Sovet däuırınde köşpelı qoǧamnyŋ saltymen eşkımnıŋ ısı bolmady, oǧan qyzyl imperiianyŋ qazaq halqyna degen erekşe ruhani öşpendılıgı de äser ettı. Qazaqy auylşaruaşylyq formatyn özıne laiyqtap, jaŋa tür men mazmūn bere otyryp, sovettık imperiia qazaq halqynyŋ sanasyn özıne laiyqtady, oǧan özınıŋ tarihi ruhani qūndylyǧyn jek körudı, jatyrqaudy sıŋırdı. Etnoqūndylyqty eskınıŋ qaldyǧy, arhaikalyq ärı jaŋa däuırge kedergı keltıretın, qajettılıgı ömırden yǧysqan qūndylyq retınde moiyndatty. Jäne de eskını jaŋǧyrtyp, jaŋa däuırge laiyqtauǧa qazaq halqyna erkındık pen bilık bermedı, ondai bastama qudalandy.
Desek te, soŋǧy jyldary atalmyş ruhani sala bırtındep damyp, bırte-bırte öz mazmūnyn däuırge laiyqtap bet tüzegendei syiyq baiqalady. Sonyŋ bırı – qymyzmūryndyq festivalınıŋ barlyq öŋırde qolǧa alyna bastauy.
Osyǧan orai atty mädeniettıŋ basty nyşany bolarlyq būl saltanatty ışınara bolsa da, zerdelep, jüielep, mazmūnyn jaŋǧyrtyp, syry men qyryn aşu qajettıgı tuyndady. Būl dästür memlekettık deŋgeide bolmasa da, jergılıktı bilıktıŋ qoldauymen alǧa basuda. Alaida, kez kelgen eldık auqymdaǧy şara özınıŋ tarihi tamyry men bolmysyn barynşa saqtap, zaman talabyna säikesse ǧana ömırşeŋ bolatyny anyq.
Qymyzmūryndyq köktemgı aiaqtalar tūstaǧy qazaqtyŋ Ūly ıs künı sanalǧan – Nauryzdan keiıngı maŋyzdy dalalyq şara bolǧan.
Osyǧan orai bızdıŋ maqsatymyz - qymyzmūryndyq saltynyŋ bolmysy men mazmūnyn barynşa aşu, anyqtau, resmi merekeleuge säikestendıru jäne ony ūlttyq qūndylyq esebınde älemge paş etu jolynda būl etnografiialyq şaranyŋ öz ornyn anyqtau, resmi sipat bergızu men bükıladamzattyq igılık talabyna juyqtatu.
«Qymyzmūryndyq» sözıne qatysty ūǧym men tanym
Atalmyş şaranyŋ türlı öŋırge qatysty ataulary da aluan ekendıgı baiqalyp otyr. Alaida, būl aluan ataular onyŋ mazmūny men sipatyn aşpasa bır bırıne keraǧar emes.
Būl taqyrypqa qalam tartqan belgılı etnograf Toqtybai Ahmet Ualhanūly «Qazaq jerınde qymyzmūryndyq är türlı atalady. Jetısu, Batys Qazaqstanda qymyzmūryndyq, Saryarqada biemūryndyq, Şyŋjaŋda biebau, Moŋǧoliiada bie bailar t.s.s., bıraq bärınıŋ maǧynasy bır» dep jazady. Bızdıŋ paiymymyzşa būl ataular etnoşaranyŋ türlı qyryn tanytyp tūr: qymyzmūryndyq atauy qymyzǧa qatysty belgılı bır ǧūryptyŋ syryn aŋǧartady, «biemūryndyq» atauy bielerdıŋ «mūrnynan tızılıp» bailanatynyn, «biebau» sözı de sauyn bielerdıŋ jelıge tızıletının, «bie bailar» tırkesı de ädette erkın jüretın jylqynyŋ bailauǧa tüsıp, sauyn mausymyna tartylatynyn bıldıredı. Onyŋ üstıne būlar şaranyŋ türlı sipatyn aŋdatady.
Atalmyş ataulardyŋ ışınde barynşa keŋınen taralǧany ärı etnografiialyq jaǧynan meilınşe tereŋ sipat baiqatatyny – «qymyzmūryndyq» atauy. Būl atau ejelgı däuırlerge tän halyqtarda bolatyn kez kelgen etnoşara senım tūrǧysynan belgılı bır joralǧymen, räsımmen süiemeldenetın ǧūrypqa negızdelgenın meŋzeidı.
Ūlttyq merekelerde bolatyn etnografiialyq qisyndy ǧūryptyŋ mazmūny qymyzmūryndyqqa da tän. Būl jarystyŋ mänı – jaŋa qymyz mausymynyŋ sättı boluy, mausymaşar retınde «bäs qymyz» jarysymen qymyz ışkızıp jarystyru jai ǧana ermek emes. Onyŋ astarynda qymyzdyŋ jetkılıktı, tıptı aǧyl-tegıl mol boluyn tıleitın tylsym ǧūryp jatyr. Osyndai räsımdık jarysqa qatysuşylardyŋ qymyzǧa auzy da, mūrty da, mūrny da qanǧan. Būdan basqa qūlynnyŋ tūmsyǧyna qymyz bürku arqyly mausymaşar ǧūryptar bolǧandyǧy öz aldyna. Osydan kelıp, jaqsy yrymmen «qymyzmūryndyq» atalǧan degen paiymymyz bar. Äitpese, jai ǧana «biebailar» bolmasa «biebau» sekıldı qysqa da nūsqa atauy ornyqqan bolar edı. Qymyzmūryndyq atauy şaranyŋ etno-teologiialyq mazmūnyn aşyp tūr: qymyzǧa toiu, qymyzdyŋ moldyǧyn, jailaudyŋ jaily boluyn paş etu – osy şaranyŋ basty qūny, mazmūny.
Şaranyŋ tarihi sipaty
Qymyzmūryndyq merekesıne qatysty tarihi suret belgılı jazuşy Ǧalym Ahmedovtıŋ «Jem boiynda» romanynda [29,5-bet] «Qymyz mūryndyq» degen ataumen barynşa aiqyn beinelengen: «Auyl erte köktemde şöbı maldyŋ auyzyna mol ılınıp qalǧan Mänı boiyna köşıp qonyp, bie bailaǧan. Säske kezı. Kün endı-endı qyzyp kele jatyr. Bügın osy eldıŋ belgılı baiy Ernazar qymyz mūryndyq bermekşı.Baidyŋ as üiınde ekı jıgıt tu bienıŋ terısınen tıgılgen sabany erteden berı damylsyz gürsıldete pısıp, qara terge tüsken. Saba kısı boiy, bas jaǧyn oiulap, syrlap ıstegen qaiyŋ pıspek odan da biık... Äiteuır sabaǧa da, pıspekke de tynym joq, babymen aşyǧan qymyz şapşyp köbık atady....»
Būǧan qosa etnograf Ahmet Toqtybai «Jarasymdy janūia» jurnalynda jariialanǧan«Qymyzmūryndyq» jazbasyndaǧy mazmūny joǧaryda atap ötken sipatty aşa tüsedı, iaǧni būl ǧūryp aluan räsımge toly: «Qymyzǧa arnalǧan bata Qambar atadan bastalady. Är üide daiyndalǧan qymyzdyŋ jäne toidyŋ qymyzynyŋ basyn äielder ışedı. Merekenıŋ qymyzyn sol auylǧa, elge, ruǧa qadırlı äiel adam – bäibışe, äje ışıp bastaidy. Qymyzmūryndyqta äielderdıŋ arasynda «qatyn küres» ötkızılgen. Äielder kimeşekterınıŋ tömengı jaǧyn belıne bailap, özara küresken, bıraq ta qyzdardy küreske şaqyrmaǧan. Sonymen bırge basqa toilardy köp körsetıle bermeitın meşkeiler jarysy bolǧan. Är el paluan, mergen, qamşygerımen, t.b. saiysşylarymen qatar meşkeilerın de jarysqa äkelgen. Halyq arasynda bır qoidyŋ, bır qūnan qoidyŋ etın bırden jegen meşkeiler jaiynda aŋyz-äfsanalar köp. Qappen jügıru (adamdar qapqa tüsıp, belderın bailap, sekırıp jarysady), airannan aqşa şyǧaru (airan tolǧan mestıŋ ışındegı şüberekke tüiılgen teŋgelerdı tısımen tıstep şyǧarady, bet-auzy tügel appaq bolady), t.b. mūndai oiyndardyŋ bärın körermenderdı külkıge batyru üşın ıstegen dala teatrynyŋ elementterı deuge bolady. Qymyzmūryndyqta aqsaqaldar, rubasylar üi-üige kırıp, qymyz ışumen qatar sabalarǧa baǧa bergen. Qazaq bäsekeşıl halyq qoi, sabalardy, şaralardy, ojaulardy, tostaǧandardy bır-bırınen asyryp, ädemılep jasaǧan. Ataqty adamdardyŋ, bidıŋ, batyrdyŋ sabasynan, şarasynan qymyz ışu qūrmet bolǧan» - dep aişyqtai jazady.
Būl keltırılgen şaranyŋ tarihi sipattary dalaǧa tän şaruaşylyqtyŋ mänı men sänın körsetedı. Onyŋ kosmogoniialyq mazmūnyn baiqatady. Kez kelgen etnoşara ǧalamdyq auqymdaǧy senım men räsımge ainalǧanda onyŋ mänı barynşa ornyǧyp, ideologiiasy qalyptasady.Şamasy basynda joralǧy retınde bastau alǧan ǧūryp kele-kele merekege ūlasqan. Sol sebeptı būny mereke degennen görı ǧūryp ataǧan meilınşe dūrys. Merekeleu ǧūrypqa qosymşa män men sän beru ǧana.
Qymyzmūryndyq ötkızu uaqyty
Bız kezdestırgen mälımettıŋ barşasynda qymyzmūryndyq şarasynyŋ ötu merzımı köktemnıŋ soŋyn ala, bie bıtken qūlyndai bıte, jaz jailauǧa şyǧa jasalatyny aiqyn. Būl uaqyt käzırgışe şamamen mamyr aiyna keledı. Būny däiekteitın bırqatar jariialanym keltıre keteiık.
Ǧalym Ahmedovtıŋ «Jem boiynda» romanynda: «Auyl erte köktemde şöbı maldyŋ auyzyna mol ılınıp qalǧan Mänı boiyna köşıp qonyp, bie bailaǧan...»Etnograf A.Toqtybai: «Qymyzmūryndyq degenımız – el jailauǧa şyqqanda jazǧytūrym atalyp ötetın – qymyz toiy».
BAQtardaǧy jariialanym: «Köşpendı qazaq halqynyŋ jaz jailauǧa jetkende toilaityn ūlyq merekesı bar. Ol «Qymyzmūryndyq» dep atalady. Osy künı el-jūrttyŋ aq batasymen jelıge qūlyn bailanyp, bie sauylady...». Būl däiekter qymyzmūryndyq etnoşarasynyŋ jazǧy sauynaşar şara ekenıne köz jetkızedı. Jäne de būl tek qana jylqy sauynyna qatysty emes, tört tülıkke qatysty. Būny ǧalym A.Toqtybai keltırıp otyrǧan jylqyǧa qatysty erekşe ūlttyq ıltipattan baiqaimyz: «Qambar ataǧa būlaişa tabynu – köşpendıler ömırındegı jylqynyŋ basqa tülıkterge qaraǧanda orasan ülken maŋyzynda bolsa kerek. Tıptı qarapaiym ömırde de qazaq qoǧamynda siyrşy, qoişy, tüieşı degender eŋ tömengı satyda tūrady, al jylqyşy üi iesı baimen bırge törde otyrady, qoǧamdyq ömırdıŋ barlyq salalaryna qatynasady».
Qymyzmūryndyq sauyn mausymynyŋ jolaşary bolsa, küzde qazan aiynyŋ basynda bielerdı aǧytyp, qūlyndardy jelıden bosatarda «sırgejiiar» atalatyn mausymjabar ǧūrpy bolǧan. Demek būl basy men aiaǧy jinaqy ırgelı etnoǧūryp.
Merekenıŋ mazmūny
Qymyzmūryndyq bırşama jariialanymdarda üstırt türde jai ǧana «bie bailap, alǧaşqy qymyz ışu räsımı» delınıp jür. Būl tar maǧyna atalmyş dästürlı şaranyŋ zerttelmei, zerdelenbei tūryp ainalymǧa tüsken sipaty ekenın atap ötu kerek.
Qymyzmūryndyq şarasy arnaiy daiyndyqty talap etken. Ol äuelı «biebau» atalatyn jelını tartu jūmysy. Şaranyŋ keibır öŋırde osylai ataluy da osyǧan qatysty. Sebebı, tek qana sauyn bieler ǧana bailanady jäne ol dala halqy üşın erekşe mausym men körınıs ekenın baiqatady.
Būǧan auyldyŋ qaruly jıgıtterı kırısıp, sauylatyn bieler sanyna qarai jelı tartqan. Qyz-kelınşekter jaǧy bie sauatyn könekter men kübılerdı, sabalardy äzırleidı, olardy mailaidy, sailaidy.
Qūlyndy bieler jelıge aidap keltırıledı, jylqyşylarqūlyndardy ūstap jelıge bailaidy. Osy kezde qyz-kelınşek jelı basyna süt taǧamdaryn: qymyz,şūbat, airan, qūrt, ırımşık taǧy basqa taǧamdar äkeledı. Būl räsımdı «aqtamaq» ataǧan. «Aqtamaq» räsımınıŋ özı dalalyq süt öndırısınıŋ mausymaşaryn baiqatady. Jäne būǧan tek qana jylqyǧa qatysty emes, tört tülıkke qatysty sauyn mausymynyŋ tanystyrymy dep qaraǧan abzal. Daiyndyq osymen bıtedı.Jelı basyna auyl adamdary jinalady. Bata berıledı, däm tatu yrymy jasalady. Alǧaşqy qymyzdy erkekter emes, auyldaǧy joly ülken äjeler men analarbastap auyz tiedı. Bälkım, analyq negız qorektıŋ közı retınde moiyndalyp, därıpteletın basty joralǧy osy bolar.
Jelıge üiırdıŋ aiǧyry keltırılıp, onyŋ maŋdaiyna, jaly men sauyryna sary mai jaǧady. Bienıŋ bauyna da mai jaǧyp yrym etedı. Qūlynnyŋ tūmsyǧy men batyrdyŋ bairaǧyna qymyz bürkedı. Būl räsımdı jinap-terıp «biebailar» ataidy.
Osydan keiın merekege daiyndyq bastalady. Biebailardan soŋ qymyz aşytu bastalady. Aşytqysy barlar kündelıktı saumaldy bır-bırıneqosa otyryp, qymyzmūryndyqqa daiyndaidy. Aşytqy «ūiytqy» nemese «qor» atalady. Aşytqysy joqtar qymyzy aşyǧan üilerge kelıp, aq mata bailap, «Nietım men köŋılım aq» depsabadan keregınşe qūiyp alady.
Kelesı kezekte jūrt jappai mal soiyp, merekege kırısedı. Bailar jylqy, ortaşalar qoi, odan tömendegıler toqty, baǧlan, al şamasy kelmegender qymyzdyŋ özıne ǧana şaqyra beretın bolǧan. Ataqty adamdardyŋ, bidıŋ, batyrdyŋ sabasynan, şarasynan qymyz ışu qūrmetı öz aldyna bolǧan.Sporttyq oiynnyŋ bırı – asaudy üiretu. Būl künı jügen, noqta timegen qūla qūnanǧa şalma salynyp, alǧaş ret taqymdalady. Mereke soŋy ūlttyq oiyndarǧa ūlasady. Taqymy myqty bılektı de, jürektı jıgıtter audaryspaqta synǧa tüsıp, kökpar tartty.
Qymyzmūryndyqta aqsaqaldar, rubasylar üi-üige kırıp, qymyz ışumen qatar sabalarǧa baǧa bergen. Qazaqekeŋ sabalar men şaralardy, ojau-tostaǧandy bır-bırınen asyryp, jarysa ädemılep jasaǧan.
Jalpy qymyzmūryndyq merekesı – jazǧydalalyq şaruaşylyqtyŋ mausymaşary. Osyǧan bailanysty bailar özara bäsekelesıp, aǧyl-tegıl qymyzben jūrtty toiǧyzatyn bolǧan.
Qymyzmūryndyqtyŋ keltırılgen mazmūnyn zerdelei kele onyŋ mynadai kezeŋderden tūratynyn aŋǧaramyz:
1.Biebau – şaranyŋ basy. Qūtty sanalatyn sauyn alaŋyn daiyndau, jelı tartu. Būǧan yrymbastar bata beru men «aqtamaq» räsımı, däm tatu kıredı.
2. Biebailar – bie men qūlyndy jelıge bailap, olarǧa tän räsımder jasalady, bata berıledı. Aiǧyr mailau sekıldı maŋyzdy yrym oryn alady. Alǧaşqy bie sauu yrymy jasalady. Būǧan sauynǧa qatysty barlyq jaraqtardy äzırleu de kıredı. Saba men könek äzırleu, qymyz aşytu sekıldı maŋyzdy daiyndyq bastalady.
3. Merekelık sipaty bastalady. Qūrbandyq şalynady, mal soiylady, qazan asylady. Saba-saba qymyz tartylady. Oiyn-toi qyzady. Asau üiretu, audaryspaq, kökpar, bäige sekıldı oiyndar men dumandar.
Qymyzmūryndyq käzırgı kezde nesımen qūndy? Būl - dalalyq şaruaşylyq pen ömırdıŋ erekşe sipaty. Jerımızde jylqy şaruaşylyǧyna qatysty 6000 jyldyq Botai mädenietı bola tūra, ony paş etpeu bızge syn. Sol sebeptı būl merekenı käzırgıdei öŋırlık oiyn-toi retınde emes, ūlttyq bolmystyŋ körınısı esebınde eldık auqymda atap ötu kerek. Aitalyq qymyz merekesınıŋ aşyluyn Botai qonysynan bastaǧan jön. Ol jerde basty elaralyq jiyn aşylyp, bata berılıp, qymyzmūryndyq festivalınıŋ aşylu saltanaty elge jariia etılu kerek. Kelesı kezekte astana maŋyndaǧy Qūlager eskertkışınen bastalǧan atşabys estafetasy bükıl eldıŋ tört tarabyn betke alyp jaiylǧany maqūl. Estafeta qai öŋırge barsa sol jer merekenı öz betterımen bastap ketu tiıs. Būl qozǧalysty, ömırdı paş etetın körınıs. Jylqy Künnıŋ, jaryqtyŋ nyşany bolǧany mälım. Al Jaryq - ömırdıŋ közı. Būl dalalyq tūjyrymda ülken män jatyr. Būǧan turistık salany tartsa - qūba qūp. Keluşıler men investisiia özın özı qamtamasyz etedı. Qysqasy, qymyzmūryndyq özımızdı özımız äspetteu men paş etudıŋ babadan qalǧan daiyn ülgısı. Jäne bızden basqa oǧan eşkım de mūra emes. Qolǧa alaiyq!
Serık ERǦALİ,
«Adyrna» ūlttyq portaly
