Shákárimniń «Úsh anyq» fılosofııalyq traktaty jaıynda

10825
Adyrna.kz Telegram

Shákárimniń shyǵarmashylyq rýhanı jaǵynan qalyptasý joly dala qazaǵynyń arnaıy oqý ornynda oqyp, daıarlanbaǵan qalpyn kórsetedi. Alaıda ózdigimen arab, parsy, shaǵataı, orys tilin úırenip, sol tilderde jazylǵan rýhanı qazyna kózderin tereńdeı meńgerip, shynshyldyqpen oı qorytqan dala oıshylyn kóremiz.

Shákárimniń danalyq, oıshyldyq, fılosofııalyq tanymynyń keńdigine aýqymdy ári jan-jaqty kitaphanasynyń áseri mol bolǵanyn jasyra almaımyz. Tipti, Shákárim oqyǵan avtorlaryn óziniń shyǵarmalarynda sóz etkeni bar. Eńbekterinde kórsetilgen avtorlardan jazýshynyń álemdik fılosofııany meńgergenin tanytady.

Fılologııa ǵylymdarynyń doktory, Mekemtas Myrzahmetuly: «Shákirim «Úsh anyq» dep atalatyn fılosofııalyq traktatyn jazýǵa daıarlyqty 1898 jyldan bastap kirisip, otyz jyldaı izdenip, jıǵan tergenin óz oı kóriginen ótkizip qorytyndy 1928 jyly aıaqtalǵanyn kóremiz», [1,5] – dep aıtylǵan sózderden ańǵaratynymyz jazýshynyń «Úsh anyq» fılosofııalyq traktaty orasan zor bilim men tájirıbeniń nátıjesinde qolymyza túsken eken.    «Úsh anyq» traktaty 1991 jyly ǵana basylymǵa shyǵady jáne de osy ýaqytqa deıin qoljazba retinde halyq arasynda taralǵan.

«Úsh anyqta» taratylatyn negizgi oı Abaıdyń moral fılosofııasymen tereń baılanysta ekenin baıqaımyz.  Aqynnyń jan qumary máselesin odan ári jalǵastyrýdy Shákirim halqynyń aldyndaǵy boryshy retinde alyp,  Abaıdaǵy moral fılosofııasyna erte qadam basady.

«Úsh anyqty» jazý barysynda Shákirim aıtarlyqtaı bilimin tereńdete túsip, jan-jaqty izdenis jolynda bolǵanyn aıta ketý kerek. Rýhanı qazyna jınaý kezinde Shyǵys pen Batystyń ıdeolıstik, materıalıstik fılosofııasymen etene, tyǵyz baılanys quraǵanyn kelesi qatarlarmen dálel qylsaq:

                                            Jan degen ne,

                                            Múlde óle me,

                                            Shyn joǵalyp sóne me?

                                            Dene jón dep,

                                            Joǵary órlep,

                                         Janyń men dep kele me? [1,6 ]-

dep qazaq dalasynyń oıshyl fılosofy  syrǵa toly máseleni ańǵarǵan emes pe? Bul arqyly Shákárim birinshiden, zatshyldyq ǵylym jolyndaǵy túsinikpen, ekinshiden, dinı tanym, teologtardyń kózqarastaryn birinshi jáne ekinshi anyqqa jatqyzady:

                                Izdedim, taptym anyǵyn

                                Tastadym eski tanyǵyn, -

dep bar ómirin sarp etip izdeý salǵan úshinshi anyqty ortaǵa shyǵarady. Úshinshi anyq dep otyrǵanymyz Abaıdyń molynan aıtylǵan moral  fılosofııasyndaǵy jan qumarymen tyǵyz baılanysqa túsip, ujdan jaıynda ár zamanda sóz bolǵan úlken máseleni qozǵaıdy. Shákirimniń jyldar boıy ǵylymı-shyǵarmashylyq izdenisteninen týǵan oı qorytýy:

                               Eńbekpen, órnekpenen

                               Óner oıǵa tolyqsa,

                               Jaınar kóńil, qaınar ómir

                               Ar ilimi oqylsa, -

degen joldarda Shákárimniń úshinshi anyǵy tujyrymdalǵany aıqyn-aq! Ǵalymnyń negizgi maqsaty ar túzeıtin ǵylymdy tabý jáne de sol izdenis jolyna ǵumyryn arnaý bolǵan.

          Joǵaryda aıtylǵan ár ilimi tikeleı nemese janama túrde álem fılosofııasymen, onyń ishinde Batys pen Shyǵys oıshyldarynyń jazǵan eńbekterindegi moral fılosofııasymen ushtasyp keledi de, týrasyn Shákárim óleń joldarymen kórsetedi:

                                 Otyz jylda jıǵanym,

                                 Saý aqyl meniń ımanym.

                                 Alamyn soǵan sıǵanyn, [1,5 ] -

dep – Abaıdaǵy nurly aqyl túsinigimen sabaqtastyra qarap,  ózindik jan syryn ashady.

Shákárim Abaıdan tálim alyp, onyń sara jolyn eń kemel túrde ustanǵan shákirti desek, artyq aıtpaǵan bolarmyz. Ǵalymnyń tiri men ólini, jaratylysty, bolmysty zertteý kezindegi tujyrymy mynadaı bolǵan: «Myna álem qaıdan jaratyldy, ózdiginen paıda boldy ma álde jaratqan bireý bar ma, osy eki saýaldyń qaısysy anyq ekenin bilý – arqyly saý adamnyń mindeti», [2,197 ] -  degen Shákárim Batystyń materıalıstik baǵyttaǵy Ch.Darvın, Ýzen Tos, Morsla Shatr jáne t.b. fılosoftaryna qarsy pikir bildirip, jan týraly aıtqan ustanymdaryn synǵa alady.

Oqyrmandarǵa aıtarymyz Shákárim ar, ujdan, adamgershilik máselesin alǵash ret «Úsh anyǵynda» qozǵamady, ol osy máseleni ár týyndysynda myńdaǵan bólshektrege bólip, az-azdan berip, boıymyzǵa, oımyzǵa, ómirimizge sińimdi bolǵanyn qalaǵany bar.   «Úsh anyq» fılosofııalyq traktatynda sóz bolatyn tujyrymdarǵa mysal bola altyn Shákirmniń áńgimesi - «Ujdan».

Ǵalymnyń eńbegindegi basty másele tómendegi joldarda jazylmaq: «Adamdaǵy: ynsap, ádilet, meırim úsheýi qosylyp ujdan degen uǵym shyǵady. Muny oryssha sovest dep aıtamyz... buǵan nana almaǵan adamnyń júregin esh bir ǵylym, óner, esh bir zań tazarta almaıdy... ujdany sol jannyń azyǵy ekenine aqylymen synap istese, onyń júregin eshnárse qaraıta almaıdy» [1,5], - degen Shákárimniń tereń tolǵanysy adam balalasyn rýhanı jańǵyrýǵa den qoıýǵa shaqyrý ispetti. Adamgershilik tárbıesi qolǵa alynbasa, qoǵam óziniń ómir súrýin toqtatýy múmkin degen úlken dertten aıyqtyratyn eńbekti Shákirm barshamyzǵa usynyp otyrǵan joq pa?

Tansholpan TOHTAGANOVA,

 ál-Farabı atyndaǵy QazUÝ magıstranty

Danat JANATAEV,

 ál-Farabı atyndaǵy QazUÝ professory, doent

Paıdalanylǵan ádebıetter:

1. Qudaıberdiuly Sh.

Úsh anyq / QazSSR Ǵylym akad., M. O. Áýezov atyn. Ádebıet jáne óner ın-ty; Jaýapty red. A. Seıdimbetkov Almaty: Qazaqstan: «Ǵaqlııa ǵyl.-ádebı ortalyǵy», 1991 – 80 bet.

2. Abaı-Shákárim / jalpy red. basq. Q. Ábdeuly. Almaty: Qazaq ýnıversıteti, 2012. – 210 b.

Pikirler