Jyl saiyn Jeltoqsan köterılısı qarsaŋynda türlı gazetterde jiı jariialanyp kele jatqan būl surette alaŋdaǧy beibıt şeru bırşama dälırek beinelengen. Jūrt nazary – aldyda, dälırek aitsaq, Ükımet üiı jaqta. Äzırge tynyş, bärı ornynda tūr. Zerdelei qaraǧan janǧa jastardyŋ ara-arasynan ötıp bara jatqan formaly tärtıp saqşylarynyŋ sūlbalary baiqalady. Bıraq qatarlary şaşyraŋqy. Nege?… Būl sūraqqa jauapty säl keiınırek bereiık.
1986 jylǧy jeltoqsan aiynyŋ 17-nşı jūldyzy. Baqytjan Tobaiaqov, Ermek Amanşaev syndy bır top jurnalist-baspagerler bır ailyq mamandyǧyn jetıldıru kursynda oqyp jürgenbız. Däl sol künı jıgıtterdıŋ bırı student jastardyŋ alaŋǧa jinalyp, KPSS Ortalyq Komitetınıŋ şeşımıne narazylyq şeruıne şyǧuǧa jinalyp jatqany jaily habar jettı. Kurstyŋ kezektı sabaǧy jaiyna qalyp, jastarǧa qosyludy jön dep tapqan jastar bır-bırlep jolǧa tüse bastaǧan.
Öz basym jūmysqa ornalasqanyma bır-aq jyl bolǧan. Kommunistıgım taǧy bar. Bırden nartäuekel deuge dätım barmai, oilana kele älıptıŋ artyn baǧyp, ärıptesterımnıŋ közqarastaryn baiqap köreiın degen oimen özımnıŋ tūraqty qyzmet ornym – «Jazuşy» baspasyndaǧy «Qazaq prozasy redaksiiasyna» keleiın. Bärı ornynda, bıraq olardyŋ da äŋgımesı – osy taqyrypta, barlyǧy dürlıgıp otyr eken. Olar dep otyrǧanym: ülkenımız Rafael Niiazbekov, Zahardin Qystaubaev, Käken Qamzin. Redaksiiaǧa bıreudı qaldyryp, äne-mıne şyqqaly tūrǧanymyzda bölımge maşbiuro meŋgeruşısı Bätijamal apaiymyz kıre qalyp:
– Sender mūnda neǧyp ürpiısıp tūrsyŋdar? Jastardyŋ arasyna baryp, qorǧan bolmaisyŋdar ma? – degenı älı künge deiın jadymda.
– Mıne. Özımız de şyqqaly tūrmyz! – degendı aityp, alaŋǧa tarttyq. Jolai bızge marqūm Oŋalbek Kenjebekov qosyldy.
Alaŋ üstı iın tırese lyqsyǧan halyq. Köbı örımdei jastar. Qyz-jıgıtterı aralas. Ükımet üiı jaqta ekı qatar bolyp sap tüzgen qalyŋ äsker. Qoldarynda temır qalqan. Ärı qarai jan adamdy jıbermeuge bekıngen türlerı. Är jerden qoldaryna megafon ūstap, ündeu tastaǧan şeşender şyǧa bastady. Bärınıŋ aitary: «Bızdıŋ respublikany basqaratyn bır qazaqtyŋ, tıptı tym bolmasa, bır qazaqstandyqtyŋ tabylmaǧany ma? Nege jergılıktı halyqpen sanaspaidy?!.»
Demın ışıne tarta tünergen aspan da ülken dauyldyŋ soǧaryn sezıp, «qalai bolar eken» dep tyna qalǧandai. Sūp-sūr, sūp-suyq. Qai mezgıl bolǧany da belgısız. Mynau älem, myna qoǧam – bärı-bärı bır-aq künde müldem ögei, müldem jat bolyp şyǧa kelgendei et-jüregıŋdı eze tüsedı. Qoldan keler qairan joq. Sözıŋdı tyŋdap, «iä, söite qoiaiyq» deitın bır jan joq. Kerısınşe, mınberge şyqqandary: «Taraŋdar!Ketıŋder! Qazır qyrylasyŋdar!» – dep, zäreimanyŋdy ūşyrady.
Öŋımız tügılı, tüsımızge kırıp körmegen osyndai körınıske tap bolyp, auzymyz aşyla aŋ-taŋ bolyp tūrǧan bızge Käken Qamzin aǧamyz kömekke keldı.
– Jıgıtter! Bır-bırımızden köz jazyp qalmaiyq. Şetke şyqpai, köbıne osy orta tūsta bolaiyq. Kördıŋder me? – dep iegımen qos qaptaldaǧy biık üilerdıŋ joǧarǧy balkondaryna qūzǧynǧa ūqsap «qonaqtap» alǧan formaly fotosuretşılerdı nūsqady. – Erteŋ mūnyŋ arty tımıskılerdıŋ ındetuıne ūlasady. Saq bolaiyq!
Käkeŋ osyny aityp, ortaǧa qarai oiysa bergenımızde aldyŋǧy jaqtaǧy iın tıresken qalyŋ top ekıge jarylyp, qatarlary ydyrai bastady da, qarsy aldymyzdan qol ūstasqan milisionerler şebı şyǧa keldı. Şep aldyndaǧy general öktem ünmen būiyra ämır berıp, jolyndaǧylardy keiınge qarai japyryp keledı.
– Olai emes, bylai! – dep, lezde bızge şyntaq aiqastyra qoltyqtasa qoiudy körsetken öz «generalymyz» oryndarymyzdan mız baqpai sıresıp tūra berudı üirettı. Rasynda, älgındegıdei emes, bızge kelgende analardyŋ ekpını basylyp, qol ūstasa qūrǧan şepterı tozyǧy jete ydyraǧan bözdei är-är jerden üzılıp, bırdı-ekılı qyzmetkerlerı tūmsyǧy tasqa soǧylǧan şortandai terıs ainalyp, bırınıŋ tymaqtary ūşyp tüsıp, bırınıŋ portupeiı üzılıp, är jerde eseŋgırep, sostiyp tūryp qalyp jatty. Olardyŋ jerge tüsken tymaqtaryn aspanǧa atyp, keibıreuın bökselete tebe bastaǧan jastardy Rafhaŋ men Zäkeŋ bastaǧan ülkender tärtıpke şaqyryp, studentterdıŋ qyzbalyqtaryn tez söndırdı.
Qol ūstasa sap qūryp, topty ydyratpaq bolǧan saqşylardyŋ būl äreketterınen eşteŋe şyǧa qoimady. (Sebebı Käken aǧamyz üiretken qoltyqtasa şep qūru täsılın bızden körgen jastardyŋ bärı lezde osy tasqamal qorǧanys ädısıne köşıp ala qoisa kerek). Sony özderı de sezdı me, joq şarşady ma, kım bılsın, olar endı bır şetke şyǧyp, artqy borttary aşyq tūrǧan mäşinelerınıŋ janynda tek syrttan baqylauşy rölıne köştı. Bır kezde äldekım ädeiı qosty ma, älde kezdeisoqtyq pa, baǧana basyna ılıngen radioreproduktordan ruhty «Menıŋ Qazaqstanym» änı şyrqalyp ketıp, bütkıl alaŋdy dür sılkındırsın deŋız. Bütkıl jer üstı, küllı aspan asty qosylyp, «Menıŋ Qazaqstanymdap» tūrǧandai bolyp, alaŋ terbelıp sala berdı. Bıraq būl da ūzaqqa barmady. Äldeqandai bır belsendı jūlqynyp jürıp, reproduktordyŋ symyn jūlyp tüsırdı.
Öz közımızben körgen körınıs osy. Kün keşkırıp, ainala küŋgırt tartyp, tünergen aspan odan saiyn tüksie bastaǧan şaqta däl sol jyly alty jastan mektepke barudy bastaǧan ūlymdy aluǧa №12 mektepke qarai qūstai ūşuyma tura kelgen. Ol kezgı tärtıp boiynşa bırınşı synyp oquşylary balabaqşadaǧydai künı boiy mektepte bolatyn. Tüste sol jerde ūiyqtatyp, tüsten keiın sabaǧyn jattatyp, ūstazdar balalarymyzdy keşkı bes-altylarda bır-aq qolymyzǧa beretın-dı. Bügıngı belgılı aqyn-jazuşy, jurnalister: Sauytbek Äbdırahmanov, Quandyq Tümenbaev, Alpysbai Şymyrbaev syndy t.b. azamattar bar, barlyǧymyzdyŋ ūl-qyzdarymyz 1 «Ä» synybynda bırge oqityn.
Söitsek, naǧyz soiqan bız ketken soŋ bastalypty. Qaraŋǧynyŋ tüsuın kütıp tūrǧan «şaş al dese, bas alǧyş» äzıreiılder itterın aitaqtap, su şaşyp, oǧan bolmaǧannan keiın arularymyzdy nemıs ovcharkalaryna talatyp, ūldarymyzdy taiaqqa jyǧudy, şetke şyqqandaryn mäşinelerge toǧytyp, aidalaǧa aparyp tastau äreketterın bastap ketken eken. Būdan ärısı özderıŋızge jaqsy mälım. Ony qaitalai baiandap neǧylaiyn. Aitpaǧym: bızdı anau-mynau bäle-jaladan qūtqarǧan Käken Qamzin aǧamyzdyŋ joǧaryda tılımızge tiek etken «tasqamal» qorǧanys täsılı men aqyl-keŋesı edı.
Sonda otyz jetı-aq jastaǧy Käken aǧamyz mūnyŋ bärın qaidan bıledı deimız ǧoi. Söitsek, «köp jasaǧannan sūrama, köptı körgennen sūra» degendei, Käkeŋnıŋ köptı körgen azamat ekenın qaidan bıleiık. Janyŋda jürgen adamnyŋ kım ekendıgı mıne, osyndai qiyn-qystau kezeŋde aşylady eken. Baiyptap, barlap, suyrtpaqtap syr tartyp baiqasaq, būl aǧamyzdyŋ bırınşı körgen qūqaiy emes körınedı. Sonau 1976 jyly Selinograd qalasynda ötken student-jastar şeruı jaily ūzynqūlaqtan emıs-emıs qana estitın edık. Bıraq ol eş jerde jariialanbaityn, aşyq mınbelerden aitylmaityn. Zerdelei zerttep bılgenımız: Käken Qamzin aǧamyz būl ömırlık ıs-täjıribenı sol studentter şeruınen jinaqtapty. Suretke bet-jüzın körsetpei terıs qarap tüse qaluy da sol täjıribelılıktıŋ nysany-au, sırä. Men bolsam, kameraǧa tura qarap tüsıp qalyppyn. Täuba! Däl sol tūsta būl suret tımıskılerdıŋ bırınıŋ qolyna tie qalsa, küiımız qalai bolar edı?..
İä, aǧaiyn, suretten menı tanyp, habarlasyp, jön-josyq sūrasyp jatqan barşaŋyzǧa aitarym – būl surettıŋ syry mıne, osyndai. Sodan berı zuyldap otyz jyl öte şyǧypty. Käken Qamzin aǧamyz bügınde äl Farabi atyndaǧy qazaq memlekettık universitetınıŋ professory, belgılı ǧalym, filologiia ǧylymdarynyŋ doktory. Rafael aǧamyz –Almatyda, Zahardin – Şymkentte.
Qūdaiǧa şükır, qorqynyş pen üreidıŋ būlty seiılgen endıgı jerde ärbır suretke tıl bıtıruge mındettımız. Suret – tarih, suret – şejıre. Demek, şejıre-tarihymyzdy söiletu, taratu – paryz. Surettegı ärbır azamat kım? Onyŋ keiıngı taǧdyry ne boldy? Ömırde bar ma, joq pa? Bar bolsa, qaida jür? Būl saualdardyŋ bırde-bırı jauapsyz qalmauy tiıs. Sonda ǧana Jeltoqsan köterılısınıŋ şynaiy, tolyqqandy panoramasy jasalyp, qūpiialy beimälım tūstary aşyla tüspek.
Arasanbai ESTENOV,
Halyqaralyq «Alaş» ädebi syilyǧynyŋ iegerı
