HH ǧasyrdan orta tūsynan bastap qazaqtyŋ dästürlı muzykasy keŋınen zertteldı. Derekter ǧylymi jolǧa salynyp, ärtürlı eŋbekter jazyla bastady. Onyŋ ışınde erterekte ömır sürgen küişılerge biografiialyq zertteuler, küilerıne taldaular jürgızıldı. Alaida būl zertteuler negızınen tek ekı ışektı dombyra aiasynda ǧana şektelgen edı. Ötken ǧasyrdyŋ orta tūsyna deiın deiın elımızdıŋ şyǧys öŋırınıŋ halyq tūrmysynda keŋınen qoldanyp, änşı men küişılerı şertken, arnaiy sol aspapqa şyǧarylǧan küilerı bolǧan üş ışektı dombyra jaily mälımettı köp kezdestıre almaimyz. Bügıngı maqala osy olqylyqtyŋ ornyn toltyru üşın arnalǧan.
Aldymenen aspaptyŋ tarihy men taralu aimaǧyna toqtalyp öteiık. Bügıngı küngı közqaraspen aspaptardyŋ taralu geografiiasy jaily naqty aitu qiyn. Ärtürlı etnogenezdık prosesterden qūralyp, köşpelılık ömırdı negızge alǧan qazaq halqynyŋ tūrmysyn zertteu oŋai emes. Bıraq üş ışektı dombyranyŋ taraluy aimaǧyn bılu maqsatynda jürgızılgen zertteu barysynda tabylǧan etnografiialyq jäne tarihi mälımetterge säikes atalmyş aspap qazaq jerınıŋ barlyq aimaqtarynda qoldanyldy degen tūjyrymǧa keluge bolady. Eger bır aimaqta keŋınen qoldansa, basqa aimaqta ūmylyp ketken. Tek sol öŋırde erterekte zerttegen etnograf-tarihşylardyŋ ǧana mälımetterınen bıle alamyz. Qazaq jerınde üş ışektı dombyranyŋ taraluy aimaǧyn tanystyru retın bız derek közderdıŋ uaqytyna bailanysty jürgızemız.
Üş ışektı dombyra jaily kezdesken eŋ erterek mälımet közı qazırgı Batys Qazaqstan oblysynyŋ jerıne tiesılı. B. Sarybaev öz eŋbegınde kelesı aqparat beredı: «Trehstrunnye dombry vstrechalis i na territorii sovremennoi Uralskoi oblasti. V 1857 godu etnograf D. İsaev, pobyvavşii u kazahov Bukeevskoi ordy, upominaet o trehstrunnoi dombre. Razlichnye vsedeniia o nei takje sobrali etnografy A. Evreinov, A. Haruzin, P. Iýdin» [Sarybaev B. «Kazahskie muzykalnye instrumenty», 26-bet].
Qazaq jerınıŋ Oŋtüstık aimaqtarynda da üş ışektı dombyra kezdeskenı jaily senımmen aita alamyz. 2013 jyly arnaiy Oŋtüstık Qazaqstan oblysyna ekspedisiialyq jūmystar boldy. Bırqatar önerpazdar men ölketanuşylardan arnaiy sūrastyru jūmystary jürgızılıp, derekter tabyldy. Atap aitar bolsaq, şejıreşı Seitomar aqsaqalmen jeke sūhbattasu barysynda kelesı mälımet jazylyp alyndy: «Qaiypnazar degen azamat «Tandyrbap» atty küidı qyrǧyzdyŋ kışkentai dombyrasy emes, üş ışektı qazaqtyŋ dombyrasymen tartsa jaqsy bolar edı dep aitqan» degen mälımet berdı [Sūhbattyŋ audio jazbasy jeke mūraǧatta saqtauly]. Būl derektı negızsız dep aita almaimyz. Öitkenı Bolat Sarybaevtyŋ eŋbekterınde de aspaptyŋ osy aimaqta taraluy jaily aqparat kezdesedı: «V 1930-gody v Bostandykskom i Jogyryşyrşykskom raione Chimkentskoi oblasti eşe byli jivy ispolniteli na şertere. Sredi nih osobenno otlichalis virtuoznoi igroi Aşir i Zarkum. Ob etom soobşaet pisatel Rahmatulla Raimkulov, kotoryi v iunosti slyşal küi «Tandyrbap», ispolniavşii na şertere» [Sarybaev B. «Kazahskie muzykalnye instrumenty», 94-bet].
Sondai-aq küişı-zertteuşı Bazaraly Müptekeevpen (1967-2015) sūhbattasu barysynda belgılı bolǧan Jetısu küişılık mektebınıŋ ökılı Qojekenıŋ balasy Raqyş ta üş ışektı dombyra şertken.
Bügıngı künge tek jazba derekpen ǧana emes, naqty aspaptary men küilerı saqtalyp, üş ışektı dombyrany tartudyŋ dästürlı aimaǧyna ainalǧan qazırgı Şyǧys Qazaqstan oblysy: «Üş ışektı, keide şanaǧynyŋ ışıne qosymşa ışekterı taǧy bar, köne dombyralar Semei oblysynyŋ Abai, Şūbartau jäne Jaŋa Semei audandarynda jiı kezdesedı. Semei oblysynda üş ışektı dombyra tartudyŋ tamaşa şeberlerı köp bolǧan..» [Sarybaev B. «Qazaqtyŋ muzykalyq aspaptary», 119-bet].
Bolat Sarybaevtyŋ jazbasynan bölek, ertede būl aimaqta üş ışektı dombyrada tartu dästürı bolǧanyn körsetetın Erkeǧali Rahmadievtyŋ myna estelıgı bar: «Pri ocherednoi ekspedisii v Vostochnyi Kazahstan, letom 1958 goda, Erkegali Rahmadievich uje selenapravlenno stal iskat trehstrunnuiu dombyru... V razgovorah stariki upominali o terhstrunnoi dombyre, no sama dombyra ne nahodilas. İ vot udacha v odnom iz gornyh seleniii Markakolskogo raiona! Naşelsia chelovek ne tolko imeiuşii trehstrunnuiu dombyru, no i igraiuşii na nei kiui. Prichem on ispolnial i neskolko kiuev Baijigita» [Süleimenova M. «Rahmadiev», 101-bet].
Qazaqstannyŋ Şyǧys öŋırınde üş ışektı dombyra jaily derek «Qazaqtyŋ muzykalyq aspaptary» kıtabynan kezdestıremız. Ol Qūlynşaq küişınıŋ dombyrasy. Aqseleu Seidımbektıŋ deregıne qaraǧanda Qūlynşaq ŞQO-nyŋ Şūbartau elınde ömır sürgen [Seidımbek A. «Qazaqtyŋ küi önerı», 808-bet].
1997 jylyna deiın Semei oblysy bölek aimaq bolyp esepteldı. HIH ǧasyrda būl jer Semei guberniiasy bolyp esepteldı. Qūramyna qazırgı Pavlodar oblysy, Ortalyq Qazaqstannyŋ Qarqaraly aimaǧy kırdı. Osy tarihi-geografiialyq bölınuı eskersek, üş ışektı dombyra qazırgı Ortalyq Qazaqstanda da kezdesuı yqtimal deuge bolady. Būl sözge kelesı sitata dälel: «Ertedegı önerpazdar arasynda qoldanysta bolǧan būl (üş ışektı dombyra ) dombyra negızınen Şyǧys jäne Ortalyq Qazaqstan öŋırlerınde damyǧan» [Süleimenova M. «Rahmadiev», 116-bet].
Endı üş ışektı aspaptyŋ qazaq dalasynda paida boluy jaiyna keleiık. El arasynda üş ışektı dombyrany arnaiy Abaidyŋ ötınışımen Mūqa jasaǧan degen derekterdı kezdestıruge bolady. Abai öz aqyn şäkırtterıne bır-bır tapsyrmadan bergenın bılemız. Mysaly, Şäkärım Qūdaiberdıūlynyŋ «Qalqaman-Mamyr», Kökbai Janataiūlynyŋ «Sabalaq» poemalary osylaişa düniege kelgen. Sol siiaqty Abai Mūqaǧa «dombyraǧa üşınşı ışektı taǧyp körşı, qalai bolatynyn köreiık» dep tapsyrma berıptı. Keiınnen Abai būl aspapty maqūldap, jaqyndary üş ışektı dombyra tartuǧa köşıptı.
Abai ötınışı boiynşa Mūqanyŋ üş ışektı dombyrany jasaǧandyǧy jönınde naqtyly (fakt) türde sol kezdegı gazet betınde jariialanǧan derekter tabylsa, būl oraida Abaidyŋ erterekte el ışıne taralǧan, türlı uaqyt sebepterıne bailanysty paidalanyludan qalǧan üş ışektı dombyrany qaita jaŋǧyrtuǧa öz ülesın qosty dep tolyq senımmen aita alamyz. Öitkenı qazaqtyŋ köne muzykalyq aspaptaryn zertteuşı, ǧalym Bolat Sarybaev öz eŋbegınde, «būl köneden kele jatqan aspap türı» dep atap ötuı, üş ışektı dombyranyŋ bazǧy zamannan bızge jetken Türık halyqtarynyŋ ortaq jädıger ekenın köruge bolady. Jalpy, üş ışektı aspaptar Altai tauynyŋ ainalasynda meken etken barlyq halyqtyŋ muzykalyq mädenietınde kezdesetının atap ketken jön.
Osy uaqytqa deiın üş ışektı dombyrada tartqan küişılerdıŋ negızınen tek esımderı ǧana jetken. Ärtürlı derekterdı saralau kezınde atalmyş aspapta qoldanǧan küişılerdıŋ esımderı belgılı boldy.. Atap aitsaq: Abai Qūnanbaiūly, Aqylbai Abaiūly, Älmaǧambet Qapsälämūly, Äubäkır Aqylbaiūly, İsraiyl Aqylbaiūly, Şabdan Älmaǧambetov, Nūrǧali Qadyrbekūly, Baitöleu Nūrǧaliūly, Taitöleu Qadyrbekūly, Ysqaq Ermekbaev syndy önerpazdar üş ışektı dombyra küi tartyp, än süiemeldep jürgen. Bıraq aty atalǧan küişılerdıŋ önerı jaiynda mälemet tabylmady. Būl kemşılıktıŋ sebepterı sol zamanda jürgızılmegen zertteulerge bailanysty dep esepteimız. Mūraǧattyq jazbalar jäne arnaiy muzykatanulyq ızdenıster bolmady. Degenmen halyq arasynda aty şyǧyp, üş ışektı dombyrany nasihattauǧa öz ülesın qosqan, ärı küi tartuynda audiojazbalar saqtalǧan üş küişı turaly arnaiy toqtalyp ketpekşımız.
Mūsahan Äzılhanov (1897-1978 jj.) – qazaq muzykatanu ǧylymyna belgısız bolyp kelgen küişı. Önerpazdyŋ ömırı men şyǧarmaşyly däl qiyn kezeŋge tüstı. Aldymen bolys bolyp bilık aitqan, keiın saiasattyŋ kesırınen şekara asyp Qytaidy panalaǧan. Ol jaqta mektep mūǧalımı bolyp, halyqtyŋ sauatyn aşyp jürgen. Keiın tuǧan elge oralyp, öz elınde qyzmet jasaǧan. Köşıp – qonyp jürse de qolyndaǧy üş ışektı dombyrasyn tastamai, bügıngı künge ertedegı küilerdı jetkıze bıluı erlık dep sanaimyz. Küişınıŋ şertken küilerı Semei qalasyndaǧy Abai qoryq-mūrajaiynda audiojazba türınde saqtalǧan.
Şäkır Äbenov (1901-1994 jj.) – bügıngı künde deiın tek abyz aqyn, änşı-kompozitor retınde ǧana belgılı boldy. Bıraq önerpaz boiyna aqyndyq, änşılık, küişılık, aŋşylyq, ūstalyqty syidyra bılge bıregeilık tūlǧa. Būl dästürlı qoǧamdaǧy küişıge ortaǧa tän qūbylys. Özınıŋ saiasi közqarasymen, ötkır tıldı aqyndyǧy üşın köptegen qiynşylyqty körgen. Küişınıŋ ömırı oŋai bolǧan joq. HH ǧasyrdaǧy näubet kezderden (aşarşylyq, repressiia, Ekınşı düniejüzılık soǧys) bastap Qazaqstannyŋ täuelsızdık alǧan quanyşty kezıne deiın basynan ötkızdı. Atalǧan barlyq oqiǧalar küişınıŋ önerıne öz äserın tigızgenı anyq. Önerpazdyŋ küilerı Semei qalasyndaǧy Abai qoryq-mūrajaiynda lentaly jazba türınde saqtalǧan.
Jarqyn Şäkärım (1947 jyly tuǧan) – bızdıŋ zamanymyzda üş ışektı dombyra nasihattap jürgen jalǧyz küişı. Ol önerdıŋ üş türlı baǧytyn ūstai bılgen. Bırınşıden – muzyka zertteuşısı bolyp halyqqa tanyldy. Qazaq önerıne qatysty, äsırese üş ışektı dombyra jaily el auzynan mälımet jinap, ūmyt bolǧan küilerdı qaita jaŋǧyrtty. Ekınşısıden – küişılık baǧytty da qatar alyp jüruı. Tabylǧan küilerdı tek zerttep qana qoimai, oryndap, sahnadan tartyp ta jürdı. Üşınşıden – kompozitor retınde jaŋaşa stildegı küilerdı düniege äkeldı. Öz janynan ondaǧan küi şyǧaryp, küişılık repertuardy köbeite tüstı. Barlyq küilerı Qazaq radionyŋ Altyn qorynda saqtalǧan.
Üş ışektı dombyra qazaqtyŋ dästürlı muzykalyq mädenietınde özındık orny bar jädıger. Ūly Abaidyŋ özı qoldanǧan aspap bügınge tiıstı därejesınde nasihattalu kerek. Bolaşaqta maqala barysynda keltırılgen derekterdı jäne de jaŋa tabylǧan mälımetterdı saralai kele üş ışektı dombyranyŋ qazaq halqy üşın özındık ornyn aiqyndap alu kerek. Sonda ata-babalar aldyndaǧy paryzdy ötei alǧandai bolamyz.
P.S. Bügıngı taŋda üş ışektı dombyra turaly köp äŋgıme aitylyp jür. «Qazaqta mūndai muzykalyq aspap bolmaǧan», «oidan şyǧarylǧan» degendei pıkır bar. Būl maqala barysynda barlyq pıkırdı terıske şyǧardyq dep oilaimyz.
Rüstem Nürkenov
küi zertteuşısı
Ūlt portaly
