Ejelgı türkıler däuırınde tasqa qaşalǧan tarihtyŋ qūndy mūrasy – balbaltastar.
Ūly babalarymyz türkıler mädenitı men önerı, tarihy men ömırı, dıni-nanymdyq ǧūryp turaly derekterdıŋ bügıngı künge jetuıne de äser etken – balbaltastar. Babalar tarihi qūjattardy naqty taŋbalanǧan etıp bastyryp, tastarǧa qaşaǧan. Mūndai tarihi eskertkışter Qazaqstannyŋ qai jerınde bolsa da bar, bıraq Ortalyq Qazaqstanda olar öte jie jäne jüielı türde kezdesedı. Būl tas müsınder Torǧai özenı men Ūlytau töŋıregınen bastap bükıl Saryarqa jonymen künşyǧysqa qarai sozylyp Tarbaǧatai taularyna tıreledı.
Qazaqstandaǧy balbaltas tarihy turaly alǧaşqy zertteudı Älkei Marǧūlan keiıngı jyldary Aiman Dosymbaeva jürgızgen. Akademik-ǧalymnyŋ «Ejelgı mädeniet kuägerlerı» eŋbegınde balbaltastar ejelgı türkılerdıŋ dıni ǧūryptyq keşenı ekenın jazǧan. [1].
Tas müsınder sol jerdı meken etken halyqtyŋ tarihy men mädenietı ekenın däleldegen. Ortalyq Qazaqstandaǧy balbaldardyŋ topografiialyq ornalasuynda bırtalai özgeşelık bar. Olar köbınese qola däuırınıŋ eskertkışterı saqtalǧan jerlermen qabattasyp otyrady. Qai jerde qola däuırınıŋ tas şarbaǧy kezdesse, sonyŋ qasynan türık qaǧanaty kezınde (VI-VIIIǧǧ.) ornatylǧan tas şarbaq pen tas müsınder tūrady. Būl, ärine, Türık qaǧanaty kezınde jasalǧan tas şarbaq pen tas müsınderdıŋ qalyptasyp örkendeuıne qola däuırınıŋ tastan jasalǧan eskertkışterı zor äser etkenın körsetedı.
Äsırese Batys Türık qaǧanaty şyǧys pen batysty bailanystyratyn Ūly Jıbek jolyna baqylau jasaityn, sauda-sattyq, diplomatiialyq qatynasy damyǧan küştı memleket boldy. Qaǧanattyŋ negızgı dıŋgegıne ainalǧan ırılı-ūsaqty qalalar paida bolyp, örkendedı. Qolöner, egınşılık damyp, säulet önerınıŋ belgılerı örken jaidy. Köşpendıler arasynda babalar äruaǧyna syiynu damydy. Ejelgı köne türkıler öz ata-babalaryna syiynyp, olardyŋ äruaǧyn eske alu üşın osy tas müsınderdı qoiyp, olardy qorşaudy dästürge ainaldyrdy. Osy tas qorşaular turaly Älkei Marǧūlan: «Tas şarbaqtar tarihi adamdardyŋ jerlengen qabırı emes, tek olardy eske tüsıru üşın as berıp, at şaptyratyn jerlerge qoiylǧan belgıler», – degendı aitady. Türkı däuırındegı tas qaşauşylar qolynan şyqqan adam müsınıne zer salsaŋyz ejelgı zamannyŋ alybyn, batyrdy, ataqty bilerdı, abyzdardy, jyrşylar men malşylardyŋ beinesın köz aldyŋyzǧa elestetesız. Tas müsınder turaly ǧalymdar arasynda türlı pıkırler de kezdesedı. [2].
Ūlytaudyŋ tas müsınderı ekı däuırdıŋ eskertkışterı. Ol ekı däuırden, türık qaǧanaty men qypşaq zamanynan erterek ǧūn zamanynda, üisın-qaŋly kezeŋınde jasalǧan tas müsınder de kezdesedı, bıraq olar öte sirek.
Osyndai tas şarbaǧy bar eskertkışter erterekte Ūlytau, Qarqaraly, Baianauyl jerlerınde jalpy sany 300-450-den astam baǧanalardan tūratyn balbaldar tızbekterı de kezdesken. Būndai asa ülken tızbekter ölgen adamnyŋ qadır-qasietınıŋ, bedelınıŋ tym zor bolǧanyn bıldıredı, köbıne balbaldar tızbegı mūnan äldeqaida az bolady. [3].
Altailyqtar qorymdaǧy marqūmnyŋ beinesı dep tanyǧan. Altaidyŋ būl «erkekterdıŋ» qolyndaǧy ydys, osy aimaqtaǧy qabır ışınen tabylǧan ydystardyŋ syŋary dese bolady. Būl ūqsastyqty zertteuşı, ǧalym L. R. Qyzlaqov ta aŋǧarǧan. Onyŋ aituynşa būl müsınder marqūmnyŋ asqaq beinesı bolyp tabylady.
Ǧalymnyŋ paiymdauynşa Şumer türkı parallelı, şumerdıŋ ydys ūstaǧan özınıŋ balbal tastary bolǧan degen oiǧa jeteleidı. Bıraq būl obalar Vavilonnyŋ jazba derekterıne qaraǧanda, özınıŋ qūdai retındegı qalpyn saqtap qalǧan. Vavilonşa būl – İştor, qūdaiǧa tabynu. Tamuz künınen bastau alǧan. Ot anasy, Aŋyzǧa qaraǧanda İştor jerge tüsıp, Tamuzdy tırıltedı. Ydysty ışıne japsyra qūşaqtaǧan İoştordyŋ müsını saqtalǧan.
Şumerlerde kün nūrǧa toly ydysqa ainalyp, qiialdy asqaqtatady. Qoldaǧy, iaki bastaǧy nūrǧa toly ydys – tırşılık beinesı. Al synǧan ydys – ötken künder. Patşanyŋ jasyna orai qabırge sonşa qyş, iaǧni aǧaş ydys salynǧan. Synbaityn temır ydys bolsa tırşılık ideiasy bolyp tabylady. [4].
Ortalyq Qazaqstandaǧy tas müsınder kaşan da bolsyn tauly būirattardyŋ şyǧysqa qarai kösılıp jatqan jazyq alaŋynda nemese özen aŋǧarlarynyŋ tau jaq etegınde kezdesedı. Mūndai alaŋdar ejelgı mal ösıruşı taipalardyŋ qyzyqtap äuestengen jerlerı bolǧan. Halyqtyŋ ūly merekesı, ölgen adamyna as beru, at şaptyru, baluan kürestıru qaşan da sondai jazyq alaŋda ötkızıletın bolǧan. Sondyqtan, ondai jerler halyq aŋyzynan belgılı oryn alyp, el esınde saqtalatyn, tarihi eskertkışter – şarbaq tas, müsın tastar tūrǧyzylyp otyrǧan. Halyq auzynda saqtalǧan tarihi aŋyzdar boiynşa, as beru toiyna ärbır taipalardyŋ elşılerı qatynasyp, ölgen qadırlı adamnyŋ basyna eskertkıştı bırlese otyryp ornatqan, demek är taipanyŋ ökılı salt boiynşa bır-bır tastan qoiatyn. Demek, balbal tızbegınde qanşa baǧana tas bolsa, ol eskertkış ornatuǧa qanşa ru, qanşa taipa qatynasqanyn körsetedı. Olardyŋ köpşılıgı qūrmet körsetu üşın kelse, keibıreulerı baǧynu belgısın bıldıruge kelgen. Tas baǧanalar tızbegınde myqty ūlystardyŋ balbaldary qaşanda qūrmettı orynda tūrady, demek, tarihi adamnyŋ portretı müsınıne jaqyn tūrady. [5] .
Tas şarbaqtar men müsınderdıŋ Ortalyq Qazaqstanda tobymen kezdesetın nu jerı, Ūlytau men Arǧanaty tauynyŋ alaŋdary bolyp tabylady. Jergılıktı qariialarynyŋ aituyna qaraǧanda būl maŋda “tas batyrlar” öte köp bolǧan. Sol qarttardyŋ sılteuımen, Älkei Marǧūlan Ūlytau töŋıregınde onyŋ ışınde Janǧabyl özenınıŋ boiynan, Toǧyzbai kölı jaǧasynan, Örezaiyr degen jerden tas müsınderdıŋ bırneşe tızbegın qaǧaz betıne tüsırıp ülgergen. Sol siiaqty, Jetı-qyz özenınıŋ boiyndaǧy (Ūlytaudyŋ soltüstık etegı), Qorǧantastaǧy (Edıge tauynyŋ etegı), Jylysai alaŋyndaǧy (Ūlytaudyŋ oŋtüstık-batys etegı), Qarakeŋgır özenınıŋ basyndaǧy qosüitas, Arǧanaty, Myq tauyndaǧy, Qaratorǧai, Terısaqqan özenderınıŋ boiymen qūndy tas müsınderdı saralap şyqqan. [6].
Ejelgı türkılerdıŋ kısını jerleu räsımı turaly kezınde köptegen pıkırler aitylǧan. Tas müsınder qorǧannyŋ şyǧysynda da, batysynda da jäne ortasynda da ornatylǧan. Būl daladan jartastarǧa salynǧan rulyq taŋbalardy da kezdestıruge bolady. Aŋǧarsaŋyz köptegen balbal tastarda keskındelgen adam bır qolyna ydys ūstap tūrǧanyn köresız. Būl nenı aŋǧartady? Ydys-Jer men Sudyŋ, Aspan men Jerdıŋ bırlıgınıŋ belıgısı. Iаǧni, būl täŋırge tabynuşylyqty, sonymen bırge ata-babalar äruaǧyna tabynu, özderınıŋ salt-dästürlerıne adaldyǧyn körsetedı. Aiman Dosymbaeva osylai oi dep qorytady. Müsınderdıŋ qoldarynan basqa da zattardyŋ suretterın köresız. Ony dünieden ötken kısınıŋ käsıbı men danalyǧyn, kösemdıgı men batyrlyǧyn, qandai ıspen ainalysqandyǧyn aiǧaqtauǧa ūmtylǧany dep oi tüiuge bolady. Tas müsınder ärtürlı. Bırı – zamanynyŋ batyryn keskındese, endı bıreulerı meiırımdı analardy beineleidı. Tıptı, saiatşy men şamannyŋ da beinesın keskındegen. [7].
Qoryta aitqanda, kezınde türlışe jaǧdailarǧa bailanysty Ortalyq Qazaqstanda ömır sürgen ata-babalarymyzdan qalǧan köptegen qūndy eskertkışter bızge kelıp jetpedı. Oǧan soǧys, ört, tabiǧat apaty, pendelık közqaras, keide tıptı ädeiı jasalǧan qastandyq sebep boldy. . .
Qazır taŋbaly tastar qirap, būzylyp, tozyp barady. Bır ökınıştısı qazır tuǧan jer tarihyn bılmeitın, oǧan qyzyqpaityndar köbeiıp bara jatqan siiaqty. Tarihymyzdy bılu jarqyn bolaşaǧymyzǧa sara jol salu ekenın ūmytpaǧan jön. Qandai eskertkış bolmasyn ol zamanyna beiımdelgen. Ata-babalarymyz önerlerın tasta qaldyryp, keler ūrpaqqa özderı turaly jädıger qaldyruy tegın emes.
Paidalanylǧan ädebietter
Äsırese Batys Türık qaǧanaty şyǧys pen batysty bailanystyratyn Ūly Jıbek jolyna baqylau jasaityn, sauda-sattyq, diplomatiialyq qatynasy damyǧan küştı memleket boldy. Qaǧanattyŋ negızgı dıŋgegıne ainalǧan ırılı-ūsaqty qalalar paida bolyp, örkendedı. Qolöner, egınşılık damyp, säulet önerınıŋ belgılerı örken jaidy. Köşpendıler arasynda babalar äruaǧyna syiynu damydy. Ejelgı köne türkıler öz ata-babalaryna syiynyp, olardyŋ äruaǧyn eske alu üşın osy tas müsınderdı qoiyp, olardy qorşaudy dästürge ainaldyrdy. Osy tas qorşaular turaly Älkei Marǧūlan: «Tas şarbaqtar tarihi adamdardyŋ jerlengen qabırı emes, tek olardy eske tüsıru üşın as berıp, at şaptyratyn jerlerge qoiylǧan belgıler», – degendı aitady. Türkı däuırındegı tas qaşauşylar qolynan şyqqan adam müsınıne zer salsaŋyz ejelgı zamannyŋ alybyn, batyrdy, ataqty bilerdı, abyzdardy, jyrşylar men malşylardyŋ beinesın köz aldyŋyzǧa elestetesız. Tas müsınder turaly ǧalymdar arasynda türlı pıkırler de kezdesedı. [2].
Ūlytaudyŋ tas müsınderı ekı däuırdıŋ eskertkışterı. Ol ekı däuırden, türık qaǧanaty men qypşaq zamanynan erterek ǧūn zamanynda, üisın-qaŋly kezeŋınde jasalǧan tas müsınder de kezdesedı, bıraq olar öte sirek.
Osyndai tas şarbaǧy bar eskertkışter erterekte Ūlytau, Qarqaraly, Baianauyl jerlerınde jalpy sany 300-450-den astam baǧanalardan tūratyn balbaldar tızbekterı de kezdesken. Būndai asa ülken tızbekter ölgen adamnyŋ qadır-qasietınıŋ, bedelınıŋ tym zor bolǧanyn bıldıredı, köbıne balbaldar tızbegı mūnan äldeqaida az bolady. [3].
«Osy öŋırlerdıŋ Balbal tastardyŋ erekşelıgı, olardyŋ bärınıŋ qolyna ydys ūstatylǧan küide kezdesetınder de bar. Nizamidıŋ aityp ketkenıne qaraǧanda, köşpelı türıkter mūsylmandyqty qabyldaǧanǧa deiın qolyna ydysy bar balbal tasqa qūdai sekıldı qūlşylyq etken».
Altailyqtar qorymdaǧy marqūmnyŋ beinesı dep tanyǧan. Altaidyŋ būl «erkekterdıŋ» qolyndaǧy ydys, osy aimaqtaǧy qabır ışınen tabylǧan ydystardyŋ syŋary dese bolady. Būl ūqsastyqty zertteuşı, ǧalym L. R. Qyzlaqov ta aŋǧarǧan. Onyŋ aituynşa būl müsınder marqūmnyŋ asqaq beinesı bolyp tabylady.
Ǧalymnyŋ paiymdauynşa Şumer türkı parallelı, şumerdıŋ ydys ūstaǧan özınıŋ balbal tastary bolǧan degen oiǧa jeteleidı. Bıraq būl obalar Vavilonnyŋ jazba derekterıne qaraǧanda, özınıŋ qūdai retındegı qalpyn saqtap qalǧan. Vavilonşa būl – İştor, qūdaiǧa tabynu. Tamuz künınen bastau alǧan. Ot anasy, Aŋyzǧa qaraǧanda İştor jerge tüsıp, Tamuzdy tırıltedı. Ydysty ışıne japsyra qūşaqtaǧan İoştordyŋ müsını saqtalǧan.
Şumerlerde kün nūrǧa toly ydysqa ainalyp, qiialdy asqaqtatady. Qoldaǧy, iaki bastaǧy nūrǧa toly ydys – tırşılık beinesı. Al synǧan ydys – ötken künder. Patşanyŋ jasyna orai qabırge sonşa qyş, iaǧni aǧaş ydys salynǧan. Synbaityn temır ydys bolsa tırşılık ideiasy bolyp tabylady. [4].
Ortalyq Qazaqstandaǧy tas müsınder kaşan da bolsyn tauly būirattardyŋ şyǧysqa qarai kösılıp jatqan jazyq alaŋynda nemese özen aŋǧarlarynyŋ tau jaq etegınde kezdesedı. Mūndai alaŋdar ejelgı mal ösıruşı taipalardyŋ qyzyqtap äuestengen jerlerı bolǧan. Halyqtyŋ ūly merekesı, ölgen adamyna as beru, at şaptyru, baluan kürestıru qaşan da sondai jazyq alaŋda ötkızıletın bolǧan. Sondyqtan, ondai jerler halyq aŋyzynan belgılı oryn alyp, el esınde saqtalatyn, tarihi eskertkışter – şarbaq tas, müsın tastar tūrǧyzylyp otyrǧan. Halyq auzynda saqtalǧan tarihi aŋyzdar boiynşa, as beru toiyna ärbır taipalardyŋ elşılerı qatynasyp, ölgen qadırlı adamnyŋ basyna eskertkıştı bırlese otyryp ornatqan, demek är taipanyŋ ökılı salt boiynşa bır-bır tastan qoiatyn. Demek, balbal tızbegınde qanşa baǧana tas bolsa, ol eskertkış ornatuǧa qanşa ru, qanşa taipa qatynasqanyn körsetedı. Olardyŋ köpşılıgı qūrmet körsetu üşın kelse, keibıreulerı baǧynu belgısın bıldıruge kelgen. Tas baǧanalar tızbegınde myqty ūlystardyŋ balbaldary qaşanda qūrmettı orynda tūrady, demek, tarihi adamnyŋ portretı müsınıne jaqyn tūrady. [5] .
Tas şarbaqtar men müsınderdıŋ Ortalyq Qazaqstanda tobymen kezdesetın nu jerı, Ūlytau men Arǧanaty tauynyŋ alaŋdary bolyp tabylady. Jergılıktı qariialarynyŋ aituyna qaraǧanda būl maŋda “tas batyrlar” öte köp bolǧan. Sol qarttardyŋ sılteuımen, Älkei Marǧūlan Ūlytau töŋıregınde onyŋ ışınde Janǧabyl özenınıŋ boiynan, Toǧyzbai kölı jaǧasynan, Örezaiyr degen jerden tas müsınderdıŋ bırneşe tızbegın qaǧaz betıne tüsırıp ülgergen. Sol siiaqty, Jetı-qyz özenınıŋ boiyndaǧy (Ūlytaudyŋ soltüstık etegı), Qorǧantastaǧy (Edıge tauynyŋ etegı), Jylysai alaŋyndaǧy (Ūlytaudyŋ oŋtüstık-batys etegı), Qarakeŋgır özenınıŋ basyndaǧy qosüitas, Arǧanaty, Myq tauyndaǧy, Qaratorǧai, Terısaqqan özenderınıŋ boiymen qūndy tas müsınderdı saralap şyqqan. [6].
Ejelgı türkılerdıŋ kısını jerleu räsımı turaly kezınde köptegen pıkırler aitylǧan. Tas müsınder qorǧannyŋ şyǧysynda da, batysynda da jäne ortasynda da ornatylǧan. Būl daladan jartastarǧa salynǧan rulyq taŋbalardy da kezdestıruge bolady. Aŋǧarsaŋyz köptegen balbal tastarda keskındelgen adam bır qolyna ydys ūstap tūrǧanyn köresız. Būl nenı aŋǧartady? Ydys-Jer men Sudyŋ, Aspan men Jerdıŋ bırlıgınıŋ belıgısı. Iаǧni, būl täŋırge tabynuşylyqty, sonymen bırge ata-babalar äruaǧyna tabynu, özderınıŋ salt-dästürlerıne adaldyǧyn körsetedı. Aiman Dosymbaeva osylai oi dep qorytady. Müsınderdıŋ qoldarynan basqa da zattardyŋ suretterın köresız. Ony dünieden ötken kısınıŋ käsıbı men danalyǧyn, kösemdıgı men batyrlyǧyn, qandai ıspen ainalysqandyǧyn aiǧaqtauǧa ūmtylǧany dep oi tüiuge bolady. Tas müsınder ärtürlı. Bırı – zamanynyŋ batyryn keskındese, endı bıreulerı meiırımdı analardy beineleidı. Tıptı, saiatşy men şamannyŋ da beinesın keskındegen. [7].
Qoryta aitqanda, kezınde türlışe jaǧdailarǧa bailanysty Ortalyq Qazaqstanda ömır sürgen ata-babalarymyzdan qalǧan köptegen qūndy eskertkışter bızge kelıp jetpedı. Oǧan soǧys, ört, tabiǧat apaty, pendelık közqaras, keide tıptı ädeiı jasalǧan qastandyq sebep boldy. . .
Qazır taŋbaly tastar qirap, būzylyp, tozyp barady. Bır ökınıştısı qazır tuǧan jer tarihyn bılmeitın, oǧan qyzyqpaityndar köbeiıp bara jatqan siiaqty. Tarihymyzdy bılu jarqyn bolaşaǧymyzǧa sara jol salu ekenın ūmytpaǧan jön. Qandai eskertkış bolmasyn ol zamanyna beiımdelgen. Ata-babalarymyz önerlerın tasta qaldyryp, keler ūrpaqqa özderı turaly jädıger qaldyruy tegın emes.
Paidalanylǧan ädebietter
- Dosymbaeva A.M. İstoriia tiurkskih narodov. Tradisionnoe mirovozzrenie tiurkov. Almaty: «Service Press». 2013. – S. 250 s.
- Margulan A. X. Tretii sezon arheologicheskih rabot v Sentralnom Kazahstane / / İzv. AN KazSSR. Seriia arheol. Vyp. 3., 1951. – S. 30
- Margulan A.X. Sochineniia 3 i 4 t. Petroglify Saryarki. Graviury s izobrajeniem volchego totema. Kamennye izvaianiia Ulytau. Almaty, 2003. – S. 246
- Iа.A. Şer Kamennye izvaianiia semirechia akademiia nauk SSSR Leningradskoe otdelenie instituta arheologii (izdatelstvo «nauka») — Moskva – Leningrad., 1966 – S. 137
- Ermolenko L. N. Srednevekovye kamennye izvaianiia kazahstanskih stepei. — Novosibirsk., 2004. – S. 129
- Margulan A.H. Begazy-dandybaevskaia kultura Sentralnogo Kazahstana. Alma-Ata: Nauka KazSSR, 1979. — 360 s
- Iаzyk orhonskih pamiatnikov drevnetiurkskoi pismennosti VIII veka AN KazSSR., Alma-Ata : [Nauka]., 1971. – S. 380
Sabyrjyn Azat, «Ūlytau» ūlttyq tarihi-mädeni jäne tabiǧi qoryq-mūrajaiynyŋ qyzmetkerı
