Men özım Arystyŋ Syrdariiaǧa qūiatyn jerınde tuǧanmyn, sol jerde öskenmın. Ol Otyrar degen şähär, qazırgı Şäuıldır degen jer. Sovhoz ortalyǧy Arys özenınıŋ boiynda bolady da, al bır otdeleniesı Syrdyŋ boiynda bolatyn. Mūhtar Şahanov ol kezde qyp-qyzyl jıgıt. Söz jazyp öitıp-büitıp... Äuelde Qūdai şyǧar, sonan soŋ men Mūhtardy şyǧaryp alǧan. «Sen söz jazǧanda bızdıŋ auyldy, Arystyŋ jaǧasyn aitasyŋ da, sodan Syrdyŋ boiyn da qamtyp ketesıŋ» -dedım.
Ol kezde Kraikom komsomol edı. Qyzyl orda, Jambyl, Şymkent üş oblysy Kraikomǧa qaraityn. Solardyŋ konferensiiasyna menı şaqyrǧan soŋ barǧanmyn. Būl 1964 jyl ǧoi. Būl – sol konferensiiaǧa bızdıŋ svhozdyŋ direktoryn şaqyrǧannan keiın bastalǧan tırlık. Ne kerek, sonymen Täşkennen bır pianino äkelıptı de, foege qoiyp qoiypty. Sonymen, konsert berılgennen keiın sovhozdyŋ direktory sahnaǧa şyǧyp, menı de şaqyryp: «Şämşı! Pianinoŋ anau tūr, kıltıŋ mynau!» -dep, kıltın bergen maǧan. Sodan soŋ men aittym, endı: «Şerım aǧa! Qazaqta maqal bar: «Bergen märt emes, alǧan märt» degen. Sondyqtan, pianinoŋyzǧa ülken rahmet! Myna publicho, jūrttyŋ aldynda uäde berem sızge, – auylǧa arnap bır än jazamyn», – dedım. Sodan, būl özımızdıŋ auylǧa arnap jazylǧan än. Al endı, ändı aitatyn jastar ǧoi. Mūhtarǧa aityp, tüsındırdım: «Sen Mūhtar, dorogoi, Arystyŋ jaǧasynda qyz ben jıgıttı ūiymdastyrmasaŋ, eşkım aitpaidy. Ändı de aitatyn qyz ben jıgıt. Qyz ben jıgıt bolmasa ol än jaqsy bolmaidy»-dedım. Osylai-osylai dep «rybasyn» (buyn sanyn) berıp, bärın tüsındırdım. Sodan keiın Mūqtardyŋ jazǧan sözı edı.
Sızderge qysqaşa Mūqtar turaly aitaiyn. Mūhtar özı jetım ösken jıgıt. Ekı klass şkoldy bıtırgen. Dva klasa, Dvuhklasnym obrazovaniem chelovek. Şymkentke alyp kelgen Qalaubek Tūrsynqūlov. Sodan keiın qalǧanyn, attestatty ūiymdastyryp berdık, ne kerek, «on jyldyqty bıtırdı» degen. (jūrttyŋ külkısı, «Tehasşalap» deseŋızşı!»-degen dauystar estıledı). E, iia-iia, Tehas... Pedinstitutqa tüsırdık – zaochnyi da, zaochnyi.
Mūqtarǧa Puşkin, Lermontov kelıp qalypty sūraǧyna, biletıne. Sodan, otyra qalyp öleŋ jazǧan ǧoi: «Men orystyŋ ölgen aqyndary tügıl, tırısın de bılmeimın», -dep. Söitıp oqyp boldy. Bärın aityp qoiǧanbyz ǧoi! Söitıp Mūhtar pedinstitutty bıtırdı. (Du külkı). Sodan, «Aq bantiktı» jazǧanda da: «Köke, bantigıŋız ne?» -deidı. «Bantik – älgı şkolnisanyŋ taǧyp jüretını», dedım. Būl – maǧan syilaǧan pianinoǧa jazylǧan än. Äitpese bız Arystyŋ jaǧasynda eşkımmen tanysqan joqpyz. Eldıŋ basynda bar tırlıktı jazu degen söz...
«Arsyz bolmai ataq joq» (Abai). Kompozitor Şämşı Qaldaiaqov «Arys jaǧasynda» degen änınıŋ şyǧu tarihyn Taldyqorǧanǧa barǧanda äŋgımelegen üntaspa internettegı poştama tüsken eken. Tyŋdap, 1973 jyly qaŋtarda künı boiy bırge jürgendıkten, Şämşı aǧanyŋ dauysyn jazbai tanydym. Menı oilandyrǧany Şämşı aǧanyŋ Mūhtar Şahanov turaly: «Sızderge qysqaşa Mūqtar turaly aitaiyn. Ekı klass şkoldy bıtırgen. Dva klassa. Dvuhklassnym obrazovaniem chelovek. Sodan keiın, ne kerek, attestatty ūiymdastyryp berdık «on jyldyqty bıtırdı» degen. Pedinstitutqa tüsırdık – zaochnyi da, zaochnyi! Söitıp oqyp boldy. Bärın aityp qoiǧanbyz ǧoi! Söitıp Mūhtar pedinstitutty bıtırdı»,- degen sözderı boldy. Naqtylasaq – Şämşı Qaldaiaqov 1964 jyly kezıktırgende, 22 jastaǧy Mūhtar Şahanovtyŋ «bılımı» ekı klastyq eken. Mekteptıŋ bastauyş bılımın de almaǧan! «Bantik degen ne?!» - deuıne qaraǧanda, ol älgı 1-2 klasta da mektepke baryp äure bolmaǧan. E, meilı, qūdai daryn berse aqyn, kompozitorlar mektep oqymai-aq orta deŋgedegı şyǧarmalar jazǧan jaǧdailar tarihymyzda bolǧan. «Jambyldy da KSRO bilıgı 1936 jyly bır saiasatpen Mäskeudıŋ sahnasyna şyǧardy emes pe!?»-dep qoia salar edık-au. Bıraq, mäsele M.Şahanovtyŋ bılımsızdıgınde emes, bastauyş mekteptı de bıtırmegen oǧan ükımettıŋ «ekolog bolyp Aral teŋızı men Balqaş kölın apattan qūtqarudy» tapsyruynda. (Ondaǧy maqsat – KSRO ükımetınıŋ qaulysyna qarsy bırınşı bop köterılgen qazaq saiasi ūiymdar qūrmasyn dep, nazaryn basqa jaqqa būru bolǧan). Odan da soraqysy – 2 klastyq «bılımı bar» M.Şahanovty bilık qazaqtyŋ tarihi-qaharmandyq Jeltoqsan köterılısınıŋ aqiqatyn «tüpkılıktı zerttep, aşatyn» deputattyq komissiianyŋ töraǧasy etıp taǧaiyndap, myŋdaǧan azamattardyŋ tartqan qasıretın mazaqqa ainaldyrǧany. Al M.Şahanov bilıktegılırge: «Au, men saiasi oqiǧany tekserer zaŋger emespın ǧoi, bılımımnıŋ deŋgeiın halyq bılmegenmen, sızder bılesızder. «Kötere almas şoqpardy belıme bailamaiyn!» - demedı. Ekı jyl būryn özı, köterılıske qatysyp gazettegı qyzmetınen şyǧarylǧan M.Aqdäuletke: «Kötterıŋ qyşyp alaŋǧa nege bardyŋdar?!» degenın ūmytqan M.Şahanov, bilıktıŋ halyqty aldau oiynyna kırdı de kettı. Syrt el M.Şahanovtyŋ teledidardan alqyn-jūlqyn söilegenın körıp «tyndyryp jür» dep oilaidy. Al onyŋ: «Jeltoqsan köterılısıne de Ukrainadaǧydai «golodomor» statusyn talap etu kerek», - degen sauatsyzdyǧyn, jeltoqsandyqtardy älem elderı «batyrlar» dep otyrǧanda, M.Şahanov olarǧa: «Qaita qūru saiasatyna senıp alaŋǧa aŋǧaldyqpen barǧandar" degen «status» japsyryp berdı. Sonda, Qairat Rysqūlbekovke de Batyr ataǧy «aŋǧaldyǧy» üşın berıldı me!? Endı bır jiynda M.Şahanov: «Alaŋda äskeriler men milisiiaǧa tas laqtyrǧandar – kiımın auystyrǧan KGB qyzmetkerlerı bolatyn» degen «jaŋalyq» aitty. Söitıp, tas laqtyryp tūrǧan sätı suretke tüsıp qalǧany üşın 4-5 jylǧa sottalyp kelgen jeltoqsandyqtar, M.Şahanovtyŋ aituymen, KGB qyzmetkerlerı bop şyǧa keldı. «Nege olai aitasyŋ?!» degenıme, täuelsızdık üşın küresıp 1970-1986 jyldar aralyǧynda üş ret sottalǧan menı de «KGB-nyŋ agentı» dep gazetterı arqyly netürlı küie jaǧyp, jüregımdı stenakardiia qyldy. «Sotqa kelıp osy sözıŋdı dälelde!» desem, bezıp jür. Är jiyndarda: «Jeltoqsandyqtar aqyn Qadyr Myrzalievtı sabaimyz degen» dep, bızge 1986 jyly Mäskeudıŋ «ekstrimis, būzaqylar» degen ataǧyn qaita taŋuyn qoimaǧan soŋ, bır jiynda onyŋ osy sözı ötırık ekenı betıne aityp ünın öşırgen edım. Endı, 1986 jyly-aq bilıktıŋ ısı terıs ekenın Kolbinnıŋ betıne aitqan batyr Jūban Moldaǧalievke de tıl tigızıp jür. M.Şahanovtyŋ dümşe ekenın men 1990 jyly-aq baiqaǧan edım. Al «onyŋ komissiiasyna» engızılgen deputattar, zaŋgerler bilık būiyrǧan soŋ jäne jalaqy üşın onyŋ sauatsyzdyǧyn «baiqamasa», syrt jūrt onyŋ jeke menşıgındegı «Jalyn» jurnalynyŋ bükıl jurnalisterı internette otyryp maqtaǧanyna zombilanyp «Bır esek aqyrsa, barlyq esek aqyrady»-nyŋ kebımen jür. Qazaqta «müiızı qaraǧaidai» aqyn-jazuşylar tūrǧanda, nelıkten KSRO bilıgı 40 jastaǧy Mūqtar Şahanovtyŋ keşın Mäskeu törınde ötkızdı eken, mūny da bır qitūrqy saiasatyna paidalanbaq-au!?» dep te oilanbadyq. Ükımettıŋ ony bükıl BAQ-tardan baqyldatyp qoiǧanyna jūrt zombilandy da qaldy. «Toqpaǧy myqty bolsa, kiız qazyq jerge kırer» degendei, söitıp mekteptıŋ bastauyş synyptaryn da bıtırmegen kiız qazyq-M.Şaqanov «№1 jeltoqsanşy» bolyp jūrt sanasyna ükımet küşımen engızıldı. Özı jäne bilıktıŋ ūiymdastyrǧan «qairatker» degen madaǧyna özı senıp qalǧan M.Şahanov, bırde «Qazaqstandyq ūlt» dep ataluǧa qarsylyq bıldırıp aştyq jariialamaq ta boldy. Şyn mänınde, ondai söz älgı «Doktrinanyŋ» ışınde jazylmaǧan da eken. Soǧan qaramastan ol: «Men bilıktı raiynan qaitarmaǧanda qazır bärıŋ «qazaq» emes, «qazaqstandyq ūlt» dep atalar edıŋder!» dep keudesın soǧyp jür. (Eger bilık ras älgıdei dese, qazaqtan būryn būǧan (ūltsyzdanuǧa) orystarymyz qarsy şyqqan bolar edı). Qyrǧyzda 13 jyl elşı bop otyrǧanda qazaq tılınıŋ jaǧdaiynan eş habary bolmaǧandai, M.Şahanov elşılıkten bosai sala, endı, «tıl mäselesın» erttep mınıp, jekeşelep aldy. Türlı jiyndarda «Maǧan «Halyq qaharmany» ataǧyn bergen edı, aludan bas tarttym» degenıde M.Şaqanovtyŋ şaqadai qyp-qyzyl ötırıgınıŋ bırı. Ras. Köterılıstıŋ 10 jyldyǧyna arnalǧan jiynda ony osy ataqqa ūsynǧan, Bışkekke M.Şaqanovqa qonaqqa baryp qaitqan A.Nälıbaev tūǧyn. Jūrt menı de sol jiynda osy ataqqa ūsynǧanda, men: «Alaiaq ükımetten ataqty Şaqanovtai alaiaqtar alsyn!» dep, tızımnen öz atymdy syzdyrtqanmyn. Nälıbaev ūsynǧanmen, ükımet oǧan älgı ataqty beruge būiryq şyǧarǧan emes. Endeşe Şaqanov, ükımet bermegen ataqtan qalaişa «bas tartpaq»?! Jäne ondai ataqty bilık ne üşın bermek, M.Şahanov är ıstıŋ basyn bır şalyp attandap, eşbırın aiaqtamai tastap ketetını üşın be?! İnternette osy turaly söz qozǧalsa «Jalyn» jurnalisterı men olarǧa zombilanǧandar: «Mūqtardy synaǧanşa, nege ony qoldamaisyŋdar, ia özderıŋ kötermeisıŋder sol mäselelerdı?» -dei jöneledı. Dūrys-aq. Bıraq ol eşkımnıŋ qoldauyn qajet etpeidı de. Maqsat – tek şulau, nätijege jetu emes. Mysaly 1992 jyldyŋ küzınde, Jeltoqsan köterılısın tekseru turaly «Azat» qozǧalysy Konstitusiialyq sotqa aryz bergende, M.Şahanov sotqa kelıp: «Qozǧamaŋdar ol ıstı, Ol menıŋ «ısım». Men onyŋ «nüktesın» qoiǧanmyn» dep bajyldaǧanyn, Nazarbaevqa baryp şaǧymdanyp, ıstı qaitadan qaratqyzbauǧa küş salǧanyn, ärine, älgı internettegı jaqtauşylary bılmeuı mümkın. 2005 jyly Jazuşylar odaǧyndaǧy jiynda: «Tıl mäselesı N.Nazarbaevqa hat joldaumen şeşılmeitınıne 20 jylda köz jettı, özge de joldarmen jūmys jasaiyq» degenım üşın M.Şahanov: «Būl – ekstremizm!» dep şoşysa, al mitingıde: «Tıl zaŋy oryndaluyn Saryarqa teatry artyna tyǧylyp emes, bilıktegı Nūrotan partiiasy ştabyna baryp talap etu kerek!» degenım üşın menı milisiiaǧa ūstatyp jıbergenın de üide jatyp «feik» basqyştar dūrys dei me?! Al onyŋ tıl jaiyn aityp şulauy prezidenttık sailau kezımen tūstas keletının talai baiqadyq. Sebebı būl M.Şahanovtyŋ mitingılegenın körgen orystar men orystıldılerdı: «Oibai, myna ūltşyldar bilıkke kelse, qazaqşa söileuge mäjbürleidı.Sondyqtan būrynǧy prezidentımızge dauys bereiık», - degızu üşın ūiymdastyrylǧan qitūrqy. Söitıp 2 klasstyq «bılımı bar» M.Şahanov qazırde özınıŋ köbıkten jasaǧan köp ataǧyna «Qazaq tılınıŋ atasy» degen de lauazymdy qosyp jazyp jür. Au, doktor, akademik tıl mamandary, nege tıl mäselesın ǧylym kandidattyǧy da joq M.Şahanovqa mazaq etuge berıp qoidyŋdar?!» dep şyn mamandarǧa aityp körgenmın. «Oibai, qūrysyn! «Bälelı k...ke barmaǧyŋdy tyqpa» degen. Onyŋ «jekemenşıktep alǧan» (ärine, bilıktıŋ tapsyrysymen) mäselesıne juyqtar bolsaq ysyldap-pyşyldap artymyzǧa tüsıp küie jaǧyp mazany alady!» deidı olar azar da bezer bolyp. «Halua, halua» degennen auzyŋ tättı bolmaidy» degendei, M.Şahanovtyŋ «tıl,tıl» degen attan-şoularyndaǧy sauatsyz talaptarynan qazaq tılınıŋ ahualy bır süiemge de oŋalmaǧany belgılı. Bıraq onyŋ ūpaiy tügel. Şoular jasaǧany üşın bilıkten esep-şotyna qarjy tüsıp jatyr, kıtaptaryn ministrlık toqtatpai şyǧaryp, äkım-säkımder kezdesuler ūiymdastyryp şapannan-şapan kigızıp, aŋǧal körermen qoltaŋba sūrap şulauda... Iаpyrai, «ekologiiany da retteitın, köterılıstı de zerttep aqiqatyn aşatyn, qazaq tılın de memlekettık etıp törge şyǧaratyn, Şyŋǧyz hanǧa tarihi baǧa beretın, Abai, Mahambet, Mūqaǧalilardyŋ aqyndyǧyn sarapqa salyp syn aitatyn M.Şahanov, mümkın, «oqymai-aq «bes alar» vunderkind şyǧar!? Ondai bolsa nege keşegı-bügıngı bilıkter oǧan ministrlık ia oblys äkımı qyzmetın bermeidı, nege ömır boiy jurnal redaksiiasynda ūstap, tek jūrtqa «Şahanov-şoular» jasatyp halyqty aldai tūruǧa «jai qaǧar» (gromootvod) retınde ǧana paidalanyp keledı?! Öitkenı bilıktegıler M.Şahanovtyŋ ömırbaianyn, deŋgeiın tamaşa bıledı. Bilık qazırde halyqty aldarqatar «jaŋa şahanovtardy» qozdatyp, jemdep ūşyryp jatyr. Qolpaş estımese ışı ötetın M.Şahanov, endı «özın özı qanaǧattandyrudyŋ» jolyn tauypty. Osydan 7-8 jyl būryn Atakenttıŋ aldyndaǧy köşede ılıngen M.Şahanovtyŋ battyiǧan ülken suretın kördım. Astyna «Türk älemınıŋ üzdık aqyny» dep jazypty. Jazuşylar odaǧyndaǧy jıgıtterden «Osyndai ataq beretın konkurs öttıp pe edı Türkiiada?» dep sūraǧanmyn. Olar: «Türkiiadan kelgen bır aqynnan bız de sūrap edık, ol Türkiiada ondai ataq beretın mekeme joq» dedı bızge», deidı. Tört jyl būrynda bır jiynǧa kelsem M.Şahanov: «Juyrda Türkiiada maǧan «Türk älemınıŋ ziialylarynyŋ töraǧasy» degen ataq berdı!» de-ep tūr. Otyrǧan jūrt du qol şapalaqtady. Men ärine, Būl onyŋ kezektı bır ötırıgı ekenın tüsındım. Öitkenı, «ziialy» degen – özınıŋ jinaqtaǧan bılımımen, ülgılı ömır täjıribesımen halqyna baǧdar aitatyn tūlǧa adam. Partiia ne bır mekeme emes töraǧasy bolatyndai! Ziialynyŋ töraǧasy bolsa, onyŋ nesı ziialy?! «Ziialylar mekemesı» degen Türkiiada da, dünie jüzınde de joq närse. Jaraidy, M.Şahanov şata bersın. Mäsele – onyŋ şatpaǧyna du qol şapalaqtaityn halyqtyŋ sana deŋgeiınde-au. «Özıŋ diuanasyŋ, kımge pır bolasyŋ?!» deu ornyna, 2 klass «bılımı bar» naqaldy «ūltty qūtqaruşy qairatker» dep pır tūtyp tabynsaŋ, ekı jyldyq PTU-dyŋ «kömır köseuşısı» mamandyǧyn oqyǧan kısını (M.Şaqanovtyŋ «küştı toqpaǧyn) «Elbasy» dep 30 jyl boiy basyŋa otyrǧyzsaŋ, Qazaq, myna beişara küiıŋe nesıne renjisıŋ, kımdı kınälaisyŋ? Qoldan jasaǧan «qaharmanynan» Qazaqstan bilıgınıŋ özı mezı boldy ma, endı M.Şahanovty paidalanuǧa Qytai dostaryna berıptı. Keŋestık, postkeŋestık elderdıŋ şapandaryn alyp bolǧan ol, endı «Qytai-Qazaqstan dostyǧyn, sol eldı älemge nasihattaityn jurnaldyŋ Qazaqstandaǧy ökılı bolypty. Būl ıske Qytai da «dvuhklasnyi obrazovaniialy chelovektı» laiyq körgen eken! «Dostyq» – jaqsy söz-au! Bıraq būl ıske de M.Şahanov kırıskennen bastap Qytaidaǧy qazaqtarǧa, jalpy mūsylmandarǧa quǧyn-sürgın küşeiıp otyr. Äşeiınde bırın bırı «qytaişylsyŋ» dep şūqyǧyş qazaq, M.Şahanovtyŋ qytaişyldyǧyna läm demeidı, baiaǧyşa madaqtauda! Au, jūrtym, ony ras qoldasaŋdar nege millionyŋ qasyna baryp «ıske basta!» demeisıŋder, men de qosylaiyn?!. Älde bılesıŋder me, onyŋ eş ıske bastamaityn şoumen ekenın? Jä! Men M.Şahanov bylyq-şylyqtaryn 1992 jyldan aittym da, jazdym da. Endı ol turaly maǧan eş derek jıbermeudı sūraimyn. Basqa da şaruam tolyp jatyr. Ony madaqtauşylarmen de aityspai-aq qoiyŋyzdar. Öitkenı 2 klastyq «obrazovaniesı bar» Mūqtar Şaqanovty tūlǧa sanap, pır tūtatyndardyŋ bılım deŋgeiı sol Şaqanovtan da tömen bolǧan soŋ oǧan tabynady da! «Qudy – qu tabady» degendei, älgıler de attestat, diplomdaryn Şahanovşa «tehasşa» alǧan bolar. «Kördım» degendı «köt» degen jeŋedı» degendei, şala sauatty arsyzdar jön sözge eş toqtamaidy eken. M.Şaqanov turaly aityp auyz bylǧaǧym kelmep edı. Bıraq, Şämşı aǧanyŋ halqyn 2-klastyq «bılımdı» Mūhtar Şahanovtan saqtandyrǧan sözın halyq keş te bolsa bıluı kerek. Jäne de, qazır, onsyz da masqarasy äşkere bilıktı bır balaǧattap alyp «oppozisiiamyn!» dep, mitingıge bır-ekı baryp 4-5 kün qamalǧan bıreuler «partiia qūramyn!» dep jar salyp, al jūrt onyŋ bılımı, täjıribesın eskermesten «kösem» kötermek boluda. Mūndai oilanbauşylyq halyqtyŋ uaqytyn zaia qylyp şarşatar «jaŋa M.Şahanovtardyŋ» (nedorosl) paida boluyna soqtyraryn eskerıp, abai bolǧan jön. Al, M.Şahanovqa aitarym: «Biyl şıldede 79 jasqa tolasyŋ, «Törıŋnen körıŋ jaqyn». Keşe Resei otarşyldarynyŋ, odan soŋ olardyŋ mūragerı Nazarbaev diktaturasynyŋ halyqty aldar jaldamaly qūraly boldyŋ. Özıŋdı özıŋ «qorqytyp» 3-4 ret gazet ärıpterınen hat ta qūrastyrdyŋ, «KGB öltımek bop jür!» -dep talai spektaklder qoidyŋ. Älı de talai sūmdyqtaryŋ aşylaryna kümän joq. Men «Jeltoqsan köterılısınıŋ basyn KSRO bilıgı «Metel» operasiiasyn synaqtan ötkızu üşın özderı (N.Nazarbaevpen kelısıp) ūiymdastyrǧanyn» däleldep jazǧan soŋ, sen dk amalsyzdan, 32 jyldan keiın: «Endı ündemei qala almaimyn!» dep, moiyndapsyŋ mūny. Endı tek, älgı Mäskeude söilegenıŋ de solardyŋ tapsyrysy bolǧanyn moiyndauyŋ qaldy. Söitıp ömır-boiy halyqty aldaǧanyŋ üşın keşırım sūra! Bolmasa, tozaqtan būryn-aq halqyŋnyŋ qarǧysyna, qaharyn ūşyraisyŋ. Al menıŋ 1992 jyldan sen turaly aitqan, jazŋandarymdy jalǧan, jala deseŋ, menı sotqa ber. Sol sotta basqa da aiarlyqtaryŋdy közıŋe aitarmyn.
Hasen Qoja-Türk (12.03.2021).
