Bakude ötken türkıtıldes elder ekonomika ministrlerınıŋ VI otyrysynda Türkiia ekonomika ministrı Nihat Zeibekchi: «Türkıtıldes memleketter arasyndaǧy ärıptestıktı nyǧaitu üşın mındettı türde ekonomikalyq odaq qūryp, erkın sauda keŋıstıgın keŋeitu jäne keden salyqtaryn kemıtu kerek» degen bastama köterdı.
Türık ministrınıŋ kötergen mäselesı öte oŋdy. Ras, būǧan deiın de türkıtıldes memleketterdıŋ odaǧyn qūru jönınde bırneşe ret mäsele qozǧalǧan. Bırınşı ret türık prezidentı Tūrǧyt Ozal, odan keiın Elbasy Nūrsūltan Nazarbaev kötergen edı. Alaida keibır saiasi mäseleler böget boldy ma, odaq qūryla qoiǧan joq. Bıraq mädeni-ruhani yntymaqtastyq ornap, qazır jūmys ıstep tūr.
Türkılerdıŋ bügıngı sany – 200 millionǧa tarta. Olardy dıl, tıl, tarih, ädebiet, ruhani jäne materialdyq mädeniet, tūrmys salty men ädet-ǧūryptar, salt-sana ortaqtyǧy bırıktırıp otyrǧany anyq. Ärine, mädeni bailanys öz aldyna. Ekonomikalyq odaqtyŋ orny bölek. Odan ürketın eşteŋe joq. Öitkenı ekonomikalyq odaq belgılı bır elge qarsy qūrylyp jatqan äskeri-saiasi odaq emes. «Türık keŋesıne kıretın elderde tūratyn adamdardyŋ sany – 115 millionnyŋ ar jaq-ber jaǧynda. Sondai-aq būl elderdıŋ Ūlttyq kırısınıŋ jiyntyǧy – 1,2 trillion kölemınde. Ökınışke qarai, solai bola tūrsa da, türkıtıldes elderdıŋ syrtqy sauda ainalymynyŋ jiyntyǧy nebärı 600 milliard dollardyŋ kölemınde qaluda. Öz ışımızde ol 2 paiyz bolyp otyr. Aldaǧy maqsat, ony 5-10 paiyzǧa deiın köteru. Ol üşın mındettı türde ekonomikalyq odaq qajet» deidı Nihat Zeibekchi. Bastama jaqsy. Bıraq ony ıske asyru oŋai emes. Sebebı köp. Mamandar ne deidı? Tyŋdap körelık.
Ahmet ALIаZ, Qazaq-türık käsıpkerler odaǧynyŋ bas hatşysy:
– Ärine, ekonomikalyq integrasiia asa qajet. Būl türkıtıldes elderdıŋ qarym-qatynasyn, yntymaǧyn arttyra tüsedı. Degenmen ekonomikalyq odaq qūryla qoiuy ekıtalai. Onyŋ sebepterı jetkılıktı. Mäselen, Qazaqstan – Euraziialyq ekonomikalyq odaqtyŋ müşesı. Soǧan sai, sol odaqtyŋ aldynda alǧan jauapkerşılıgı bar. Odan bas tarta qoiuy neǧaibıl. Sondyqtan ekıjaqty ekonomikalyq bailanystardy arttyra bergen dūrys. Taǧy bır mäsele, türkıtektes elderdıŋ ekonomikalyq körsetkışterı ärtürlı. Aimaqtyq erekşelıkterı taǧy bar. Būl da belgılı bır deŋgeide böget. Ärine, Qazaqstan, Özbekstan, Türkımenstan, Äzerbaijan – kömırsutegı otyndarymen qatar özge de tabiǧi bailyqqa asa bai elder. Bıraq ony syrtqa şyǧaru üşın teŋız joldary kerek. Osy oraida tört teŋızdıŋ ortasynda jatqan Türkiiany paidalanularyna bolady. Būl elder Türkiia arqyly önımderın Europaǧa, odan ärı Amerika qūrlyǧyna şyǧaruǧa mümkındık alar edı. Sondai-aq bır elde joq önımdı öz ışınde ekınşı elge saudalap-aq sauda-sattyq körıgın qyzdyruǧa bolady. Osy jerde aita ketetın taǧy bır mäsele – üşınşı bır elderdıŋ türkıtıldes memleketterdıŋ odaq qūruyna qarsylyǧy. Olar türkıtıldes elder odaqtasyp ketetın bolsa, ülken küşke ainalady dep qorqasoqtaidy. Sondyqtan böget boluǧa tyrysary anyq. Osynyŋ bärın tarazyǧa tarta otyryp, türkıtıldes elder odaq qūruǧa talpynbai-aq, ekı jaqty sauda-sattyq, ekonomikalyq qarym-qatynasty küşeite bergenı jön.
Orazaly SÄBDEN, Qazaqstan ǧalymdar odaǧynyŋ prezidentı, akademik:
– İdeia öte dūrys. Qazırgıdei älemdık daǧdarys tūsynda, memleketterdı tyǧyryqtan alyp şyǧatyn mūndai ekonomikalyq integrasiialyq jobalar qajet. Sondyqtan Türkiia ekonomika ministrınıŋ bastamasyn qoldauǧa bolady. Mynadai jahandanu zamanynda tübı bır türkınıŋ bırge boluy şart. Kezınde atyşuly türık qaǧanattaryn qūrdyq. Qazır de sol mäselege ainalyp soǧyp, türkıtıldes elder jūmylǧan jūdyryqtai bolyp jatsa – ūtqanymyz. Saiasat öz aldyna. Basty mäsele – ruhani bailanyspen qatar, ekonomikalyq qarym-qatynasty retteu. Ekonomikasy myǧym elderdıŋ, odaqtardyŋ ǧana şoqtyǧy biık bolmaq. Mäselen, menıŋ türkıtıldes elderdıŋ basyn bırıktıretın Ūly Jıbek joly boiynda jüzege asyryluy tiıs «Türkıstannyŋ ekonomikalyq beldeuı» degen jobam bar. Sony basty nysan retınde ala otyryp, atalmyş mäselenı aqyryn-aqyryn jüzege asyruǧa bolar edı. Qysqasy, türkı jūrty sözden görı naqty ıstermen ainalysqany jön. Būdan qai-qaisysymyzdyŋ da ūtarymyz mol bolmaq. Ekonomika – damudyŋ tegerşıgı. Ony sauatty türde paidalana alsaq, türkı halqy älemde ırgelı küşke ainalary haq. Demek, ekonomikalyq odaqty qoldau asa qajet.
Seisen ÄMIRBEKŪLY
"Aiqyn" gazetı
