Ūlystyŋ ūly künı Nauryz meiramy – dästürlı qazaq qoǧamynyŋ jyl basy sanalyp, ejelgı dästür-saltyn synyqsyz saqtap kele jatyr. Nauryz meiramy – tamaşa tabiǧattyŋ tamyljyp, qūlpyra bastaǧan uaqytynyŋ quanyş merekesı ǧana emes, tatulyq pen bırlıktıŋ, erkındık pen eldıktıŋ simvoly ıspettı.
Ūly dala tösınde ūly ūlt bolyp qalyptasqaly, egemendıgımızdı alyp, qos qanatymyzdy erkın qaqqaly töl meiramymyz Nauryzdy toilamaǧan kezımız bolǧan emes. Tarihtyŋ tereŋıne köz jügırtsek, yqylymnan berı ūrpaqtan-ūrpaqqa mūra bolyp jalǧasyp kele jatqan Ūlystyŋ ūly künı Nauryz meiramy, Keŋes ökımetı ornaǧan soŋ, san ǧasyrǧy dästürın joǧaltty. Bolşevikter Nauryz meiramyn «dıni mereke» dep tanyp 1926 jyldan bastap onyŋ toilanuyna qataŋ tyiym salǧan edı. Alǧaş ret 1988 jyldyŋ köktemınde ǧana ol respublikalyq auqymda atalyp öttı. Bızdıŋ qazır şattana «nauryz köje» ışıp, töl meiramymyzdy toilap otyruymyz bır jannyŋ arqasy. Ol qazaqtyŋ ärbır qolöner būiymdaryn közdıŋ qaraşyǧyndai saqtap, joǧyn tügendegen, qazaqtyŋ ūmyt qalǧan salt-dästür, ädet-ǧūryptaryn jaŋǧyrtqan, ūlttyq jädıgerlerdı jinap, eskertkışterın bütındegen, ūltym dep eŋbek etıp, qazaǧym dep totalitarlyq jüienıŋ qasaŋ qaǧidalaryna qasqaia qarsy tūrǧan, qoǧam jäne memleket qairatkerı etnograf, ǧalym, ūltymyzdyŋ mädenietıne ülken ülesın qosqan bekzat jan – Özbekälı Jänıbekov. ⠀
Özbekälı Jänıbekov - Abai atyndaǧy Qazaq pedagogikalyq institutynyŋ (qazırgı Abai atyndaǧy Qazaq Ūlttyq pedagogikalyq universitetı) tülegı. Kezındegı Şymkent - qazırgı Oŋtüstık Qazaqstan oblysynyŋ Keles audanynda mektep mūǧalımı, oqu ısınıŋ meŋgeruşısı, Keles audany komsomol komitetınıŋ bırınşı hatşysy bolyp qyzmet atqarǧan. Odan keiın Şymkent oblysynyŋ komsomol hatşysy, Qazaqstan komsomolynyŋ bırınşı hatşysy boldy. Sol uaqytta Torǧai oblysynyŋ hatşysy, Qazaqstan kompartiiasy şet eldermen bailanys bölımınıŋ meŋgeruşısı, Qazaqstan mädeniet ministrınıŋ orynbasary, mädeniet ministrı, Qazaqstan kompartiiasynyŋ hatşysy qyzmetıne deiın östı.
Özbekälı Jänıbekov folklorlyq ansamblderdı de ūiymdastyrǧan. Nauryz meiramyn qaita jaŋǧyrtyp, repressiiaǧa ūşyraǧan aqyn-jazuşylar eŋbegınıŋ jaryq köruıne de sebepşı boldy. Dälırek aitqanda, Ahmet Baitūrsynūly, Maǧjan Jūmabaev, Şäkärım Qūdaiberdıūly syndy ädebietşılerımızdıŋ altyn eŋbegın qaita jandandyrdy. “Qazaqtyŋ ūlttyq qol önerı” , “Qazaq kiımı”, “Ejelgı Otyrar” jäne t. b. kıtaptardyŋ avtory
Ol mädeniet ministrı bolǧan uaqytynda Kremldı, Nauryzdyŋ «dıni» emes, «ūlttyq» mereke ekendıgıne sendıre aldy. Sodan keiın ǧana «keŋestıkter» elde Nauryz meiramyn toilauǧa rūqsat ettı. Al 1991 jyly ol resmi meiram bolyp bekıtıldı. Özbekälı Jänıbekovtyŋ elge sıŋırgen basty eŋbegı būl emes. Jazuşy Şerhan Mūrtaza «Özbekälı Jänıbekovtıŋ halqyna sıŋırgen erekşe eŋbegın tızbelep şyǧu üşın ǧana ülken kıtap jazu kerek. Ol - kielı adam» dep baǧalaidy.
Özbekälı Jänıbekov, «Qoja Ahmet Iаssaui», «Aq-Ūiyq», «Qarahan», «Aişa-bibı», «Täjık», «Babadja-Qatyn» kesenelerın jäne «Otyrar» eskertkışterı men «Jarkent» meşıtın qalpyna keltıru turaly mäselesın kötergen edı. Sonymen qatar ol qazırgı Qoja Ahmet Iаssaui kesenesıŋ däl ortasynda ornalasqan «taiqazandy» Ermitajdan aldyryp, asyl tarihymyzdyŋ qūndy jädıgerın joǧaltpauymyzǧa şeksız septıgın tigızdı.⠀
Kei derekterde Özbekälı Jänıbekov Qazaqstan Kompartiiasy ortalyq komitetınıŋ bırınşı hatşysy G.Kolbinge Nauryz jaiynda «Būl köktem merekesı edı. Mūny türık halyqtary ǧana emes, Orta Aziia halyqtarynyŋ bärı toilaidy» degen uäj keltırgen desedı. Sonda Gennadii Kolbin Jänıbekovke «Oilanatyn mäsele eken, bıraq eskını qozǧai berıp qaitesız, osynyŋ sızge ne keregı bar?» degen eken.
1988-de resmi türde qaita oralǧan Nauryz dürkırete toilandy. Almatyda alǧaş toilanǧan meiramda «ine şanşyr jer joq» bolǧan desedı. Sonda merekenı syrttai baqylap Jänıbekov pen Kolbin tūrǧan. Halyqtyŋ köptıgın baiqaǧan Genadii Vasilevich «Myna halyqtyŋ köbın-ai, jeltoqsandaǧydai köterılıs bolyp ketpes pa eken?!» degen eken. Sonda Jänıbekov «Būl halyqtyŋ joǧaltqan özınıŋ nauryzyna degen saǧynyşy. Özınıŋ salt-dästürıne degen qūrmetı. Bilıkke degen rizaşylyǧy» deptı. Kolbin «ondai bolsa taǧy da halyqtyŋ qandai salt-dästürın tırıltuge bolady?» deptı. Mümkındıktı paidalanyp qalǧan ol endı qazaq tılınıŋ qoldanu aiasyn keŋeitıp, tıl merekelerın köbeitsek degenınde, Kolbin sol ekpınmen «davaite» dep kelısımın berıp jıbergen delıngen Qūlbek Ergöbektıŋ «Aiqyn» gazetıne bergen sūqbatynda.
Respublikalyq basylymdarda jariialanǧan maqalalar legınde «Özbekälı Jänıbekovtı Qazaqstannyŋ bırınşı basşysy Qonaev mülde qoldamady, Kolbin tūsynda qyzmetı östı, Nūrsūltan Nazarbaev tūsynda «täuelsız eldıŋ täueldı deputaty boludan qoryqty», «noqtaǧa basy syimaǧan», «aq qarǧa bolǧan kezderı köp» deumen şekteledı.
Joǧaryda aitqandai, Nauryzdyŋ nauryz atanuy, bügınde meiram etıp toilap otyruymyz, şat-şadyman köŋıl-küimen töl meiramymyzdy qarsy alyp jatqanymyz Özbekälı Jänıbekovtyŋ eren eŋbegınıŋ arqasynda. Ūly dala jūrty «nauryz köje» dämın är auyz tigen sätınde, Nauryzdy qaitarǧan ūly tūlǧa Özbekälını eske alyp, jadymyzdan eş şyǧarmauymyz tiıs.
Özbekälı Jänıbekov - Abai atyndaǧy Qazaq pedagogikalyq institutynyŋ (qazırgı Abai atyndaǧy Qazaq Ūlttyq pedagogikalyq universitetı) tülegı. Kezındegı Şymkent - qazırgı Oŋtüstık Qazaqstan oblysynyŋ Keles audanynda mektep mūǧalımı, oqu ısınıŋ meŋgeruşısı, Keles audany komsomol komitetınıŋ bırınşı hatşysy bolyp qyzmet atqarǧan. Odan keiın Şymkent oblysynyŋ komsomol hatşysy, Qazaqstan komsomolynyŋ bırınşı hatşysy boldy. Sol uaqytta Torǧai oblysynyŋ hatşysy, Qazaqstan kompartiiasy şet eldermen bailanys bölımınıŋ meŋgeruşısı, Qazaqstan mädeniet ministrınıŋ orynbasary, mädeniet ministrı, Qazaqstan kompartiiasynyŋ hatşysy qyzmetıne deiın östı.
Özbekälı Jänıbekov folklorlyq ansamblderdı de ūiymdastyrǧan. Nauryz meiramyn qaita jaŋǧyrtyp, repressiiaǧa ūşyraǧan aqyn-jazuşylar eŋbegınıŋ jaryq köruıne de sebepşı boldy. Dälırek aitqanda, Ahmet Baitūrsynūly, Maǧjan Jūmabaev, Şäkärım Qūdaiberdıūly syndy ädebietşılerımızdıŋ altyn eŋbegın qaita jandandyrdy. “Qazaqtyŋ ūlttyq qol önerı” , “Qazaq kiımı”, “Ejelgı Otyrar” jäne t. b. kıtaptardyŋ avtory
Ol mädeniet ministrı bolǧan uaqytynda Kremldı, Nauryzdyŋ «dıni» emes, «ūlttyq» mereke ekendıgıne sendıre aldy. Sodan keiın ǧana «keŋestıkter» elde Nauryz meiramyn toilauǧa rūqsat ettı. Al 1991 jyly ol resmi meiram bolyp bekıtıldı. Özbekälı Jänıbekovtyŋ elge sıŋırgen basty eŋbegı būl emes. Jazuşy Şerhan Mūrtaza «Özbekälı Jänıbekovtıŋ halqyna sıŋırgen erekşe eŋbegın tızbelep şyǧu üşın ǧana ülken kıtap jazu kerek. Ol - kielı adam» dep baǧalaidy.
Özbekälı Jänıbekov, «Qoja Ahmet Iаssaui», «Aq-Ūiyq», «Qarahan», «Aişa-bibı», «Täjık», «Babadja-Qatyn» kesenelerın jäne «Otyrar» eskertkışterı men «Jarkent» meşıtın qalpyna keltıru turaly mäselesın kötergen edı. Sonymen qatar ol qazırgı Qoja Ahmet Iаssaui kesenesıŋ däl ortasynda ornalasqan «taiqazandy» Ermitajdan aldyryp, asyl tarihymyzdyŋ qūndy jädıgerın joǧaltpauymyzǧa şeksız septıgın tigızdı.⠀
Kei derekterde Özbekälı Jänıbekov Qazaqstan Kompartiiasy ortalyq komitetınıŋ bırınşı hatşysy G.Kolbinge Nauryz jaiynda «Būl köktem merekesı edı. Mūny türık halyqtary ǧana emes, Orta Aziia halyqtarynyŋ bärı toilaidy» degen uäj keltırgen desedı. Sonda Gennadii Kolbin Jänıbekovke «Oilanatyn mäsele eken, bıraq eskını qozǧai berıp qaitesız, osynyŋ sızge ne keregı bar?» degen eken.
1988-de resmi türde qaita oralǧan Nauryz dürkırete toilandy. Almatyda alǧaş toilanǧan meiramda «ine şanşyr jer joq» bolǧan desedı. Sonda merekenı syrttai baqylap Jänıbekov pen Kolbin tūrǧan. Halyqtyŋ köptıgın baiqaǧan Genadii Vasilevich «Myna halyqtyŋ köbın-ai, jeltoqsandaǧydai köterılıs bolyp ketpes pa eken?!» degen eken. Sonda Jänıbekov «Būl halyqtyŋ joǧaltqan özınıŋ nauryzyna degen saǧynyşy. Özınıŋ salt-dästürıne degen qūrmetı. Bilıkke degen rizaşylyǧy» deptı. Kolbin «ondai bolsa taǧy da halyqtyŋ qandai salt-dästürın tırıltuge bolady?» deptı. Mümkındıktı paidalanyp qalǧan ol endı qazaq tılınıŋ qoldanu aiasyn keŋeitıp, tıl merekelerın köbeitsek degenınde, Kolbin sol ekpınmen «davaite» dep kelısımın berıp jıbergen delıngen Qūlbek Ergöbektıŋ «Aiqyn» gazetıne bergen sūqbatynda.
Respublikalyq basylymdarda jariialanǧan maqalalar legınde «Özbekälı Jänıbekovtı Qazaqstannyŋ bırınşı basşysy Qonaev mülde qoldamady, Kolbin tūsynda qyzmetı östı, Nūrsūltan Nazarbaev tūsynda «täuelsız eldıŋ täueldı deputaty boludan qoryqty», «noqtaǧa basy syimaǧan», «aq qarǧa bolǧan kezderı köp» deumen şekteledı.
Joǧaryda aitqandai, Nauryzdyŋ nauryz atanuy, bügınde meiram etıp toilap otyruymyz, şat-şadyman köŋıl-küimen töl meiramymyzdy qarsy alyp jatqanymyz Özbekälı Jänıbekovtyŋ eren eŋbegınıŋ arqasynda. Ūly dala jūrty «nauryz köje» dämın är auyz tigen sätınde, Nauryzdy qaitarǧan ūly tūlǧa Özbekälını eske alyp, jadymyzdan eş şyǧarmauymyz tiıs.
Dina LİTPİN,
«Adyrna» ūlttyq portaly
Ūqsas jaŋalyqtar
