«Adyrna» ūlttyq portalynyŋ kezektı sūhbaty Aqtöbe oblysynyŋ otstavkadaǧy sudiasy Esdäuır Mūratqanmen boldy. Keiıpkerımızben Qazaqstandaǧy sot jūmysy, sottan tys tatulasu räsımderı men soŋǧy oqiǧalarǧa säikes Zaŋnamalarǧa engızılgen özgerıster turaly äŋgımelestık.
- Esdäuır myrza, elımızdıŋ sottarynda qandai mäsele jiı beleŋ alady?
-Qaiyrly kün, Diana! Qazaqstanda 1996 jyldan bastap Sot jüiesınıŋ jaŋadan qalyptasuyna köŋıl bölınıp, sot jüiesı ünemı reformalanyp keledı. Osydan 12 jyl būryn Elbasymyz Nūrsūltan Äbışūly sudialardyŋ V sezın ūiymdastaryp,sottardyŋ mäselelerın atap ötken bolatyn. Jalpy Qazaqstan zaŋynda beleŋ alǧan mäseleler öte köp. Solardyŋ bırı - sot jüiesıne tüsetın jüktemenıŋ köp boluy, sondai-aq jaŋadan reformalanǧan ekonomika salasynan zaŋ jüiesınıŋ qalyp qoiuy. Älem standarttaryna säikes, dau-damaidy şeşude sottan tys balama tärtıptegı tatulasu räsımderın keŋınen paidalanu kerek.
2015 jyly Elbasymyzdyŋ bastamasymen zamanaui «Ūlt jospary - 100 Naqty qadam» baǧdarlamasy» qabyldanyp, onyŋ 11 qadamy sot reformasyna negızdeldı. Qoǧamdy bırlıkke şaqyru üşın tatulasu räsımderın keŋınen paidalanu baǧdarlamalary üilestırıldı.
2014 jyly jaŋadan Azamattyq prosessualdyq kodeksı qabyldanyp, ol kodekste 17 tarau tatulasu räsımderı boiynşa keŋınen jaŋa ūǧymdar paida boldy. Būryn 1999 jylǧy Azamattyq ıster jürgızu kodeksınde tek «bıtımgerşılık», iaǧni «mirovoe soglaşenie»degen ūǧymdy bıletın edık. Endı mediasialyq kelısım, partisipativtık kelısımder jönındegı tatulasu räsımderınde jaŋa ūǧymdar paida boldy.
Sottar jūmysynyŋ zamanaui formattaryn endıru, artyq sot räsımderı men şyǧyndaryn qysqartu mäselelerı boiynşa 2020 jyldyŋ 10 mausymyndaǧy № 342 QRZ-na 16 bappen tolyqtyryldy.
Tatulastyru räsımderı jürgızılgen jaǧdaida talap qoiu aryzyn qabyldau üşın 10 kündık merzım belgılenedı. Dau rettelgen jaǧdaida sudia talap qoiu aryzyn özı ıs jürgızuıne qabyldaidy jäne tiıstı kelısımdı bekıtedı. Eger kelısımge kelmese, sot taraptardyŋ ıstı sol sudianyŋ qarauyna kelısımın anyqtauǧa, al ol bolmaǧan jaǧdaida – talapty basqa sudiaǧa qaita bölu üşın beruge mındettı.
Sotta mediasiia räsımı barysynda alynǧan däleldemeler taraptardyŋ qarsylyqtary bolmaǧan jaǧdaida ǧana sudiaǧa ūsynyluy mümkın.
Partisipativtık räsımdı ötkızuge ekı taraptyŋ da advokattarynyŋ, sondai-aq «Advokattyq qyzmet jäne zaŋ kömegı turaly» Qazaqstan Respublikasynyŋ Zaŋyna säikes zaŋ konsultanttary palatasynyŋ müşelerı bolyp tabylatyn adamdardyŋ da qatynasuymen jol berıledı.
Tatulasu räsımı şeŋberınde jasalǧan daudy retteu turaly kelısımder jaǧdaiynda talaptarynyŋ mölşerı nemese daudyŋ mänı artqan jaǧdailarda memlekettık bajdy qosymşa töleuden bas tartu közdeldı.
1) Mınsız sudia;
2) Ülgılı sot;
3) Ädıl prosess;
4) Sapaly nätije;
5) Smart sot;
6) Kommunikasiialyq strategiia;
7) Tatulasu:sotqa deiın jäne sotta.
Joǧaryda atalyp ötken özgerısterge säikes,sudialarǧa qosymşa ökılettılıkter berıldı, qosymşa mındetter jükteldı. Onyŋ bärıne toqtalyp otyru ūzaq uaqytty qajet etedı. Bıraq negızgı talaptar özgergen joq, özgermeidı de. Tek osyndai tolyqtyrular qoǧamǧa sai qosylyp tūrady. Soǧan beiımdele alu kerek.
Qandai da bır sottan tys tatulasu ortalyǧy qūrylǧanymen, azamattar özderınıŋ qūqyqtaryn jüzege asyru üşın talaptaryn bırınşı tatulasu ortalyqtaryna emes, sotqa qoiady.
2015 jyly qaŋtar aiynan bastap qoldanysqa engızılgen. Azamattyq prosestık kodeks boiynşa «tatulastyruşy sudia» – «sudia primiritel»degen jaŋa ūǧym paida boldy. Joǧarydy atap ötken zaŋ talaptaryna säikes, ıstıŋ daiarlyq satysynda sudia tatulasuǧa jatatyn azamattyq, otbasylyq, eŋbek daulary boiynşa ısterge, taraptarǧa tatulastyru jürgızedı. Iаǧni būryn mediasia jürgızgen sudiaǧa ıstı negızınen qarauǧa boldyrmaityn män-jai bolatyn edı. Qazırgı taŋda taraptar kelısse, mediasia jürgızgen sudia ıstı öz öndırısıne qabyldap qarau mümkındıgı bar. Soǧan bailanysty tatulasu räsımderın sotta keŋınen qoldanuǧa bızder, sudialar, bır adamdai atsalysuymyz qajet.
Aityp ötetın jaǧdai - ol özım qyzmet etıp jatqan mamandandyrylǧan jergılıktı sottardyŋ bırınşı satysy Aqtöbe garnizonynyŋ äskeri sotynda byltyr 2019 jyly 131 azamattyq ısterden 2 ziiandy öteu jönındegı ıs boiynşa bıtımkerşılık räsımımen toqtatylyp dau aiaqtalǧan bolsa, biyl tatulasu ısterı bolmaǧan. Sebebı äskeri bölımderdıŋ barlyǧy memlekettık mekeme bolǧandyqtan, azamattyq ısterdıŋ köbı memleket ūiymdarǧa dau aitu boiynşa tatulasy räsımderın qoldanuǧa tiym salyndy. Degenmen Aqtöbe garnizonynyŋ äskeri sotynyŋ sottylyǧyna jatatyn aimaqtar, iaǧni Qazaqstan Respublikasynyŋ Batys aimaqtarynda ornalasqan äskeri garnizondarynyŋ basşylyǧymen sot töraǧasy kelısım jürgızıp,olardan sotqa qatynasatyn ökılderge APK – nıŋ 48 babynyŋ talaptaryna säikes bıtımgerşılık tatulasuǧa ökıldık aldyryp, Qazaqstan Respublikasy Joǧarǧy Sotymen qoiylyp jatqan tatulasu räsımderın qoldanuymyz kerek dep sanaimyn.
Diana ASAN,
«Adyrna» ūlttyq portaly
