Jaŋa, kümbez basynda ūşyrastyq, amandastyq, odan artyqqa mūrşa kelmegen. Endı, özımızge bölıngen üige qarai bettegende, äldebır kısı keldı. Äbekeŋ menı özı otyrǧan üige şaqyrypty, bızben bırge bolsyn dep. Äbış menımen Almatyda da habarlaspaǧan. Qanşa degenmen, auyl iesı, būl jaqta da bırden körınbedı. Men tabiǧatymda kınämşıl, ökpeşıl adam bolsam kerek. Ärine, jaqyn sanaǧan kısıge. Raqmet, bızdıŋ özımızdıŋ enşılı üiımız bar, dedım. Şaqyruşy kısımız amalsyzdan kerı qaitty. Kümbezdı zirat pen qonaqüiler tıgılgen aralyq – äjeptäuır jer. Sol kezde alyp-ūşyp Äulet keldı. Äbıştıŋ ülken ūly. Şıldehanasynda bolmasaq ta, mektep, bırınşı klastan jaqsy bıletın Äulet. Naqty sözı esımde joq, kökesınıŋ atynan şaqyra kelgen. Men sol betımşe manaǧy sözımdı aityp edım. Äulet aŋyryp ülgermedı, bızdıŋ äiel kırısken: «Au kökesı, senı Äbış emes, myna balaŋ şaqyryp tūr ǧoi!..» – dedı. Keide, Qoja-Nasyr atam aitpaqşy, äieldıŋ de aqyl tauyp ketetını bar. Endı jyǧylmasqa amal joq. Barajaq üiımızdıŋ ielerınen rūqsat, keşırım sūradym. Körıp tūr, amalsyz ilıkkenımdı. Ökınışte bolsa da, japyrlasyp qaldy. Myna Äminnıŋ bır özı on kısıge tatidy dep, onymen de rizaşylyq aitystym. Ökınışke qarai, būdan soŋ, myna qarbalas zamanda Äminmen qaiyra jalǧasudyŋ sätı tüspeptı.

Bız kelsek, mūndaǧylar jaŋa otyryp jatyr eken. İmanǧali bar, taǧy bır, men jön-josyǧyn bılmeitın mansapty kısıler. Jastary ülken aqsaqal, ärı qūrmettı meiman retınde, Äbış ekeuımız qatarlasa, tördıŋ töbesınde jaiǧastyq. Yrdu-dyrdu emes, kemel dastarqan, kelelı keŋes. Än men küi. Bärımızge ortaq ötken toi, aqyn mereiı turaly erkın söilesıp, jarasyp, jaqsy otyrdyq. İmanǧali bauyrymmen de däp osy joly jüzbe-jüz tanysyp, alǧaş ret tıldesken edık. Erteŋıne sanauly kısı, tıkūşaqpen Beket-Atanyŋ basyna baryp tüsıp, tobymyzben täuap ettık. Būl da bır, adamnyŋ esınen ketpes, äserlı, ärı qyzyq däuren eken.

Būdan soŋǧy kezeŋde Äbış memlekettık qyzmet salasynda qatty köterıldı. Tırşılıkke paidasyn bılmeimın, jazuyna ölşeusız ziian keltıruı anyq. Erıktı-erıksız türde ökımettıŋ sözın söileu, joǧarydaǧy bır kısınıŋ raiyn aŋdau, oǧan jalǧas taǧy äldeneşe kısınıŋ qybyn tabu öz aldyna. Sonymen qatar, barlyq uaqytta Äbıştıŋ taqau töŋıregı, joldas-joralaryna järdem, kömegı köp boldy ǧoi dep oilaimyn. Qadarynşa, eşkımnıŋ de ötınışın jerde qaldyrmasa kerek. Jaqynǧa janaşyr köŋıl, jalpyǧa keŋşılık mınez nätijesı. Būl kezde egemen elımızde jappai zaŋdastyrylǧan korrupsiia, aram qalta öz aldyna, eşbır, tıptı, ılgışek-kümänsız, op-oŋai mäselenıŋ özı tıkelei para, nemese tamyr-tanys, aǧaiyndyq jalǧastyq bolmasa, oŋymen şeşılmeitın. Men mekteptı altyn medalǧa bıtırgen, Şet tılder universitetınde üzdık oqyp jürgen ekı balamdy Bolaşaq baǧdarlamasyna ötkızudıŋ eşqandai jolyn tappadym. Tıptı, qaida, qalai qabyldanyp jatqanynyŋ özı qūpiia. Aqyry, Joǧarǧy bılım ministrınıŋ orynbasary, ızgılıktı Şämşä Köpbaiqyzy Berkımbaevanyŋ yqylasymen, kenje ūldy, būl kezde ülken ūl qyzmet atqaryp jürgen Chehiiaǧa, Praga universitetınıŋ daiyndyq kursyna jetkızdım. Maqtanyp aitaiyn, keler jyly, şet eldık ekı jüz elu talapkerdıŋ ışınde üş bırlık, bır ekılık, iaǧni üş bes, bır tört alyp, jalpy tızımde qatarynan tört bes alǧan bosniialyq serb balasynan keiın ekınşı bolyp, Europadaǧy eŋ ejelgı Karl universitetıne tüstı. Al qyzyma eşqandai jol tabylmaǧan. Aqyry, Abylai han universitetın üzdık bıtırdı. Mıne, osy kezde, Qazaqstan oqu oryndaryn qyzyl diplomǧa tämamdaǧan elu bala Angliiaǧa bır jyldyq oquǧa jıberıledı eken deitın habar estıdım. Anyq söz. Amal joq, Äbışke qolqa salyp edım. Sol künı, arada ekı saǧat ötpei, üige telefon soǧypty. Bızdıŋ bäibışege. İmanǧali ketken, endı jaŋa ǧana kelgen ministr Qyrymbekke aittym, Mūhaŋ erteŋ habarlasyp, balanyŋ qajettı qūjattaryn äzırlep bersın, degen. Erteŋıne, saǧat toǧyzdan öte, qabyldau bölmesıne telefon şalmaimyn ba. Men pälenbai degen aǧaŋyz bolam, ministrdıŋ özı habarlassyn degen eken, maŋyzdy şaruam bar edı, dep. Sekretar qyz – qazaqy, tärbielı bala eken, «Jaraidy, aǧa, qazır qosamyn» dedı. Kütıp tūrmyn, bırer minuttan soŋ qyzym daǧdarǧan qalypta, keşırıŋız, däp qazır bosamai jatyr eken, dedı. Bırer saǧattan soŋ habarlasyŋyz. Mejelı uaqytta taǧy da jaǧdaiy joq, bır jaqqa ketıp barady. Tüsten keiın – jinalys üstınde. Men äuelgı telefonnan soŋ-aq kümän alǧam. Alaida, erteŋıne taǧy da habarlastym. Arǧy künı jäne. Endı qyzym şynymen abdyrady. Aitar syltauy da tausylǧan. Bıraq men toqtai almadym. Tura bır apta boiy, künıne bır ret qoŋyrau şalyp tūrdym. Keiınde habarlaspady, bılmedım degen söz tuyndamas üşın. Özımnıŋ aty-jönımdı qaitalap, ministr bügın de bosai almai jatqan şyǧar, deimın. Bişara qyz «İä, iä...» dep, menen tezırek qūtyluǧa asyǧady. Endı, ainyma dosynyŋ äreketı turaly Äbışke qaiyra tıldesudı namys kördım. Sonymen, jarty jyl ötsın. Astana – Aqmolaǧa köştı. Men äldebır merekelık jiynǧa barǧan edım. Bızdıŋ şef – Baspakom ministrı, parasaty men saiasaty teŋdes Altynbek Särsenbaev. Jazuşylar odaǧynan nebärı alty adam: bır orys, bır joiyt, bır nemıs jäne üş taraptan üş qazaq tızımge ılıngen eken, sonyŋ bel ortasy bolyp. Ülken, saltanatty keş. Üzılıste Äbıştı kördım. Şūrqyrap amandasty. Bırden-aq: «Bala oqyp jür ǧoi, Londonda, anada äldeqalai eske tüskende sūrap edım, Qyrymbek aitty», – dedı. Men – öte tärbielı, mädeniettı kısımın. Bıraq däp osy jerde özımdı ūstai almadym. Qazaqşa jıberıp alsam kerek. Sodan soŋ aittym, Londonda oqyp jür, aǧalary aqşa jinap, sondaǧy bır tölemelı kursqa jıbergen, al ministrıŋnıŋ jaǧdaiy... manaǧy pūşaiman oqiǧany baiandap bergen edım. Aqyr soŋynda toqtai almai, būl – alystaǧy menı elemegenı emes, jaqyndaǧy senı qorlaǧany, deppın. Äbış qap-qara bolyp kettı. Sol mezette taǧy bıreuler kelıp amandasyp, sözımız üzılıp qalǧan. Onsyz da tämam hikaiat. Menıŋ Äbışke kınäm joq edı. Ötınışımdı bırden qabyldady, uädege sendı, aqyrynda sözı jerde qalsa, jamandyǧynan emes, tapsyrǧan kısınıŋ suait, aramdyǧynan. Būdan būrynyraq oilaǧam, Äbıştı araǧa beker saldym-au, dep. Aqyry solai boldy. Men būl kezde «Jūldyzda» otyrǧam. Jalǧyz jäne ortalyq ädebi jurnaldyŋ bas redaktory. Qalamyn syilaǧan jazuşy üşın būdan ülken qyzmet joq. Al el bileuşılerdıŋ közqarasy tūrǧysynan alǧanda, qūnyŋ – esıktegı jalşydan tömen. Bälkım, Äbış osy jaǧyn bärımızden būryn aŋdap, basqa bır tırşılık jolyn qalauly yqylaspen taŋdaǧan şyǧar.

Būl Äbış qandai märtebelı qyzmette jürse de, eŋ aldymen jazuşy edı. Bızdıŋ ädebietşı qauym ortasynda. Jalpy jūrt ūǧymynda. Al kez kelgen qalamgerdıŋ özındık baǧasy bar. Pendelık paiym eŋ myqty degenderın özara salǧastyryp jatady. Ötken ǧasyrdyŋ soŋǧy on jyldyǧy men jaŋa ǧasyrdyŋ basyndaǧy ädebi syn Äbış ekeuımızdı daralap, qatar ataityn. Äuelı Kekılbaev, odan soŋ Maǧauin. Kerısınşe bolyp körgen emes. Sonyŋ özınde, äuesqoi jūrt, şalaǧai ädebietşıler tarabynan qaisy artyq, qaisy kem degendei düdämal saualdar tusa kerek. Jäne öner ataulymen jaǧalasa jüretın ösek-aiaŋ: baqtalastyq, qyzǧanyş, köre almauşylyq turaly laqap. Atap aitaiyn, Äbış äuelden keŋ edı, paryqsyz daraqylyǧy joq, bälkım, ıştei özın eşkımge teŋgermese de, kısımsıgen kekırt mınezden aulaq. Jas kezınen jūldyzy jaryq boldy. Al men qaşanda özıme airyqşa senımdımın, kımnen bolsa da oquym artyq, jazuym biık dep bıldım. Tıptı, jiyrma-jiyrma bır jasta jazǧan alǧaşqy äŋgımelerımnen keiın özımdı qazaq prozasynyŋ aldyŋǧy qataryna şyqtym dep sanadym. Arada şirek ǧasyrǧa juyq uaqyt ötkende äigılı Ǧabit Müsrepovtyŋ özı osylai degen. Keiıngı, «Tazynyŋ ölımınen» soŋǧy kezeŋdı aitpai-aq qoiaiyn. Ilkıde jazylǧan jäne jariiaǧa şyqqan «Qobyz sarynyn» esepke almaǧanda. Äbış ekeuımız tel östık. Alǧaşqy, eleulı şyǧarmalarymyzdy qarailas mezgılde jazdyq. Ras, Äbış aqyn retınde ataqqa tezınen jettı, synşy retınde de menen būrynyraq tanyldy. Jäne men ädebiet tarihymen arhiv kemırıp otyrǧan kezde proza salasynda öndırtıp jazdy. Alaida, äu bastan-aq ekeuımızdıŋ ara qatynasymyz riiasyz edı.  Süiınış jäne tılektestık. Özara «jarys», äldenendei baqastyq bolǧan joq. Ärkım özınşe nyq eken. Ärkımnıŋ de dosy turaly ūǧymy joǧary eken. Būryn da bır aittym ǧoi deimın, öner adamdarynyŋ qily taǧdyry turaly, 1978 jyly jazylyp, köp ūzamai basylyp şyqqan «Kökbalaq» romanynda: «Şyn kemelge künşıldık jat», – dep jazǧan ekem, jetken biıkten qaraǧan, būrnadan qalyptasqan ūǧym. Qyzǧanyş – özıne kümändı, bäkene jazarmandarǧa ǧana tän kınärat dep bılem. Jäne şalaǧai jūrttyŋ syrttan ton pışuınıŋ köleŋkelı körınısı.

Osy rette, 2004, älde 2005 jyly asa qolapaisyz jaǧdaiat boldy. Maŋǧystauda şyǧatyn, bıraq bütkıl respublikaǧa taraityn, jaŋylmasam, «Üş qiian» atalatyn gazette ülken maqala basylypty. Äbış kötere madaqtalady. Onysy jön. Būdan keiın menı Äbışpen salǧastyra kele, meilınşe kemıtuge tyrysypty. Jazuşylyǧy da, basqasy da şamaly, deidı. Meilı. Būdan da sūmdyǧy – ışı tar, qyzǧanşaq. Taǧy sol siiaqty tötenşe tolǧamdar. Esımde qalǧany – ömır boiy tyraştanyp, Äbışke jete almai kele jatyr, ışı tolyp, yzadan jarylǧaly jür, deptı. Men jönınde ne aitylmaǧan. Ol kezde, odan būryn jäne künı bügınge deiın. Al anau – bütkıl respublika şegınde, ortalyq jäne aimaqtyq barlyq basylymdar betınde maǧan qarsy qyzyl nauqan jürıp jatqan kez edı. Üirenşıktı jaǧdai. Alaida, myna lepestıŋ erekşelıgı – ömırı şäi despegen, qanattas şyǧyp, qatarlas kele jatqan Äbış ekeuımızdı salǧastyruy jäne osynşama bäleket söz aityluy bolatyn. Men gazet mätını qolǧa tüskennen soŋ, taǧy bırer apta aial qyldym. Qamqor ınılerı, söz joq, būl maqalany Äbışke jetkızdı. Endeşe, osy gazet betınde, nemese öz tarabynan arnaiy jauap beruge tiıs. Bolmady, körınbedı. Osydan soŋ men jalaly maqalany sol qalpynda, özım basqaryp otyrǧan «Jūldyz» jurnalynda jariialadym. Aita ketu kerek, maŋǧystaulyq ınılerdıŋ şamyna tigen jaǧdaiat – osydan bıraz būryn bızdıŋ jurnal betınde Äbıştıŋ äldebır şyǧarmasyna qatysty syn pıkır aitylǧan eken. Qazırgı qazaq prozasy turaly maqalalardyŋ bırınde. Tıptı, esımde joq; älbette, jurnalǧa jıberer aldynda oqydym, atalmyş mın oryndy ma, orynsyz ba, aitarlyqtai mänı joq, assa ekı-üş söilem, bırer şumaq. Menıŋ ömır boiy, tıptı, däp osy tūsta körıp kele jatqan qūqaiym būdan on, jüz ese: ärıptes jazarman qauym ärbır jaŋa şyǧarmamdy türpıdei köredı, arydaǧy «Kök mūnar» romany jäne basqa da hikaiattar tūrypty, berıde, qanşama ataqqa jetken zamanda jazylǧan ǧūmyrbaiandyq «Men»-nıŋ dauy neşe jylǧa kettı, būdan keiıngı, Şyŋǧys han turasyndaǧy maqalalar soŋy bıtıspes oibai-attanǧa ūlasty. Parlament deputattary, akademikter men «Halyq qaharmandary», eŋbek ardagerlerı üstı-üstıne, berısı Baspasöz ministrlıgı, arysy – respublika prezidentınıŋ özınıŋ atyna talap pen ǧaryzdy qardai boratyp jatyr, qatarlas «Qazaq ädebietı», joǧarydaǧy «Egemen Qazaqstan», aralyqtaǧy «Jas Alaş», eŋ aiaǧy «Almaty aqşamy» men oblystyq gazetterge deiın japyrlai sögıp jatyr – ne boldy? – tük te bolǧan joq, qylşyǧymyz qisaimai, qalamymyz müdırmei, şalqyp, tolqymasaq ta, qalypty jaǧdaida kün keşıp kelemız. Al klassik jazuşy ǧana emes, mansapty qyzmette otyrǧan Äbıştıŋ atyna, oryndy bolar, orynsyz bolar, bır auyz tılek, syn aitu – qylmysqa parapar sūmdyq eken... Sonymen, özımdı balaǧattaǧan, beiädep qana emes, tüisıksız, sauatsyz maqalany jurnalyma sol qalpynda basyp şyǧardym. Men Äbışten taǧy da äldenendei söz kütıp edım. Eger bızdıŋ auyl demeiın, mende auyl joq, ata-baba molasy men kındık kesken qonystyŋ tozǧan jūrty ǧana bar, auyldas emes, tılektes, anyǧy – yǧymda saialaǧan jıgıtter, menıŋ köleŋkemde jürgen äldekım Äbış turaly osyndai talpy söz aita qalsa, sol sätınde sögıs jasap, qolma-qol Äbıştıŋ özınen keşırım sūrar edım. Al Äbışım tyrs etpedı. Keiınırek oiladym, Äbıştıŋ memlekettık baǧdardaǧy şaruasy köp, alǧaşqy maqalany alǧan joq, keiıngı basylymdy körgen joq. Myna jaqta öz betımızben typyrlap jürgen – bız ǧana. Şynynda da köp ūzamai, älgı «Üş qiian» – Maŋǧystau tarabynan tiesılı jauap boldy. Ol jaqtaǧy, auyl-üidıŋ tuyn ūstaǧan talapkerler äuelde qatty daǧdarǧan eken. Özın sökken maqalany qaiyra basatyndai, myna Maǧauinnıŋ esı auysyp ketken be – dep. İnternetke şyqqan jalǧas maqaladan oqydym. Däp solai. Aljasyp, şatysqan. Äitpese aqylǧa syimaityn ıs. Arada azǧana uaqyt ötkende, köptep kömektesıp, oilana-tolǧana kele, danalyq qorytyndy jasapty. Maǧauin özınıŋ qatelıgın moiyndap, barlyq ianat, balaǧatty qabyl alyp, amalsyzdan jurnalyna basyp otyr! Sonymen qatar, zäresı ūşa qorqyp, Äbışten keşırım sūraǧany! Jalǧyz Äbış emes, jalpy jūrt, qazaq qauymynyŋ aldynda aqtalmaq! Mıne, osyndai keremet. Atauly maqala, – gazetı tozar, joǧalar, internetı öşer, mülde ūmytylar, kıtap bolyp tüpteletın «Jūldyzdyŋ» betınde bırjola saqtalyp qalmaq. Öte dūrys jasadym dep oilaimyn. Būl rette de Äbıştıŋ jeke basyna ökpe, kınäm joq. Naqtysyn bılmegennen. Anyǧy – jaŋaǧy jalaly maqalanyŋ öz ışınde tūr. Kımnıŋ kım ekenı keiınge maǧlūm bolmaq.

Äbış Aqmolada, men – Almaty, jyl saiyn jazda, ekı-üş aiǧa şet el – alys Pragadaǧy balama demalysqa ketem. Osy, Almatyda otyrǧan kezımnıŋ özınde Äbıştıŋ joly tüspedı. Manaǧy, astana auysqan saltanatty keşten soŋ mülde ūşyraspadyq. Neşe jyl boiy. Köŋıl alalyǧy emes, jer şalǧailyǧy. Bar habarymyzdy syrttai bılısıp otyrsaq kerek. Auyldas ınılerı ūran salǧan qolaisyz jaǧdaidan soŋ da menıŋ köŋılımde kırne joq edı, bälkım, Äbış bärın bıle tūra menımen tıldesudı artyq körgen şyǧar, renış aitady dep imenuı de, bıraq men qaitkende kınälamas edım.

Būl kezde järeuke aǧaiyndary Äbış üşın tym joidasyz körgen bır auyz eskertpeden jüz ese salmaqty, auyr aiyp, jala men päle respublikadaǧy barlyq basylymdar arqyly menıŋ basyma üiılıp tögılıp jatty. Bır künde bes-alty gazetke qatarynan şyqqany bar. Bır emes, äldeneşe ret. Omai!.. Sol künderdıŋ özınde menıŋ jazuym toqtalǧan joq. Jüikenıŋ airyqşa myqtylyǧynan emes. Berık senımnen. Būrynyraq aitqanym bar: bızge soqtyqqan adamnyŋ özınıŋ sory qainaidy dep, bızge küie jaqpaq bolǧan kısınıŋ özı qarabet bolady dep. Dälme-däl esımde joq, äiteuır jazylǧan, basylǧan söz. Maǧnasy – menıŋ tarabymnan naqty qarymta şart emes, erteŋ bolmasa arǧy kün, keler zaman bärın ornyna qoimaq. Jäne bır lepesım: «Önerde, ädebiette qaşanda köp it emes, kök it jeŋedı», – degem. Senı qalai küstana qylsa da, ötkendegı baryŋa nūqsan kelmeidı. Jalǧan men jalaǧa män bermeseŋ, köŋılıŋe kıreuke tüspeidı, igılıktı jūmysyŋ odan ärmen jalǧasa bermek.

Maǧan qarsy ökımettık «Egemen Qazaqstannan» bastap, respublikalyq barlyq resmi jäne beiresmi baspasöz betınde tura bes jylǧa sozylǧan äşkereleu nauqanynyŋ syrtqy, eŋ tüiındı nätijesı – 2006 jyl, 6 qaraşa künı özım tura on segız jyl, üş jarym ai basqarǧan «Jūldyz» jurnalynan ketuge mäjbür boldym. Ketkem joq, tym qūrsa syrttai sypaiylyq saqtamai, dörekı qalypta ketırdı. Bır apta būryn Baspasöz ministrlıgınen kelgen ökıl «Ūzaq otyryp qoiypsyz» degen jalǧyz-aq syltau aityp edı. Iаǧni, özım tılenıp, aryz jazuym kerek. Joǧaryda menen äldeqaida ūzaq otyrǧan kısı bar dedım, eşbır ilıkpei. Endı qatqyl jarlyq berılgen. Ökımetım men partiiam, olardyŋ aitaǧyndaǧy jandaişaptar tüisıksız, berekesız, jappai nauqan jasap, mūnşama janyqpasa da bolatyn edı. Ädebi jurnal – Keden basqarmasy emes, Salyq jinau ortalyǧy emes, bıraq eşqandai paida tüsırmese de, keudesı biık kısı otyrǧan soŋ, senımsız, bälkım, airyqşa ziiandy körınse kerek. Hoş. Aldyn-ala qauıptense de, däp osy sätte daǧdaryp qalǧan redaksiia qyzmetkerlerıne riza-hoş aitysyp, qolymda jūqa portfelım ǧana bar, şyǧyp jüre berdım.

Keiınde bır aitqanymdai, egemen ökımetım men tuysqan partiiama eşqandai ökpem joq edı. Halqyŋa jat peiıl, sen üşın jau demeiın, köldeneŋ, beisauat qūrylymǧa qandai uäj, kınä boluǧa mümkın. Menı tura bes jyl boiy, onyŋ ışınde soŋǧy on ekı ai tynymsyz qaralap, jer düniede joq päle-jalany üiıp-tögıp jatqanda, qazaqtyŋ tym qūrsa bır azamatynyŋ, ara tüspesın, būl qalai dep aitpaǧanynan tüŋıldım. Eger bızdıŋ ortamyzdaǧy qandai da tūlǧaǧa qarsy menıŋ basymnan ötkennıŋ onnan bırındei qysas jasalyp jatsa, men ündemei qaludy öz boiyma ar körer edım. Äldekımdı aiaǧannan emes, ädılet üşın de emes, özımnıŋ ataqqa şyqqan alaş azamaty degen atausyz märtebeme köleŋke tüsırmes üşın. Älbette, menı jaqtyrmady dep te eşkımge kınä taqpaimyn. Alaida, būdan būryn da aitsam kerek, men mūndai ortada ömır süre almaityn edım. Elden bırjola ketuge bel bailadym.

«Börı aryǧyn bıldırmes», – degen. Arada üş-tört kün ötkende atauly jiynǧa bardym. Memlekettık syilyqtar komissiiasynyŋ alǧaşqy mäjılısı. Būrnaǧy Mädeniet ministrlıgınıŋ ǧimaraty. Ekınşı qabatqa köterılgende, mäjılıs zalynyŋ esık aldynda jaqsy köretın ınılerımnıŋ bırı Baqqoja Mūqai men Serık Negımov deitın ädebietşı tūr eken. Äldekımderge jaqqan, endı därejesı kem bolsa da, märtebelı komissiia müşesı tärızdı. Baqqojamen ädepkıdei jyly amandastyq. Sodan soŋ Negımovke qarap tūryp aittym: «Qazaq ädebietınıŋ» ötken sanynda menıŋ ǧūmyrbaiandyq dilogiiamdy jamandapsyŋ. Men ǧana emes, «Jūldyzda» basylǧan Qabdeş Jūmadılovtyŋ, Bekejan Tılegenovtyŋ, Äzılhan Nūrşaiyqovtyŋ da estelık kıtaptaryn terısteisıŋ. Tanymyŋ, közqarasyŋ solai eken deiık. Alaida, qazaqqa memuar janrynyŋ keregı joq, ziiandy degen ne söz? Osyndai tüsınıkpen qalaişa ädebietşı bolyp jürsıŋ?» – dedım. «İt – aşuyn tyrnadan» emes, bylǧanyş nauqannyŋ soŋǧy bır körınısıne berılgen baǧa. Sodan Baqqoja ekeuımız ışke kırdık. Aldymyzdan Hanbibı şyǧyp edı. Esenǧaraeva. Jaqsy aqyn, sonymen qatar, halqy üşın paidaly qyzmet jasap jürgen mädeniet qairatkerı. Memsyilyqqa ūsynylǧan tızımde baryn bılem. Jönımen, sypaiy amandasyp, atauly kıtabyn jazyp berdı. Däp osy sät qana emes, ülkenge ıltipat üşın ūsynylǧan kıtapqa qandai avtograf jazyluy mümkın? Köterme söz, artyq-kemdı qūrmetke toly lepes. Hanbibı qaryndasym qysqa qaiyrypty: «Aǧa, altyn basyŋyz aman bolsyn!» – deidı. Bar peiılı, tılegı men qūrmetı osy bır auyz sözge syiǧan. Jäne menıŋ köŋıl auanymmen säikes keledı. Ömırımde aǧa-bauyr, ını-qaryndas tarabynan estıgen eŋ ǧajaiyp lepes der edım. Ökınışke qarai, Hanbibı tolyq dauysqa jetpei, ırıkteuden öte almai qaldy. Bıraq būdan aqyndyǧyna köleŋke tüspese kerek.

Taǧy ekı apta ozǧanda, Memlekettık syilyqtar komissiiasynyŋ qorytyndy mäjılısı şaqyrylǧan edı. Kım ekenı esımde joq, qatarlas jıgıtterdıŋ bırımen tūrǧam. Kenet arǧy taraptan Äbış körındı. Menı bırden aŋdamai, aralyq jıgıtpen amandasty. Sodan soŋ ǧana körgen. Men qol berıp edım, arsalaŋdap qūşaǧyna aldy. Maǧan sūrauly jüzben qaraǧan. Bärı jaqsy, dedım. Osy kezde Serık aǧa Qirabaev kelıp edı. Amandyqtan soŋ: «Mūha, būl qalai boldy?» – dedı keiıstı jüzben. «Emigrasiiaǧa ketem!» – dedım. Äbış aŋtarylyp qalyp edı. Keler mezette bärımızdı  mäjılıs zalyna şaqyrǧan. Äbış aramyzda bolmady, tärızı, basqa bır şarualarmen jürse kerek. Äbış ekeuımızdıŋ eŋ soŋǧy körısuımız eken. Arada ai ötpei, 2006, 28 dekabr künı men bäibışemmen bırge Ortalyq Europa – Praga qalasyna kelıp tüstım. Elden bırjola ketken emigrasiianyŋ basy. Segız jarym jyldan soŋ Amerikaǧa ötıppın. Bar sapardyŋ soŋy bolmaq.

***

2015, 11 jeltoqsan. Äbış fäni dünieden köştı. Bırge bastaǧan, qatarlas jasaǧan qairan Äbış. Bar ısıne Täŋırı tarazy. Ǧazapty jer betınde jetpıs alty jyl jäne bes kün ǧūmyr keşıp, baqiǧa kettı. Qanşama jyl boiy alǧan barlyq ataq-därejesı, marapat pen madaq, jūldyzdy sölkebailar tügeldei joqqa ainalǧan. Artynda kündelıktı, üzdıksız, tynymsyz, beimaza qyzmet astynda jürıp, qalt etken şekteulı uaqyt, ūiqysyz tün, aralyq demalys künderı, jarym ai, üş-tört aptalyq tynym kezderınde, bailau men qūrsaudan bosaǧan darqan köŋılmen, baiandy aq qaǧaz betınde tızbelegen şyǧarmalary ǧana qaldy. Ädepkı ömırde – ūl men qyz, nemereler. Jäne, ülken esepte – qara orman halqy. Pendesınıŋ de, tūlǧasynyŋ da naqty, tüpkılıktı baǧasy – keleşek ülesınde.

30.VII – 20.VIII.2016,

Rokvill, Merilend, AQŞ.

"Jūldyz" jurnaly, jeltoqsan