(jalǧasy)
Bız söz etıp otyrǧan Äniiar Qojabaiūly Änet babanyŋ besınşı ūrpaǧy eken.
Änet Kışıkūly (1623-1723) «Jetı jarǧynyŋ» qūrastyruǧa qatysqan ataqty jetı bidıŋ bırı. Jas kezınde Būqar Şarifte üisın Saryşuaş jyraumen bırge medrese bıtırgen, islam qaǧidalaryna, şaryǧat erejelerıne jüirık bolǧan. Ädıldıgımen, bılımdılıgımen aty şyqqan – dep Qazaq Ensiklopediiasynda jazylypty.
Änet baba süiegı Qoja Ahmet İassaui kesenesıne jerlengen. Şäkärım qajy Qūdaiberdıūly Qalqaman-Mamyr poemasynda:
Änet babaŋ – Arǧynnyŋ el aǧasy,
Ärı bi, ärı molla ǧūlamasy.
Orta jüzde ülgı aitqan ǧadıl eken,
Sol kezde toqsan beske kelgen jasy. – deitın.
«Änet babaŋ emes pe menıŋ atam» dep äruaqty bi Keŋgırbai syiynatyn qasiettı adam osy kısı. Änet baba Kışıkūly öz zamanynda «Bilerdıŋ biı», «Ūlylardyŋ ūstazy», «Baba» atanǧan, oqymysty ǧūlama, memleketaralyq mämıleger bolǧan, körnektı tarihi tūlǧa.
Akademik Älkei Marǧūlan Änettıŋ Būharadaǧy eŋ joǧarǧy dıni oqu ornyn bıtırıp, ǧūlamalyq iaǧni akademiktık däreje alǧan qūjaty saqtalǧan degen. Ol kezde dünienıŋ Būharadaǧy «Kögeltaş» medresesıne tört būryşynan talantty şäkırtter kelıp bılım alyp, oqudy tauysqan soŋ ärbır şäkırttıŋ qabıletıne qarai qūjat berıledı eken. Änet baba özımen qatar oqyǧan şäkırtterdıŋ bärınen üzdık şyǧyp, ǧūlama-damullalardyŋ batasyn alyp jolǧa şyqqaly tūrǧanda, Būharanyŋ dın basy - şeih ūl-islam baba oǧan bylai dep sūraq qoiypty:
Änet, mıne sen ǧūlama boldaŋ. Qadamyŋ qūtty bolsyn! Endı Türkıstanǧa jürgelı otyrsyŋ. Bıraq onda bız sailaǧan müfti bar. Ol bır qasiettı adam. Saǧan muftilıkten basqa lauazymdy laiyq körmei otyrmyz. Ne ıstegen jön?
-Ämırıŋızge qūldyq, şeih-ūl-islam. Men Türkıstanǧa barǧanda lauazym ızdep bara jatqanym joq.
- Endı ne ızdep barasyŋ?
-Elımdı ızdep baramyn. En saharany en jailaǧan qazaq degen halyq bar. Sol halqyma qyzmet etemın, - deptı Änet baba.
Şynynda, ol Türkıstan, Sauran, Qarnaqtaǧy myŋ san meşıttıŋ eşqaisynyŋ muftiı bolmaǧan. Qandai uaqytta da halyq arasynda jürgen, elımen bırge bolǧan. Sonyŋ üşın elı ony töbesıne köterıp, äz äulie tūtqan.
Änet baba Äz Täuke zamanynyŋ ırgelı biı, ärı han ordasyndaǧy keŋes müşesı retınde äigılı «Jetı jarǧyny» jasauşylardyŋ bırı ekenı tarihi derekterde de, halyq jadynda da saqtalǧan. Osy qabyldanǧan ädet-ǧūryp, tūrmystyq zaŋy negızınde halqymyz el arasyndaǧy dau-damaidy, ışkı-syrtqy saiasat, diplomatiialyq qarym-qatynastardy rettep otyrǧan.
Halqymyzdyŋ tanymdyq tüsınıgı, ızgılık qasietterı, älem syryn, tabiǧi qūbylystardy tanudaǧy qasiettı 7 sanymen şamalanatyn. «Jetı jarǧymen» qatar «jetı şärıp», «jetı qazyna», «jetı jūrt», «jetı ǧalym», «jetı haq», «jetı qat kök», «jetı qat jer».... siiaqty jūmbaq syrly söz tırkesterınıŋ köbı Änet babanyŋ esımımen tyǧyz bailanysty.
Düniede neşe jetım bar? dep sūraǧanda Änet babaŋ:
Düniede jetı jetım bar. Olar mynalar:
Söz jetım – yntamenen tyŋdamasa,
Böz jetım – kiılmesten tozǧan bolsa.
Jer jetım – iesı joq qalǧan bolsa,
El jetım – jaqsy basşy arman bolsa.
Köl jetım – qaz qonbasa, qūstar ūşyp,
Er jetım – jeke qalsa tıze qūşyp.
Bolmasa zamandasyŋ toiǧa barma,
Basyŋa jalǧyzdyqtyŋ tory tüsıp, -
degen eken.
Qazaq «jetı joq» dep Änet babanyŋ tūsynan myna närselerdı aitady:
Aspanda tıreuış joq,
Jerde ölşeuış joq,
Tasta tamyr joq,
Allada bauyr joq,
Aqquda süt joq,
Jylqyda öt joq.
Änet babaŋnan «jetı qazynaǧa neler jatady?» dep sūraǧanda ol kısı:
- Äiel, er jıgıt, ılım-bılım, jüirık at, qyran bürkıt, beren myltyq, alǧyr it, - degende bıreu tūryp:
-Baba qazaqta «bala belde, qatyn jolda» deuşı edı ǧoi. Er jıgıt qatyndy jaudan baryp oljalap alady, aittyrsa qalyŋ malyna qyryq jetını aidap aparyp beredı. Būl – şyǧyn. Qazaqtyŋ taǧy bır mätelı «Qoinyŋdaǧy qatynyŋa senbe, astyŋdaǧy atyŋa senbe» deidı. «Atyŋ jaman bolsa satyp qūtylasyŋ, qatynyŋ jaman bolsai qaityp qūtylasyŋ?" degen de söz bar. Soǧan qaraǧanda «Äieldı jetı qazynanyŋ bırı» deu dūrys bola qoiar ma eken?
Äiel jetı qazynanyŋ bırı ǧana emes, bırınşısı boluǧa laiyq, - deptı Änet baba sonda. – Düniedegı bar tırşılık atauynyŋ anasy – äiel. Ananyŋ jamany bolmaidy. Sondyqtan oǧan tıl tigızuge de, qol köteruge de bolmaidy. Paiǧambarymyzdyŋ özı äielderdı qatty qūrmet tūtqan. Al bırdı-ekılı auyldyŋ bepılauyzy äiel turaly jaman söz aitar bolsa, ol halyqtyŋ pıkırı emes. Ondailarǧa tyiym salu kerek, - deptı.
Änet babanyŋ osy sözınen keiın äieldıŋ jetı qazynanyŋ bırı ekenıne kümän keltıru qazaq arasynda müldem tiylypty. Änet babanyŋ öz basynyŋ önegelı ülgıs, bilıkte, keŋes, jiynda aitqan kestelı söz örnekterı, oi tolǧamdary, tüiındı tūjyrymdary halqymyzdyŋ maqal-mätelderıne ainalyp, ruhani bailyq qazynasyn molaita tüsse kerek. Älı de bolsa Änet baba aitqan eken deitın «Tauyna qarai - qyrany, jerıne qarai qūlany», «Ūlysyna qarai – ūrany, ūranyna qarai – ūlany», «Sabasyna qarai – pıspegı, mūrnyna qarai – ıskegı» degen sözderı köp.
Qazaq balasy Türkıstandy astana etıp, şalqyp-tasyp däurenı jürıp tūrǧan zamanda alaştyŋ bas biı üisın Töle biden bıreuler: -Ua Töle bi, bız adassaq sızden aqyl sūraimyz, sız adassaŋyz kımge jügınesız? – dep sūrapty.
Änet babaŋ bar emes pe? – degen eken sonda Töle bi.
Töle bi töbe bi bolyp sailanǧan soŋ özın synataiyn dep Änet babaǧa keledı. Kelse Änet baba on ekı qanat aqboz üidıŋ qaq törınde tört qabat töselıngen körpenıŋ üstınde, kökıregıne kök qūrandy qoiyp şalqasynan jatyr eken. Töle amandasyp, jäi küiın aitqan soŋ, Änet baba Töle bige arnap töbel bie soiǧyzyp, törtkıldep oşaq qazdyryp qonaqasy berıptı. Ketetın kezınde qasyna şaqyryp alyp, keregege ılınıp tūrǧan qoramsaqty nūsqapty:
-Tölejan, anau qoramsaqtan bır jebe suyrşy – deptı.
Töle Änet babanyŋ aitqanyn ıstep, qozy jauyryn qu jebenı suyryp alyp, babaǧa ūsynypty.
-Joq būl jebenı özıŋ al, Töle. Al daǧy ortasynan syndyr, - deptı Änet baba.
Töle tızesıne qoiyp, basyp qalǧanda jebe ortan belınen mort synypty.
- Endı taǧy üş jebe syndyr, - deidı Töle.
Töle üş jebe syndyryp, alty şybyq jasapty.
-Endı osy altauyn syndyryp körşı, - deptı Änet baba.
Töle alty şybyqty ärı maiystyrady, berı maiystyrady, syndyra almaǧan soŋ, qoramsaǧyna salyp alypty da, Änet babadan qol jaiyp bata sūrapty.
-Jorytqanda jolyŋ bolsyn, Qydyr ata joldasyŋ bolsyn! – Änet baba batasyn berıp, qonaǧyna şapan jauyp şyǧaryp salady.
Bylai şyǧa bere, Tölenıŋ janyndaǧy joldastary tükke tüsınbei:
-Töke, Änet babanyŋ mūnysy nesı? Bızdı jebe körmei jür degenı me? – dep sūrapty.
-Joq, sender tüsınbedıŋder. Äuelı jalǧyz jebenı syndyrtqan sebebı, jalǧyz bolsaŋ, kez-kelgen qaruly qol belıŋdı syndyrady degenı. Alty bırdei şybyqty syndyr degenı – eger basyŋ bır, auyzbırşılıgıŋ bır, tobyŋ bır bolsa, alty alaştyŋ balasyna eşkımnıŋ şamasy kelmeidı. Köptıŋ aty köp, bırlıktıŋ aty bırlık. Ai, äruaǧyŋnan ainalaiyn Änet babam-ai, bır künı sen de ketersıŋ-au būl qu dünieden, - dep Töle bi kökıregı jalyn atyp kürsıngen eken desedı.
Änet baba qartaiyp, jasy 90-ǧa kelgende el dauy, jer dauy, jesır dauyna köp aralaspai «Käläm Şarif, Qoja Ahmet Iаssaui, Sopy Allaiar, Nūrnama» sekıldı kıtaptardy oqyp oŋaşa jatady eken. Qorjyn-qorjyn kıtaptardy aqtaryp, keide közınıŋ jasy saqalyn jauyp jylap alady eken, keide balaşa mäz bolyp küledı eken. Keide tūŋǧiyq oiǧa batyp, ornynan tūryp eşkımge eşteŋe aitpai qyr asyp qydyryp ketedı eken.
-Änet baba, ne ızdep jürsız, kımdı ızdep jürsız? – dep sūrapty bırde auyl syrtynda jolyǧyp qalǧan Qazybek bi.
-Özımdı ızdep jürmın, şyraǧym, - dep jauap berıptı Änet baba.
Jas Qazybek eşteŋe ūǧa almai aŋtarylyp tūryp qalypty.
-Tüsınbegenıŋdı bılıp tūrmyn. Özımdı ızdep jürmın degenımnıŋ mänısı mynau, şyraǧym. Adamnyŋ balasy Allanyŋ ämırımen jaryq düniege kelgende päk, adal, taza küiınde keledı. Öse kele ärnenı köredı, ärnenı estidı, jaqsyǧa da, jamanǧa da boi ūrady. Baiaǧy päktıgın joǧaltady. Qym-quat, qyzyl-jasyl dünienıŋ qyzyǧy basylǧan soŋ baiaǧy adal küiıne qaita oralady. Men qazır qartaidym. Su jorǧany mınıp kördık, sūlu äieldı qūşyp kördık, özen sudai tasyp ta kördık, ötkel bermes dariiadan asyp ta kördık – bärı jalǧan eken. Endı maǧan eşteŋenıŋ keregı de joq. Baiaǧy künädan adal jüregım kerek. Özımdı ızdep jürmın degenım osy.
Keiın Qaz dauysty Qazybek bi Änet babadan ǧibrat üirenıp, keŋes sūrap, aqyl alu üşın köşıp kelıp qatar qonyp, ekı-üş jyl ırgeles jürıptı. Qazybek biden:
-Bi, sen būl düniede kımge qaryzdarsyŋ, - dep sūrapty bırde Änet baba odan.
-Allaǧa qaryzdarmyn, - dep jauap berıptı Qazybek bi.
- Sosyn kımge qaryzdarsyŋ?
- Anama, ol menı jaryq düniege äkeldı.
- Sosyn kımge qaryzdarsyŋ?
-Atama, ol menı tärbieledı, ösırdı, oqytty.
- Taǧy kımge qaryzdarsyŋ?
- Halqyma, ol menıŋ qadırıme jetıp kötere bıldı.
- Taǧy kımge qaryzdarsyŋ?
-Änet baba, sızge qaryzdarmyn. Sız menıŋ köp närsege közımdı aştyŋyz, - dep jauap berıptı Qazybek bi.
Änet baba özın ūstaz sanap ırgesıne köşıp kelegen Qazybek biden eşteŋesın aiamapty. Aqyl sūrasa aitypty, keŋes sūrasa berıptı. El dauy, jer dauy, jesır dauymen şarua köbeiıp, Qazybek bi Ordabasy, Kültöbege attanaiyn dep jinalyp jatyp Änet babaǧa kırıp bata sūraidy.
-Jorytqanda jolyŋ bolsyn, Qydyr ata joldasyŋ bolsyn! – dep bata berıptı Änet baba.
Qazybek «äumin» dep betın sipap, ornyna qaita otyrypty.
- Änet baba, bır sūraǧym bar edı. Üzeŋgıge aiaǧymdy salyp tūryp sūraǧanyma keşırıŋız. At jaly, atan qomyndaǧy elmız ǧoi, - deptı Qazybek bi.
- Sūrai ǧoi şyraǧym, aqyl-keŋes, ılım-bılım üirenudıŋ erte-keşı degenı bolmaidy, - deptı Änet baba.
- Endeşe maǧan mynany aityp berıŋızşı, baba:
Bırınşıden dünienı ne būzady?
Ekınşıden, adamdy ne azdyrady?
Üşınşıden, künä neden bolady?
Sonda Änet baba oŋ jaǧynda jatqan «Qūran-Kärımdı» qolyna alyp, aqtaryp otyryp aitqan eken:
- Mynau «Qūran». Būl arab tılınde. Arabtyŋ tılınde «häkım degen söz bar. Qazaqta «äkım» degen söz bar. Osy sözderdı ekı qaitalaşy.
Qazybek babanyŋ aitqandaryn ekı qaitalaidy.
-Mıne, kördıŋ be, - deidı sonda Änet baba, - ekı ret aitqanyŋda, ekı «a», ekı «k», ekı «m» şyqty. Alty sözge meŋzeitın alty ärıptıŋ mänısı mynau:
Äiel, altyn, kek, kesır, maqtan, mansap.
(jalǧasy bar)
Halqymyzdyŋ tanymdyq tüsınıgı, ızgılık qasietterı, älem syryn, tabiǧi qūbylystardy tanudaǧy qasiettı 7 sanymen şamalanatyn. «Jetı jarǧymen» qatar «jetı şärıp», «jetı qazyna», «jetı jūrt», «jetı ǧalym», «jetı haq», «jetı qat kök», «jetı qat jer».... siiaqty jūmbaq syrly söz tırkesterınıŋ köbı Änet babanyŋ esımımen tyǧyz bailanysty.
Düniede neşe jetım bar? dep sūraǧanda Änet babaŋ:
Düniede jetı jetım bar. Olar mynalar:
Söz jetım – yntamenen tyŋdamasa,
Böz jetım – kiılmesten tozǧan bolsa.
Jer jetım – iesı joq qalǧan bolsa,
El jetım – jaqsy basşy arman bolsa.
Köl jetım – qaz qonbasa, qūstar ūşyp,
Er jetım – jeke qalsa tıze qūşyp.
Bolmasa zamandasyŋ toiǧa barma,
Basyŋa jalǧyzdyqtyŋ tory tüsıp, -
degen eken.
Qazaq «jetı joq» dep Änet babanyŋ tūsynan myna närselerdı aitady:
Aspanda tıreuış joq,
Jerde ölşeuış joq,
Tasta tamyr joq,
Allada bauyr joq,
Aqquda süt joq,
Jylqyda öt joq.
Änet babaŋnan «jetı qazynaǧa neler jatady?» dep sūraǧanda ol kısı:
- Äiel, er jıgıt, ılım-bılım, jüirık at, qyran bürkıt, beren myltyq, alǧyr it, - degende bıreu tūryp:
-Baba qazaqta «bala belde, qatyn jolda» deuşı edı ǧoi. Er jıgıt qatyndy jaudan baryp oljalap alady, aittyrsa qalyŋ malyna qyryq jetını aidap aparyp beredı. Būl – şyǧyn. Qazaqtyŋ taǧy bır mätelı «Qoinyŋdaǧy qatynyŋa senbe, astyŋdaǧy atyŋa senbe» deidı. «Atyŋ jaman bolsa satyp qūtylasyŋ, qatynyŋ jaman bolsai qaityp qūtylasyŋ?" degen de söz bar. Soǧan qaraǧanda «Äieldı jetı qazynanyŋ bırı» deu dūrys bola qoiar ma eken?
Äiel jetı qazynanyŋ bırı ǧana emes, bırınşısı boluǧa laiyq, - deptı Änet baba sonda. – Düniedegı bar tırşılık atauynyŋ anasy – äiel. Ananyŋ jamany bolmaidy. Sondyqtan oǧan tıl tigızuge de, qol köteruge de bolmaidy. Paiǧambarymyzdyŋ özı äielderdı qatty qūrmet tūtqan. Al bırdı-ekılı auyldyŋ bepılauyzy äiel turaly jaman söz aitar bolsa, ol halyqtyŋ pıkırı emes. Ondailarǧa tyiym salu kerek, - deptı.
Änet babanyŋ osy sözınen keiın äieldıŋ jetı qazynanyŋ bırı ekenıne kümän keltıru qazaq arasynda müldem tiylypty. Änet babanyŋ öz basynyŋ önegelı ülgıs, bilıkte, keŋes, jiynda aitqan kestelı söz örnekterı, oi tolǧamdary, tüiındı tūjyrymdary halqymyzdyŋ maqal-mätelderıne ainalyp, ruhani bailyq qazynasyn molaita tüsse kerek. Älı de bolsa Änet baba aitqan eken deitın «Tauyna qarai - qyrany, jerıne qarai qūlany», «Ūlysyna qarai – ūrany, ūranyna qarai – ūlany», «Sabasyna qarai – pıspegı, mūrnyna qarai – ıskegı» degen sözderı köp.
Qazaq balasy Türkıstandy astana etıp, şalqyp-tasyp däurenı jürıp tūrǧan zamanda alaştyŋ bas biı üisın Töle biden bıreuler: -Ua Töle bi, bız adassaq sızden aqyl sūraimyz, sız adassaŋyz kımge jügınesız? – dep sūrapty.
Änet babaŋ bar emes pe? – degen eken sonda Töle bi.
Töle bi töbe bi bolyp sailanǧan soŋ özın synataiyn dep Änet babaǧa keledı. Kelse Änet baba on ekı qanat aqboz üidıŋ qaq törınde tört qabat töselıngen körpenıŋ üstınde, kökıregıne kök qūrandy qoiyp şalqasynan jatyr eken. Töle amandasyp, jäi küiın aitqan soŋ, Änet baba Töle bige arnap töbel bie soiǧyzyp, törtkıldep oşaq qazdyryp qonaqasy berıptı. Ketetın kezınde qasyna şaqyryp alyp, keregege ılınıp tūrǧan qoramsaqty nūsqapty:
-Tölejan, anau qoramsaqtan bır jebe suyrşy – deptı.
Töle Änet babanyŋ aitqanyn ıstep, qozy jauyryn qu jebenı suyryp alyp, babaǧa ūsynypty.
-Joq būl jebenı özıŋ al, Töle. Al daǧy ortasynan syndyr, - deptı Änet baba.
Töle tızesıne qoiyp, basyp qalǧanda jebe ortan belınen mort synypty.
- Endı taǧy üş jebe syndyr, - deidı Töle.
Töle üş jebe syndyryp, alty şybyq jasapty.
-Endı osy altauyn syndyryp körşı, - deptı Änet baba.
Töle alty şybyqty ärı maiystyrady, berı maiystyrady, syndyra almaǧan soŋ, qoramsaǧyna salyp alypty da, Änet babadan qol jaiyp bata sūrapty.
-Jorytqanda jolyŋ bolsyn, Qydyr ata joldasyŋ bolsyn! – Änet baba batasyn berıp, qonaǧyna şapan jauyp şyǧaryp salady.
Bylai şyǧa bere, Tölenıŋ janyndaǧy joldastary tükke tüsınbei:
-Töke, Änet babanyŋ mūnysy nesı? Bızdı jebe körmei jür degenı me? – dep sūrapty.
-Joq, sender tüsınbedıŋder. Äuelı jalǧyz jebenı syndyrtqan sebebı, jalǧyz bolsaŋ, kez-kelgen qaruly qol belıŋdı syndyrady degenı. Alty bırdei şybyqty syndyr degenı – eger basyŋ bır, auyzbırşılıgıŋ bır, tobyŋ bır bolsa, alty alaştyŋ balasyna eşkımnıŋ şamasy kelmeidı. Köptıŋ aty köp, bırlıktıŋ aty bırlık. Ai, äruaǧyŋnan ainalaiyn Änet babam-ai, bır künı sen de ketersıŋ-au būl qu dünieden, - dep Töle bi kökıregı jalyn atyp kürsıngen eken desedı.
Änet baba qartaiyp, jasy 90-ǧa kelgende el dauy, jer dauy, jesır dauyna köp aralaspai «Käläm Şarif, Qoja Ahmet Iаssaui, Sopy Allaiar, Nūrnama» sekıldı kıtaptardy oqyp oŋaşa jatady eken. Qorjyn-qorjyn kıtaptardy aqtaryp, keide közınıŋ jasy saqalyn jauyp jylap alady eken, keide balaşa mäz bolyp küledı eken. Keide tūŋǧiyq oiǧa batyp, ornynan tūryp eşkımge eşteŋe aitpai qyr asyp qydyryp ketedı eken.
-Änet baba, ne ızdep jürsız, kımdı ızdep jürsız? – dep sūrapty bırde auyl syrtynda jolyǧyp qalǧan Qazybek bi.
-Özımdı ızdep jürmın, şyraǧym, - dep jauap berıptı Änet baba.
Jas Qazybek eşteŋe ūǧa almai aŋtarylyp tūryp qalypty.
-Tüsınbegenıŋdı bılıp tūrmyn. Özımdı ızdep jürmın degenımnıŋ mänısı mynau, şyraǧym. Adamnyŋ balasy Allanyŋ ämırımen jaryq düniege kelgende päk, adal, taza küiınde keledı. Öse kele ärnenı köredı, ärnenı estidı, jaqsyǧa da, jamanǧa da boi ūrady. Baiaǧy päktıgın joǧaltady. Qym-quat, qyzyl-jasyl dünienıŋ qyzyǧy basylǧan soŋ baiaǧy adal küiıne qaita oralady. Men qazır qartaidym. Su jorǧany mınıp kördık, sūlu äieldı qūşyp kördık, özen sudai tasyp ta kördık, ötkel bermes dariiadan asyp ta kördık – bärı jalǧan eken. Endı maǧan eşteŋenıŋ keregı de joq. Baiaǧy künädan adal jüregım kerek. Özımdı ızdep jürmın degenım osy.
Keiın Qaz dauysty Qazybek bi Änet babadan ǧibrat üirenıp, keŋes sūrap, aqyl alu üşın köşıp kelıp qatar qonyp, ekı-üş jyl ırgeles jürıptı. Qazybek biden:
-Bi, sen būl düniede kımge qaryzdarsyŋ, - dep sūrapty bırde Änet baba odan.
-Allaǧa qaryzdarmyn, - dep jauap berıptı Qazybek bi.
- Sosyn kımge qaryzdarsyŋ?
- Anama, ol menı jaryq düniege äkeldı.
- Sosyn kımge qaryzdarsyŋ?
-Atama, ol menı tärbieledı, ösırdı, oqytty.
- Taǧy kımge qaryzdarsyŋ?
- Halqyma, ol menıŋ qadırıme jetıp kötere bıldı.
- Taǧy kımge qaryzdarsyŋ?
-Änet baba, sızge qaryzdarmyn. Sız menıŋ köp närsege közımdı aştyŋyz, - dep jauap berıptı Qazybek bi.
Änet baba özın ūstaz sanap ırgesıne köşıp kelegen Qazybek biden eşteŋesın aiamapty. Aqyl sūrasa aitypty, keŋes sūrasa berıptı. El dauy, jer dauy, jesır dauymen şarua köbeiıp, Qazybek bi Ordabasy, Kültöbege attanaiyn dep jinalyp jatyp Änet babaǧa kırıp bata sūraidy.
-Jorytqanda jolyŋ bolsyn, Qydyr ata joldasyŋ bolsyn! – dep bata berıptı Änet baba.
Qazybek «äumin» dep betın sipap, ornyna qaita otyrypty.
- Änet baba, bır sūraǧym bar edı. Üzeŋgıge aiaǧymdy salyp tūryp sūraǧanyma keşırıŋız. At jaly, atan qomyndaǧy elmız ǧoi, - deptı Qazybek bi.
- Sūrai ǧoi şyraǧym, aqyl-keŋes, ılım-bılım üirenudıŋ erte-keşı degenı bolmaidy, - deptı Änet baba.
- Endeşe maǧan mynany aityp berıŋızşı, baba:
Bırınşıden dünienı ne būzady?
Ekınşıden, adamdy ne azdyrady?
Üşınşıden, künä neden bolady?
Sonda Änet baba oŋ jaǧynda jatqan «Qūran-Kärımdı» qolyna alyp, aqtaryp otyryp aitqan eken:
- Mynau «Qūran». Būl arab tılınde. Arabtyŋ tılınde «häkım degen söz bar. Qazaqta «äkım» degen söz bar. Osy sözderdı ekı qaitalaşy.
Qazybek babanyŋ aitqandaryn ekı qaitalaidy.
-Mıne, kördıŋ be, - deidı sonda Änet baba, - ekı ret aitqanyŋda, ekı «a», ekı «k», ekı «m» şyqty. Alty sözge meŋzeitın alty ärıptıŋ mänısı mynau:
Äiel, altyn, kek, kesır, maqtan, mansap.
(jalǧasy bar)
Ardaq Berkımbai
