Qazaqtyŋ atastyru salty

3831
Adyrna.kz Telegram
http://adyrna.kz/content/uploads/2017/02/4-shi.jpg
«Atastyru» degen sözdıŋ tüpkı maǧynasy bailau degennen şyǧady. Jylqy baqqan, atqa mıngen el būl sözdı jiı qoldanady. Atastyru, iaǧni ekı adamdy, ekı rudy, ekı eldı bır-bırıne bailau Qazaq tırşılıgınde atastyru ūly-qyzy bar ekı azamattyŋ qūda bolamyz degen auyzşa uädesı, ruly eldıŋ basşy aqsaqaldarynyŋ ūiǧarymy arqyly bastalady da qūda tüsumen tiianaqtalady. Qūda tüsudıŋ bırneşe türı bolady. Qazaq bala besıktegı kezınen bastap qūda tüse beredı (besık qūda t.b.). Besık qūda sirek kezdesedı. Köbınese, jıgıt er jetıp qalǧan uaqytta onyŋ özı, äkesı men şeşesı, aǧasy men jeŋgesı, jaqyn aǧaiyndary özderıne laiyq jerden qyz qarai bastaidy. Mūndaidy qazaq «teŋ-teŋımen, tezek -qabymen» deidı, iaǧni ekı jaqtyŋ äleumettık jaǧdaiy bır-bırıne säikes boluy kerek. Qazaq halqy ejelgı zamannan berı üilenuge asa maŋyz beredı jäne üi boludy jıgıt pen qyzdyŋ bır-bırın ölıp-öşıp jaqsy köruı, ekı aradaǧy mahabbat sezımı degen uaqytşa qūbylystarmen bailanystyrmaidy. Qazaq üşın üilenu asa maŋyzdy äleumettık qadam, üi bolu memleket qūru siiaqty asa jauapty şarua bolyp tabylady. Onyŋ erejelerı «qatyn alma-qaiyn al», «jıgıttıŋ jaqsy bolmaǧy- naǧaşydan» siiaqty qaǧidalarmen bekıtılgen. Qūda tüsu «qyz aittyrudan» bastalady, iaǧni ūnatqan, özderımen syilas, qatarlas jäne boijetken qyzy bar auylǧa arnaiy «jauşy» attanady. Ūlyna jar taŋdaǧan äke jaqsy niettı bıldıru üşın qalys adamdy «jauşy» etıp jıberedı. Jauşy sözın: “Sızde laşyn bar, bızde sūŋqar bar”, - dep bastap, qūda bolǧylary keletının aitady.  Eger qyzdyŋ ata-anasy būl ūsynysty qabyl alsa, Qyz äkesı jauşy arqyly küieu äkesınıŋ tuystarynyŋ «qūda tüser» mezgılın aitady. 4-shi Jauşydan keiın qūda tüsu bolady, ol kezdesuge jıgıt jaǧynan bırneşe syily, tuys adamdar baryp qalyŋ mal mölşerın, jasau qūnyn t.b. mäselelerdı kelısedı. Bır eskertetın mäsele jasau-jıgıt jaǧynan kelgen qalyŋmal mölşerıne şamalas, keide onan da asyp tüsedı. Sebebı onyŋ qūramyna- otau üi, jihazy, kiım-keşek t.b. kıredı. Qūdalyqqa jıberılgen adamdarǧa «qarǧybau» kädesın tartady, qūdalyqty bekıter kädesın-at pen şapan beredı. Qūda tüsıp, qūiryq-bauyr jeskennen keiın ǧana qūdalyq uaǧda bekidı. Eŋ baǧaly syi küieudı äkesıne nemese onyŋ ornyndaǧy adamǧa tartylady. Uädenıŋ belgısı retınde qonaqtardyŋ aldyna jıŋışke etılıp kesılgen qūiryq pen bauyr qoiylady. «Qūiryq-bauyr” eŋ aldymen jıgıt tuystaryna, sonan soŋ qyz tuystaryna berıledı. Qūda tüsu toiynda qūtty bolsyn aityp kelgen äielder qūdalarǧa arnap şaşu şaşady. Endı atastyrudyŋ institusionaldy, iaǧni zaŋdastyrylǧan qūbylys ekenın däleldeu üşın bırneşe ädet-ǧūryp erejelerıne köŋıl böleiık: 1. Eger «qarǧybauy» berılıp, söz salyp qoiǧan jıgıt jaǧy kelısımdı būzyp, basqa bıreudıŋ qyzyna qūda tüspek bolsa, onda kelısımdı būzǧan kınälı jaq at-ton aiyp töleidı jäne bükıl kiıttı qaitarady. 2. Eger aldynda qūdalasyp, keiın basqa bıreuge üilenbekşı bolyp, kelısımdı būzsa, onda kelısımdı būzǧan jaq bır tüie bastatqan toǧyz aiypty töleidı. Bırınşı, qūda tüsken qalyŋdyqty alyp, bäibışe atandyryp baryp qana ekınşısıne üilenuge haqy bar. 3. Qalyŋmaldyŋ negızgı bölıgı nemese barlyǧy ötelgen soŋ ǧana küieu jıgıt qalyndyq oinauǧa barady («ūryn baru»). Küieu jıgıttıŋ būl keluı bırınşı kelu bolǧandyqtan, qalyŋdyq jaǧynan jeŋgelerı toi (bastaŋǧy türınde) jasaidy. 4. Eger küieu qalyŋmalyn ötemei, ūryn barmai, qalyndyq aulyna kele qalsa, onda onyŋ atyn tartyp alyp, ısın ädepsızdıkke jatqyzyp, özın jaiau jıberedı. 5. Eger ūryn barǧanda qalyndyq aulynda bolǧysy kelse, küieu şatyr tıgıp bır apta, tıptı bır ai jatuǧa erkı bar. Ūryn toidan keiın küieudıŋ qalyndyq oinap baryp tūruyna haqy bar. 6. Küieu jıgıt qalyndyqtyŋ ūzatylu toiyna deiın jaqyndyqqa baruǧa haqy joq. 7. Eger küieu ūryn toida qalyŋdyǧyn päktıgınen aiyrǧan bolsa, neke jaulyq tösegen jeŋgelerge kädesın beredı. 8. Ūryn toiǧa kelıp ketken küieu qaitys bolsa, onda tuystary qalyŋdyqty marqūmnyŋ aulyna qaiǧyly küide aza kädesımen bırge äkeledı. Osyndai qalyndyq /jesır/ küieuın jyl boiy joqtap, sonan soŋ onyŋ ınısıne nemese aǧasyna, tıptı bolmasa jaqyn tuysyna tūrmysqa şyǧady. 9. Neke qiiudy qalyŋdyq auylynda molda ötkızedı.Ol jıgıt pen qyz jaǧynan käde alyp /altyn jüzık, saqina, sadaq jebesı/ ony su qūiylǧan syrly tostaǧanǧa salady. Jıgıt pen qalyndyq, olardyŋ tuystary neke qiiar sudy ışuı jūbailyq ömırdıŋ basy bolyp sanalady. 10. Neke qiiardyŋ ornyna jıgıttıŋ ülken şaŋyraǧynda otqa mai qūiu, şalqyp janǧan otqa üş ret täjım etu (basyn jerge tigızıp) saltanaty jüredı. 11. Otqa «mai ana, ot ana jarylqa» dep söilep täjım jasaidy, ülken äielder ottyŋ jalynyna alaqandaryn tosyp kelınnıŋ betın sipaidy. Osydan keiın kelındı jūmsaq ilengen terınıŋ üstıne otyrǧyzady. 12. Kelın ülken üige bırınşı ret enerde «üi ainaldyru» degen bolady. Qaiyn enesı tırı tūrǧanda kelın törge şyqpaidy. Qaiyn enesı qaitys bolǧanda kelın otqa taǧy da mai qūiady, odan ärı törge şyǧuǧa rūqsat etıledı.

Jambyl ARTYQBAEV, Tarihşy-etnograf

"history.kz"

Pıkırler