Şäkärımnıŋ şyǧarmaşylyq ruhani jaǧynan qalyptasu joly dala qazaǧynyŋ arnaiy oqu ornynda oqyp, daiarlanbaǧan qalpyn körsetedı. Alaida özdıgımen arab, parsy, şaǧatai, orys tılın üirenıp, sol tılderde jazylǧan ruhani qazyna közderın tereŋdei meŋgerıp, şynşyldyqpen oi qorytqan dala oişylyn köremız.
Şäkärımnıŋ danalyq, oişyldyq, filosofiialyq tanymynyŋ keŋdıgıne auqymdy ärı jan-jaqty kıtaphanasynyŋ äserı mol bolǧanyn jasyra almaimyz. Tıptı, Şäkärım oqyǧan avtorlaryn özınıŋ şyǧarmalarynda söz etkenı bar. Eŋbekterınde körsetılgen avtorlardan jazuşynyŋ älemdık filosofiiany meŋgergenın tanytady.
Filologiia ǧylymdarynyŋ doktory, Mekemtas Myrzahmetūly: «Şäkırım «Üş anyq» dep atalatyn filosofiialyq traktatyn jazuǧa daiarlyqty 1898 jyldan bastap kırısıp, otyz jyldai ızdenıp, jiǧan tergenın öz oi körıgınen ötkızıp qorytyndy 1928 jyly aiaqtalǧanyn köremız», [1,5] – dep aitylǧan sözderden aŋǧaratynymyz jazuşynyŋ «Üş anyq» filosofiialyq traktaty orasan zor bılım men täjıribenıŋ nätijesınde qolymyza tüsken eken. «Üş anyq» traktaty 1991 jyly ǧana basylymǧa şyǧady jäne de osy uaqytqa deiın qoljazba retınde halyq arasynda taralǧan.
«Üş anyqta» taratylatyn negızgı oi Abaidyŋ moral filosofiiasymen tereŋ bailanysta ekenın baiqaimyz. Aqynnyŋ jan qūmary mäselesın odan ärı jalǧastyrudy Şäkırım halqynyŋ aldyndaǧy boryşy retınde alyp, Abaidaǧy moral filosofiiasyna erte qadam basady.
«Üş anyqty» jazu barysynda Şäkırım aitarlyqtai bılımın tereŋdete tüsıp, jan-jaqty ızdenıs jolynda bolǧanyn aita ketu kerek. Ruhani qazyna jinau kezınde Şyǧys pen Batystyŋ ideolistık, materialistık filosofiiasymen etene, tyǧyz bailanys qūraǧanyn kelesı qatarlarmen dälel qylsaq:
Jan degen ne,
Mülde öle me,
Şyn joǧalyp söne me?
Dene jön dep,
Joǧary örlep,
Janyŋ men dep kele me? [1,6 ]-
dep qazaq dalasynyŋ oişyl filosofy syrǧa toly mäselenı aŋǧarǧan emes pe? Būl arqyly Şäkärım bırınşıden, zatşyldyq ǧylym jolyndaǧy tüsınıkpen, ekınşıden, dıni tanym, teologtardyŋ közqarastaryn bırınşı jäne ekınşı anyqqa jatqyzady:
Izdedım, taptym anyǧyn
Tastadym eskı tanyǧyn, -
dep bar ömırın sarp etıp ızdeu salǧan üşınşı anyqty ortaǧa şyǧarady. Üşınşı anyq dep otyrǧanymyz Abaidyŋ molynan aitylǧan moral filosofiiasyndaǧy jan qūmarymen tyǧyz bailanysqa tüsıp, ūjdan jaiynda är zamanda söz bolǧan ülken mäselenı qozǧaidy. Şäkırımnıŋ jyldar boiy ǧylymi-şyǧarmaşylyq ızdenıstenınen tuǧan oi qorytuy:
Eŋbekpen, örnekpenen
Öner oiǧa tolyqsa,
Jainar köŋıl, qainar ömır
Ar ılımı oqylsa, -
degen joldarda Şäkärımnıŋ üşınşı anyǧy tūjyrymdalǧany aiqyn-aq! Ǧalymnyŋ negızgı maqsaty ar tüzeitın ǧylymdy tabu jäne de sol ızdenıs jolyna ǧūmyryn arnau bolǧan.
Joǧaryda aitylǧan är ılımı tıkelei nemese janama türde älem filosofiiasymen, onyŋ ışınde Batys pen Şyǧys oişyldarynyŋ jazǧan eŋbekterındegı moral filosofiiasymen ūştasyp keledı de, turasyn Şäkärım öleŋ joldarymen körsetedı:
Otyz jylda jiǧanym,
Sau aqyl – menıŋ imanym.
Alamyn soǧan siǧanyn, [1,5 ] -
dep – Abaidaǧy nūrly aqyl tüsınıgımen sabaqtastyra qarap, özındık jan syryn aşady.
Şäkärım Abaidan tälım alyp, onyŋ sara jolyn eŋ kemel türde ūstanǧan şäkırtı desek, artyq aitpaǧan bolarmyz. Ǧalymnyŋ tırı men ölını, jaratylysty, bolmysty zertteu kezındegı tūjyrymy mynadai bolǧan: «Myna älem qaidan jaratyldy, özdıgınen paida boldy ma älde jaratqan bıreu bar ma, osy ekı saualdyŋ qaisysy anyq ekenın bılu – arqyly sau adamnyŋ mındetı», [2,197 ] - degen Şäkärım Batystyŋ materialistık baǧyttaǧy Ch.Darvin, Uzen Tos, Morsla Şatr jäne t.b. filosoftaryna qarsy pıkır bıldırıp, jan turaly aitqan ūstanymdaryn synǧa alady.
Oqyrmandarǧa aitarymyz Şäkärım ar, ūjdan, adamgerşılık mäselesın alǧaş ret «Üş anyǧynda» qozǧamady, ol osy mäselenı är tuyndysynda myŋdaǧan bölşektrege bölıp, az-azdan berıp, boiymyzǧa, oimyzǧa, ömırımızge sıŋımdı bolǧanyn qalaǧany bar. «Üş anyq» filosofiialyq traktatynda söz bolatyn tūjyrymdarǧa mysal bola altyn Şäkırmnıŋ äŋgımesı - «Ūjdan».
Ǧalymnyŋ eŋbegındegı basty mäsele tömendegı joldarda jazylmaq: «Adamdaǧy: ynsap, ädılet, meirım üşeuı qosylyp ūjdan degen ūǧym şyǧady. Mūny orysşa sovest dep aitamyz... būǧan nana almaǧan adamnyŋ jüregın eş bır ǧylym, öner, eş bır zaŋ tazarta almaidy... ūjdany sol jannyŋ azyǧy ekenıne aqylymen synap ıstese, onyŋ jüregın eşnärse qaraita almaidy» [1,5], - degen Şäkärımnıŋ tereŋ tolǧanysy adam balalasyn ruhani jaŋǧyruǧa den qoiuǧa şaqyru ıspettı. Adamgerşılık tärbiesı qolǧa alynbasa, qoǧam özınıŋ ömır süruın toqtatuy mümkın degen ülken dertten aiyqtyratyn eŋbektı Şäkırm barşamyzǧa ūsynyp otyrǧan joq pa?
Tanşolpan TOHTAGANOVA,
äl-Farabi atyndaǧy QazŪU magistranty
Danat JANATAEV,
äl-Farabi atyndaǧy QazŪU professory, dosent
Paidalanylǧan ädebietter:Üş anyq / QazSSR Ǧylym akad., M. O. Äuezov atyn. Ädebiet jäne öner in-ty; Jauapty red. A. Seidımbetkov Almaty: Qazaqstan: «Ǧaqliia ǧyl.-ädebi ortalyǧy», 1991 – 80 bet.
