Altyn Ordanyŋ äigılı qoŋyrat bekterı - Qūtlyqtemır men Naǧanai

Altyn orda (Joşy ūlysy, Ūlūǧ ūlys) zamanynyŋ bedeldı tūlǧalary men äuletterı turaly derekközderde Horezmnen şyqqan türk bekterı men ämırlerı turaly maǧlūmattar da barşylyq. Olardyŋ denı Möŋke-Temır, Toqtai, Özbek, Jänıbek syndy handar kezınde taq müddesıne qaltqysyz qyzmet etken, sondai-aq Joşy ūlysynda islamnyŋ memlekettık dın retınde ornyǧuyna öz ülesterın qosqan eleulı tūlǧalar qatarynda baiyptalady. Ejelgı däuırlerden-aq äldeneşe örkenietter kındıgı bolǧan Horezm şūraty – Şyŋǧys han joryǧy qarsaŋynda da Syrdariia alabynan İrak jerıne deiıngı alyp aumaqty bilegen türk tektı Horezmşahtar imperiiasynyŋ meldektegen bailyǧy men örıstı öner-bılımınıŋ qūtty mekenı retınde äigılengen edı. Memleket astanasy Ürgenış şähary sol yrys pen berekenıŋ aiqyn körınısındei bop saltanatty sarailarymen, syŋsyǧan bazarlarymen, mūnaralary samsaǧan meşıtterımen, aryly-berılı ötken saiahatşylardy ärdaiym taŋ-tamaşa qaldyryp, tamsandyryp jatatyn (Buniiatov Z.M.Gosudarstvo horezmşahov-anuşteginidov 1097-1231. M.: Nauka. 1986.). Eke Moǧūl ūlysynyŋ joiqyn joryǧynan qatty küireuge ūşyrap, jermen-jeksen bolsa da, Ürgenış Jıbek joly ötındegı maŋyzdy torapta ornalasuynyŋ arqasynda eŋsesın qaita tıktep, az jylda-aq Joşy ūlysynyŋ baquatty da säulettı şäharlarynyŋ bırıne ainalyp ülgeredı. Jeke enşısıne Horezm men Deştı-Qypşaq aumaǧy tigen Joşy Ūlūǧ ūlystyŋ küngeiındegı Ürgenış öŋırın Şyŋǧys han äuletınıŋ baǧzydan bergı qūdandaly jūrty – qoŋyrat bekterınıŋ basqaruyna beredı. Özbek hannyŋ bilıgı tūsynda (1313-1342) äigılı beklerbek retınde tanylǧan Qūtlyqtemır de sol horezmdık qoŋyrattar ortasynan şyqqan saŋlaq tūlǧa edı. Beklerbek nemese Ūlūǧbek – bekterdıŋ begı, iaǧni eŋ ūly (ūlūǧ) bek degen maǧynany bıldıredı. Ol memlekettegı hannan keiıngı ekınşı lauazym. Ärı oǧan bas qolbasşy pen syrtqy ıster uäzırı mındetı de qosa jükteledı (Fedorov-Davydov G.A. Obşestvennyi stroi Zolotoi Ordy. M.: İzd-vo MGU. 1973. 89-100-b.). Sonymen bırge beklerbek öz taipasyna tiesılı ūlystyŋ basşysy, iaki ūlysbek mındetın de qatar atqarar edı. Qūtlyqtemırdıŋ zamandasy bolǧan siriialyq tarihşy Äl-Birzalidıŋ jylnamasyndaǧy derekterge qaraǧanda, Horezm aimaǧyn negızınen aty-jönderı Temır degen esım tırkespen aiaqtalatyn äulet ūrpaqtary bileptı. Mäselen, 13-ǧasyrdyŋ soŋyndaǧy Horezm ūlysbegınıŋ aty-jönı Mälıktemır eken. (Būl tūlǧany bır jaǧynan, Qūtlyqtemırdıŋ tuysy, bälkım äkesı nemese aǧasy retınde joramaldauǧa da bolatyndai). Äl-Birzali öz jylnamasynda Ūlūǧ ūlystyŋ belgılı ǧūlamalarynyŋ bırı retınde tanylǧan şeih Aladdin Noman äl-Horezmi turaly söz ete otyryp, onyŋ 1259 jyl Ürgenışte düniege kelgenın, 21 jasynan bastap mūsylman elderın aralap, logikany, dialektikany, medisinany oqyǧanyn, 1301 jyly tuǧan jerıne qaita oralǧanyn, Horezm ūlysbegı Mälıktemırdıŋ jeke şipagerı bolyp, qalalyq auruhanany basqarǧanyn jazady (Tizengauzen V.G. Sbornik materialov otnosiaşihsia k istorii Zolotoi Ordy // İstoriia Kazahstana v arabskih istochnikah. 1 tom. A.: Daik-Press. 2005. 142-144-b.).. Mälıktemırden keiın Horezm ūlysbegı taǧyna Qūtlyqtemır otyrǧan syŋaily. Sebebı, arab jylnamaşylary İbn Dukmak, İbn Haldun, Äl-Aini qaldyrǧan derekterde Qūtlyqtemırdıŋ Altyn ordanyŋ ūly hany Toqtaidyŋ kezınde-aq (1290-1312) beklerbek lauazymynda bolǧandyǧy aitylady (Sonda. 242-248, 274-286, 360-382-b.). Iаki onyŋ asa joǧary beklerbek qyzmetıne jetkenge deiın äuelı ūlysbektık satydan ötuın qisyndy desek, Horezm ämırı märtebesınıŋ Mälıktemırden keiın Qūtlyqemırge tiiuı de ilanymdy. Būl rette onyŋ būrynǧy ūlysbekke jaqyn jürgen ärı Horezm mūsylmandarynyŋ körnektı pırlerınıŋ bırı retınde tanylǧan Aladdin Noman äl-Horezmimen tyǧyz qarym-qatynas qūrǧandyǧyna nazar audarsaq ta jetkılıktı. Öitkenı, būl şeihty keiınnen islamdy memlekettık dın retınde uaǧyzdauǧa paidalanu üşın Toqtai han saraiyna arnaiy aldyrǧan Qūtlyqtemırdıŋ özı bolatyn. Demek, sol zaman qajettılıgınen tuyndaǧan būl maŋyzdy bastamanyŋ törkını äu basta Qūtlyqtemır Ürgenışte ūlysbek qyzmetınde jürgen jyldary pısıp, jetıldı deuge keledı. Ol kez Horezm öŋırınde islam dınınıŋ hanafi mäzhabynyŋ jaŋǧyra örkendep, haq dınnıŋ halyq arasynda ornyǧuyna ülken äser-yqpaly tietın sopylyq ılımnıŋ de güldep tūrǧan şaǧy edı. Kubra, Iasaui, Baqyrǧani syndy sopy ǧūlamalarynyŋ esımderın qalyŋ qauym pır tūta qadırlep, uaǧyzdaryna şeksız ūiityn. Arab saiahatşysy İbn Battuta sopylyqtyŋ kubra tariqatynyŋ negızın qalauşy şeih Näjmäddin Kubranyŋ Ürgenıştegı beiıtınıŋ basy sol äuliege täu etıp, ziiarat etuşılerden eş bosamaitynyn erekşelep atap ötetını bar (Sonda. 234-b.). Joşy ūlysyna, Edıl boiyna islamnyŋ şym-şymdap jaiyluy äuelden-aq Horezm arqyly, onyŋ saudagerlerı men dıni ǧūlamalary arqyly atqarylǧany belgılı. Endı taǧdyr onyŋ memlekettık dın deŋgeiıne köterılu mäselesıne de sol Horezmnen şyqqan pırlerdıŋ tıkelei aralasuyn būiyryp tūr eken. Jäne ol sauapty ısten sol dualy auyz pırlerdıŋ jolyn quuşy müridterı qataryndaǧy ūlysbek Qūtlyqtemır de şet qala almaǧan, özı bas bolyp, qūlşyna kırısıp ketken edı (Vasilev D.V. İslam v Zolotoi Orde. Astrahan, 2007. 15-32-b.). Qūtlyqtemırdıŋ Joşy ūlysynyŋ hany Toqtaidyŋ (būl esım kei derekközderde Toqta, Toqty, Toqtaǧa türınde de ūşyrasady) bilıgı kezınde-aq beklerbek lauazymyna qol jetkızuın onyŋ han äuletıne jaqyn tuystyǧy tūrǧysynan da tüsındıruge bolady. Jihangez Battutanyŋ jazuyna qaraǧanda onyŋ anasy Toqtaidyŋ äpkesı (Tizengauzen… 235-b.) bop keledı. Kei eŋbekterde ekeuı böle degen maǧlūmattar da bar (Pochekaev R.Iý. Hany Zolotoi Ordy. SPb.: Evraziia. 2010. 154-156 –b.) Qūtlyqtemırdıŋ özı keiınnen Toqtaidyŋ qaryndasyna üilengenı mälım. Räşid äd-dinnıŋ jylnamasy boiynşa Toqtai hannyŋ şeşesı – qoŋyrattyŋ dümdı qaraşy begı Saljūdaidyŋ qyzy Oljai hanym (Raşid-ad-Din. Sbornik letopisei. T.2. M.-L.: İzd. AN SSSR. 1960. 72-73-b). Iаǧni, Toqtaidyŋ özı de arǧy babalary Şyŋǧys, Joşy, Batu sekıldı qoŋyratqa tuǧan jien bolyp keledı. Ūlūǧ ūlysty 1266-1282 jyldar aralyǧynda bilegen Möŋketemırdıŋ bäibışesı, tektı tūqymnan taraityn Oljai hanym (onyŋ anasy – Şyŋǧys hannyŋ kenje ūly Tölenıŋ nemere qyzy Kelmış begım edı) özınen tuǧan Toqtaiǧa da qoŋyrattyŋ qos qyzyn äperıptı. Qadyrǧali Jalaiyr olardy: «bırınıŋ aty Bolǧan hatun, ekınşısınıŋ aty Tūǧylşa hatun, qoŋyrat qauymynan edı» (Q.Jalaiyr. Şejıreler jinaǧy. A.: Qazaqstan. 1997. 92-s.), dep jazady. Altyn Ordanyŋ hany Möŋketemırdıŋ on ūly bolǧan. Alaida olardyŋ bırazynyŋ bilık jolyndaǧy taitalas barysynda dämderı tausylǧan. Möŋketemırdıŋ besınşı ūly Toqtai äkesınen qalǧan altyn taqqa tek segız jyldan keiın ǧana jambasy äzer tigen soŋ, ony öz tūqymynan basqa eşkımge qiǧysy kelmegendei qiianat äreketterge barypty. Özınen keiın taq ülken ūly Elbarystan basqa eşkımge būiyrmaǧanyn qalap, bauyrlarynyŋ közın tügel joiudan taiynbapty, tıptı kenje ınısı Toǧryldyŋ da tübıne jetıptı, degen äŋgımeler aitylady derekközderde. Alaida horezmdık şejıreşı Ötemıs qajynyŋ «Şyŋǧys-name» şyǧarmasynda (HÜI ǧasyr) Toǧryl nauqastanyp, öz ajalynan qaitys bolǧan eken, degen joramal da ortaǧa tartylady. Toǧryl o düniege ozǧannan keiın onyŋ asa körıktı Baialyn atty äielıne (ol da qoŋyrat qyzy) Toqtai han ämeŋgerlık jolmen qosylypty. Alaida künderdıŋ künınde hannyŋ taq mūragerlıgıne daiyndap, aialap ösırgen ūly Elbarys da kütpegen jerden qazaǧa ūşyraidy. «Endı taq bilıgı bögdenıŋ qolyna ötetın boldy», dep qaiǧyǧa kömılıp, qatty küizelıske tüsken Toqtaiǧa Baialyn (ony «Kelın Baialyn» dep te ataidy) özı bügıp kelgen qūpiiany aşady. Söitse, han tuǧan bauyrlarynan taraǧan ūrpaqtardy da aiamai közderın joiyp jatqan kezderde Baialyn küieuı Toǧryldyŋ (şamasy basqa äielden tuǧan) balasy Özbektı şerkes uälaiatyna asyryp jıberıptı. Osy jyly on tört jasqa tolmaq. Būl habardy estıgennen keiın bärınen küder üzıp, küŋırenıp otyrǧan Toqtai quanyşy qoinyna syimai, dereu sol hanzadany alyp keluge pärmen beredı (Ötemıs qajy. Şyŋǧys-name// Qazaqstan tarihy turaly türkı derektemelerı. 1 t. A.: Daik-Press. 2005. 214-218-b). Elbarystyŋ (Elbasardyŋ) qazasy arab tarihşysy Badr ad-Din äl-Ainidıŋ (1361-1451) jylnamasyndaǧy derektermen de üilesedı. Onda Toqtaidyŋ balasy Elbasardyŋ 1309 jyly öz ajalynan qaitys bolǧany atap körsetılgen. Sondai-aq onda sol jyly Toqtaidyŋ aǧasy Būrlyqtyŋ da köz jūmǧany jazylǧan (Tizengauzen… 360-362-b.). Nazarǧa alynyp otyrǧan zaman turaly maǧlūmattarǧa süiensek, hannyŋ tuǧan jienı Qūtlyqtemırdı būl jyldary Toqtaidyŋ janyndaǧy eŋ jaqyn tırekterınıŋ bırı, beklerbek lauazymyndaǧy tūlǧa retınde köremız. Osy dümdı qyzmetınıŋ arqasynda ol şeih Aladdin Noman äl-Horezmidı ordaǧa aldyrtyp, aqyryn-aqyryn Toqtaidyŋ tamyryn basyp, islam dının memlekettık deŋgeige köteru mäselesıne ikemdetedı. Toqtai da, sonau jyldardyŋ özınde mūsylmandyqqa jeke basy qūlai bet būrǧan Berke han (Joşynyŋ üşınşı ūly, Altyn Ordanyŋ Batudan keiıngı bileuşısı – 1256-1266 j.) atalarynyŋ jolyn qoldap, būl dınnıŋ örkendeuıne beiıl beruge onşa ket ärı emes. Alaida ordada islamnyŋ qarsylastary da jeterlık, hannyŋ osy nietın terıske balap, aiaǧymdy aspannan keltırmese eken dep tartynşaqtai beretındei. Osy rette Qūtlyqtemır üşın jaŋa hanzadanyŋ tabylǧandyǧy turaly habar būl maŋyzdy şaruany orailastyrudyŋ ūtymdy mümkındıgı retınde de qabyldanǧandai körınedı. Özbektı han ordasyna aldyrǧannan keiın Qūtlyqtemır men Noman qazıret onyŋ islam mınäjatyna beiımdeuge şyndap kırısedı. Joşy ūrpaqtary arasynan hanzadany joq etkısı keletın jaularynyŋ älı de jetkılıktı ekenın, al eger Özbek erteŋ han bola qalǧan künde, islamnyŋ märtebesın köteruge uaǧda berse, özderı tarapynan ony Toqtaidan keiın taqqa otyrǧyzuǧa barynşa qoldau körsetıletının qūlaǧyna qūia beredı. Qūtlyqtemır būl şaruaǧa tuystyq jaǧyn alǧa tarta otyryp, ordadaǧy bedelı de, bailyǧy da zor Kelın-Baialynnyŋ özın (iaki hanzadanyŋ kışı şeşesın) de belsendı türde aralastyrady. Jiǧan-tergen düniesın sol müdde jolynda jaratuǧa ügıtteidı, delınedı äl-Aini jylnamasynda. Sondai-aq osy derekközde Kūtlyqtemır Toqtai hannyŋ janynda beklerbek bolyp jürgen jyldary Horemzmnıŋ ūlysbegı lauazymyn Baialynnyŋ aǧasy qoŋyrat Baitemırdıŋ (nazar audaryŋyz, būl esımde de Temır qosymşasy bar) atqarǧany turaly da aitylady. Ǧylymi derekközder arasyndaǧy Räşid äd-dinnıŋ «Jylnamalar jinaǧynyŋ» jalǧasy» dep atalatyn, avtory mälımsızdeu, bıraq maǧlūmaty tiianaqty eŋbekte Özbek hanzada ordaǧa jetkızılgennen keiın Toqtai hannyŋ oǧan ülken senım bıldırıp, qolbasşylyq däreje bergendıgı jazylǧan. 1312 jyly Toqtai Özbektı äskerbasy retınde el şetındegı qosyndarǧa attandyrady da, özı Altyn Ordaǧa alym-salyq töleitın orys jūrty jaǧyn bır aralap qaitpaq bop kememen Edıl boilai saparǧa şyǧady. Alaida imperiia astanasy Sarai-Berke şäharynan köp ūzamai jatyp, tamyzdyŋ 9-şy jūldyzynda onyŋ densaulyǧy kürt naşarlap, dünieden ozady. Osy habardy esti sala Özbek äskerın tastap dereu astanaǧa oralady. Al būl kezde ordada Joşynyŋ oǧan qarsy bırqatar ūrpaqtary tarapynan jas sūltanǧa qastandyq jasau, ordaǧa kelgen uaqytynda oǧan tūtqiyl tap berıp, közın joiu amaldary qarastyrylyp ta qoiylǧan edı. Bıraq ony būl qauıpten aldyn-ala Qūtlyqtemır saqtandyryp ülgeredı. Han ordasy töŋıregınıŋ tırlıgıne äbden tısqaqty beklerbek äuelde jaulyq jasamaq adamdardyŋ piǧylyna qosylǧan sekıldı bop bıldırmei jüredı de, Özbek kelgen kezde oǧan qater tönıp tūrǧanyn qūpiialap jetkıze qoiady. Sūltan dereu ordadan sytylyp ülgerıp aman qalady. Qalyŋ äskerımen qaita oralyp, qastandyqty ūiymdastyruşylardyŋ jazasyn beredı. Taq iesıne şyn berılgendıgın aiqyn tanytqan osy jankeştı qyzmetınen keiın Qūtlyqtemırdıŋ bedelı odan ärı küşeiıp, Joşy ūlysynyŋ aibyndy bileuşısı Özbek hannyŋ eŋ senımdı bekterınıŋ bırıne ainalady (İstoriia Kazahstana v persidskih istochnikah. IÜ t. Almaty. Daik-Press. 2006. 277-278-b.). Osy derekközdegı oqiǧaǧa ūqsas saryn Ötemıs qajynyŋ «Şyŋǧys-namesınde» de tarqatylady (Ötemıs qajy… 216-218-b.). Būl tūrǧydan alǧanda «Jylnamalar jinaǧynyŋ» jalǧasy» eŋbegındegı Özbek hannyŋ taqqa otyruyna qatysty mälımetter basqa bırqatar derekközderge qaraǧanda qisyndylau ekenın baiqau qiyn emes. Ūlūǧ ūlystyŋ bilıgın qolyna alǧan soŋ Özbek te Qūtlyqtemırler közdegen üdege beiıl berıp, memlekette islam dının ornyqtyru ısıne belsene kırısedı. Ajal qaupı basqa töngen qaterlı künderde janqiiarlyqpen qasynan tabylyp, qoldau körsetken ūlūǧbegıne äbden senedı. Onyŋ bergen keŋesterın ıltipatpen qabyldaidy. Qūtlyqtemırmen aqyldasa otyryp islam dınınıŋ kındıgı Mysyr memleketımen diplomatiialyq qatynasty nyǧaitudy eŋ äuelgı maŋyzdy şarualardyŋ qatarynda qolǧa alady. Mämlük sūltany Nasyr Mūhammedke joldaǧan äuelgı mezıret hatynda Mysyr patşasyn islam şekarasynyŋ odan ärı keŋeigenımen qūttyqtaidy, özı taqqa otyrǧannan keiın islamnyŋ köp jaularynyŋ közın joiǧanyn jetkızedı. Joşy ūlysy men Mysyrdyŋ aldaǧy uaqytta da berık yntymaqta bola beretının, ortaq jauǧa qarsy bırlese küresuge ärdaiym daiyn ekendıktkerın bıldıredı. Būl rette Özbektıŋ ortaq jau dep otyrǧany däl özındei Şyŋǧys tūqymy, saiypqyran hannyŋ Börte bäibışeden tuǧan tört tırek ūldyŋ kenjesı – Tölenıŋ balasy Hulagudyŋ İran, İraq jerınde qūrǧan elhandar memleketı bolatyn. Joşy men Hulagu ūlystary arasyndaǧy būl teketıres törkını – äu basta äzırbaijan men gürjı jerıne degen talastan tuyndaǧan edı. Joşy ūrpaqtary ol aimaq babamyz Şyŋǧys hannyŋ ösietı boiynşa bızge tiesılı dese, Hulaǧu elhandary da tabiǧaty sūlu osynau qūiqaly öŋırden sırä aiyrylǧysy joq, «ol jerdı bız qaiqy qylyştyŋ jüzımen qan tögıp jürıp basyp alǧamyz, iaki ony bızden bölıp alu mäselesın de sol qaiqy qylyştyŋ tılı ǧana şeşedı», dep oŋailyqpen ilıge qoimaidy. Eges uşyqqan sätterde aǧaiyndylar bır-bırımen süreŋıtken soǧystarǧa da baryp jatady. Alaida qanşa ūmtylsa da Joşy äuletı özınıŋ közdegen maqsatyna Özbek hanǧa deiın eş qol jetkıze almaǧan edı. Joşy ūrpaqtarynyŋ mämlük sūltandaryna, bır jaǧynan, qaramaǧymyzdaǧy Deştı-qypşaqtan şyqqan bahadürler ūrpaǧy ǧoi dep ış tartqan bop, özderıne odaqtas tūtuǧa ūmtylatyndarynyŋ basty bır sebebı de osyǧan saiady. 1303 jyly Hulagudyŋ şöberesı Ǧazan hannyŋ Siriiaǧa joryǧy sätsız aiaqtalyp, mämlükterden tas-talqan bolyp jeŋılgennen keiın, elhandardyŋ sol tömenşık şaǧyn paidalanyp qalǧysy kelgen Toqtai han Mysyrdan kömek te sūrapty. Bıraq Nasyr Mūhammed sūltan oǧan «bız Ǧazanmen beibıt bıtım jasap qoiyp edık» degen būltarma jauap qaitarǧan eken (Zakirov S. Diplomaticheskie otnoşeniia Zolotoi Ordy s Egiptom. M.: Nauka. 1966. 10-21-b.). Özbek taqqa mıngen soŋ köp ūzamai-aq Mysyrǧa kelgen Joşy ūlysy elşısınıŋ qolyndaǧy Qūtlyqtemırdıŋ atynan Nasyr Mūhammedke arnaiy joldanǧan hatta, yntymaqtastyqty nyǧaitumen qatar, mämlük sūltanyna ordadaǧy tektı tūqym – Toqtaidyŋ aǧasy Būrlyq törenıŋ qyzy Tūlymbikenı ūzatu arqyly, myŋ jyldyq qūda boluǧa niettenıp otyrǧandyqtary jönındegı ūsynys ta bar edı. Nasyr sūltan Özbek hannyŋ elşısı Maŋǧyşqa ülken qūrmet pen syi-siiapat körsetıp, Qūtlyqtemırdıŋ yntymaqtastyq pen qūdalyq turaly ūsynystaryn ıltipatpen qabyldaitynyn bıldıredı. Qalyŋdyqty Mysyrǧa jetkızu jaiy, qūda tüsu räsımderı men jasau-jabdyq mölşerı jönınde pıkırlesedı. Maŋǧyşpen bırge özınıŋ ekı elşısın Joşy ūlysyna qosa attandyryp, dostyq qatynastarǧa alda da beiıl ekenın baiqatady. Qos memleket arasyndaǧy bailanystardy nyǧaitudy közdeitın būl qūdalyqtyŋ jön-josyqtarynyŋ atqaryluy da bıraz uaqytqa sozylypty. Aqyry bes jyl ötkesın, 1319 jyldyŋ küzınde ǧana 400 adamnan tūratyn saltanatty delegasiia qalyŋdyqty Mysyrǧa qarai alyp şyǧypty. Onyŋ qūramynda alty elşıden basqa, Sarai şäharynyŋ bas qazysy, bırneşe şeihtar da bar edı. Qalyŋdyqtyŋ janynda jüretın jeŋgelerı men qūrbylarynyŋ, qyzmetşılerı men qūldarynyŋ özı jyrtylyp aiyrylady. Osy oraida bızdıŋ nazarymyzdy audaratyn bır jait, sol delegasiiamen bırge Mysyrǧa Qūtlyqtemırdıŋ üzeŋgıles serıgı – şeih Aladdin Noman äl-Horezmidıŋ de attanǧandyǧy. Oǧan Joşy ūlysynyŋ atynan Meke men Mädinada, Qūdysta (İerusalimde) mınäjathanalar saluǧa baǧyştalǧan qarajatty jetkızu mındetı jüktelgen bolatyn… Al keler jyly Hulagu men Joşy ūrpaqtary arasynda Äzırbaijan jerı üşın talastyŋ kezektı bır şaiqasy ötıptı. Äitse de Özbek pen Qūtlyqtemırdıŋ İranǧa qarsy Derbenttıŋ temır qaqpasynan ötıp bastaǧan būl joryǧy da sätsız aiaqtalypty. «Vassaf tarihy» men İbn Dukmaktyŋ, Äl-Ainidyŋ jylnamalarynda Altyn Orda äskerınıŋ asau tolqyndy Kura dariiasynan öte almai tūrǧan kezınde, Äbu-Said padişahtyŋ jaujürek qolbasşysy Jūbannyŋ jiyrma myŋ äskerımen būlardyŋ syrtyna şyǧyp ketuı saldarynan, tu-talaqaiy şyǧyp, oisyraǧan jeŋılıske ūşyraǧany egjei-tegjeilı jazylady (İstoriia Kazahstana v persidskih istochnikah. IÜ t… 72-177-b; Tizengauzen… 245-247, 363-367-b.). Odan keiın Özbek hannyŋ Qūtlyqtemırge qalyŋ qol berıp, Horasan jaqtan İranǧa şabuyl jasaǧan Şaǧatai ūrpaǧy Jasauyl Baraqūlyna kömek beru üşın Horezm arqyly attandyrǧan joryǧy da sätsız aiaqtalady. Äigılı ūlūǧbek bastaǧan äsker jolşybai qalyŋ jauǧan qar men tūtqiyl soqqan boranǧa ūrynyp, köp şyǧynǧa ūşyrap kerı oralady. Būl jeŋılıster tızbegı Özbektı qatty pūşaiman etken bolsa kerek, ol talai jyl qasynda senımdı tırek bop jürgen Qūtlyqtemırdı beklerbek lauazymynan bosatyp, Horezmnıŋ ūlysbegı qyzmetıne tömendetıp jıberedı. Jaŋa ūlūǧbek etıp, köpten qasynda jürgen taǧy bır senımdı türk begı üisın İsabektı (İsa Körközdı) taǧaiyndaidy. Būl beklerbek te Qūtlyqtemır siiaqty han äuletınıŋ küieu balasy edı, dep jazady sol däuır jylnamaşylary. Qūtlyqtemırdıŋ han qyzynan tuǧan ūly Harūnbek keiınnen Özbektıŋ Taiduly begım atty äigılı hanymynan tuǧan qyzǧa üilenıp, ol da hannyŋ küieu balasy (kürgen, köregen) atanady. İsabektıŋ han qyzy Ütköşekten körgen perzentı Ämettıŋ de joly osylaişa jalǧasady. Ol Özbektıŋ äigılı ūly Jänıbek hannyŋ qyzyna üilenıp, äz hannyŋ janyndaǧy äigılı bekterdıŋ bırıne ainalady. Ämettıŋ han qyzynan tuǧan balasy Salşy da osal şyqpaidy. Ol 1375 jyly Qajytarhannyŋ ämırı bop taǧaiyndalady. Jylnamaşy İbn Haldun Qūtlyqtemırdıŋ sol 1320 jylǧy Horezmge şettetıluınıŋ köpke ūzamaǧanyn, tört jyldan keiın qaitadan beklerbek lauazymyna köterılıp, han ordasyna oralǧanyn jazady. Özbek hannyŋ 1332 jyly venesiialyq köpesterge arnaǧan altamǧaly jarlyǧynda da qoŋyrat begınıŋ sol qyzmette otyrǧanyn baiqaimyz. «…Moǧol ūlysynyŋ Qūtlyqtemır basşylyq etetın oŋ qol, sol qol oǧlandaryna, Azaudyŋ Mūhammedqoja bastaǧan myŋbasy, jüzbasy, onbasy bekterıne, daruǧalaryna, baj jinauşylary men tarazyşylaryna…» dep bastalatyn jarlyq mätınınde onyŋ esımı barşaǧa bilık jasaityn sol lauazymyna säikes atalyp tūr (Grigorev A. P., Grigorev V. P. Iаrlyk Uzbeka venesianskim kupsam Azova: Rekonstruksiia soderjaniia // İstoriografiia i istochnikovedenie istorii stran Azii i Afriki. L., 1990. Vyp. 13. 74-107-b). Al ekı jyldan keiın Joşy ūlysyn aralap, öz saparnamasy arqyly sol kezeŋge qatysty teŋdesı joq qūndy derekter qaldyryp ketken arab jihangezı İbn Battutanyŋ jazǧandarynan bız Qūtlyqtemırdıŋ taǧy da Horezm ūlysbegı qyzmetıne oralǧanyn baiqaimyz. Ürgenışke arnaiy soqqan saiahatşy Horezm ämırı Qūtlyqtemırdıŋ şähardy örkendetuge qosqan zor eŋbegın tamsana suretteidı. Ürgenıştıŋ bıtımıne taŋ-tamaşa qalyp, ony türkterdıŋ daŋqty bazarlarymen, keŋ qoltyq köşelerımen, köptegen sändı qūrylystarymen äigılı, asa zor da sūlu qalalarynyŋ bırı, dep joǧary baǧa beredı. Şähar tūrǧyndarynyŋ köptıgı sonşa, olar bır qaraǧanda, ainala töŋırektı teŋızdıŋ tolqyndary siiaqty teŋseltıp, yrǧaltyp jıbergendei äserge ielendıredı, dep beineleidı. Şähardy Qūtlyqtemır syndy bedeldı bek basqarady. Onyŋ zaiyby Törebike de äiel zattylardyŋ asyl ülgısı, ardaq tūtuǧa laiyq örelı, öte qarapaiym jan. Ol Horezm qazysy Äbu Hafstyŋ äielı Jijaǧy qatunnyŋ sıŋlısı. Ürgenıştıŋ mūnaraly bas meşıtın osy hanym salǧyzǧan. Onyŋ janyndaǧy medresenı Qūtlyqtemırdıŋ özı tūrǧyzǧan (Tizengauzen… 207-240-b.), dep jazady. Ürgenış ämırınıŋ bailyq pen berekege malynǧan saltanatty saraiynda räuıştı äŋgımeler ötkızgen sätterın ıltipatpen söz ete otyryp, ūlysbektı bılımı men bılıgı qūp jarasqan saŋlaq tūlǧa, sol zamannyŋ aldyŋǧy qatarly qairatkerlerınıŋ bırı retınde baǧalaidy. Būl rette Qūtlyqtemırdıŋ Joşy ūlysynyŋ astanalary – Sarai-Berke men Jaŋa Sarai (Sarai äl-Jädid) şäharlaryn körkeitu ısıne de öz ülesın qosqanyn aitpai ketpeske bolmaidy. Edıl alabynda Altyn Ordanyŋ negızgı ekı astanasy bolǧany belgılı. Ekeuı de Edıldıŋ sol jaq salasy, qyzdyŋ qos būrymyndai bop teŋızge deiın ūly dariiamen qatarlasa aǧatyn Aqtöbe (Ahtuba) özenınıŋ jaǧasynda. Tarihşylar köp uaqyt ol astanalardyŋ ataularyn Sarai-Batu jäne Sarai-Berke türınde tanyp, alǧaşqysy Batu bilegen jyldary (1236-1255), ekınşısı Berke han (1256-1266) zamanynda ırge köterdı dep kelgen edı. Alaida, keiıngı arheologiialyq zertteuler nätijesı boiynşa, būl qos atau bır şähardyŋ ekı kezeŋdegı esımı bop şyqty. Parsy jylnamaşylary ony Sarai-Batu dep jazǧandy daǧdy etse, arab şejıreşılerı qalany mūsylmanşylyqqa alǧaş beiıl bergen Berke hanǧa degen qūrmetterınıŋ belgısı retınde Sarai-Berke dep atapty. Bügınderı Qajytarhan (Astrahan) qalasynan 80 şaqyrymdai terıskeide jatqan joiqyn qala qirandylarynyŋ belgılerı sol qos esımdı astananyŋ baiyrǧy orny. Al odan jüz şaqyrymdai joǧaryda ornalasqan Sarai äl-Jädid (Jaŋa Sarai) şäharynyŋ ırgesı Özbek hannyŋ tūsynda ǧana qalana bastapty. Ǧalymdar däiekteuınşe, Özbek han sonda jerlengen (Egorov V. L. İstoricheskaia geografiia Zolotoi Ordy v XIII-XIV vv. M.: Nauka, 1985. 111-117-b.). Özbek pen Qūtlyqtemır bilık qūrǧan jyldar Joşy ūlysynyŋ eŋ däuırlegen kezeŋderınıŋ qatarynda sanalady. Ol uaqyt qala qūrylysynyŋ da airyqşa örkendegen şaǧy. Derekközderde baiyrǧy astana Sarai-Berkenıŋ de sol uaqyttarda älemdegı eŋ säulettı qalalardyŋ bırıne ainalǧandyǧyn tamsana suretteidı. Demek, ol jarqyn ısterde jiyrma jyldai hannan keiıngı ekınşı lauazymdy atqaryp jürgen Qūtlyqtemırdıŋ de kädımgıdei mol ülesı, qatysy bar dep aitu äbden qisyndy. Astana baitaqtyŋ körkeiuıne bas-köz bolu da beklerbektıŋ basty mındetterınıŋ bırıne saiady. Sol zamanda 75 myŋdai adam mekendegen Sarai-Berkenıŋ asqaq saltanaty İbn Battutanyŋ saparnamasynda taiǧa taŋba basqandai anyq sypattalady. Jihangez onda Özbek sūltannyŋ Sarai-Berke atty astanasyna kystygünı Qajytarhannan üş kün jürıp jetkenın jazady. «Şähar halqy meilınşe mol, iın tıresken säulettı üilerı, samsaǧan bazarlary, keŋ köşelerı bar öskeleŋ ärı asa ädemı qalalardyŋ bırı. Bırde bız onyŋ kölemın bılmek nietke berılıp, atqa mınıp ainalyp şyqpaq boldyq. Qalanyŋ bır basynda tūratyn bız, azanda üiden şyqqannan, tüs auǧanda ǧana onyŋ ekınşı basyna äzer jettık. Sol jerde namazymyzdy oqyp, auqattanyp alyp ymyrtta ǧana jatyn ornymyzǧa qaityp oraldyq», – dep jazady Battuta. – «Bır ret qalanyŋ enın baiqamaq bop şyǧyp, jarty künde ǧana keiın orala aldyq. Şäharda 13 biık mūnaraly meşıtten basqa köptegen kışıgırım meşıtter de bar. Astananyŋ qazysy Badr ad-din äl-Aradj – eŋ üzdık qazylardyŋ bırı. Mūnda islam ǧūlamasy imam Noman äd-din äl-Harazmidıŋ de öz qūjyrasy bar. Men onymen jolyqtym, ol eŋ bılgır şeihtardyŋ bırı, sonşama qarapaiym ärı qaiyrymdy jan eken», – deidı saiahatşy. Sapar jazbalarynan Qūtlyqtemır beklerbektıŋ Ūlūǧ ūlysta islamdy ornyqtyru baǧytynda atqarǧan ısıne köp kömek bergen būl şeihty Özbek hannyŋ da qatty qadırleitınıne kuä bolamyz. Battuta Altyn Orda bileuşısınıŋ är jūma saiyn şeihqa arnaiy jolyǧyp ketetının, alaida imamnyŋ ony qarsy aluǧa özı şyqpaitynyn jäne han kelgende ornynan tūrmaitynyn taŋdana jazady. Han onyŋ aldyna jaiǧasyp, imammen sonşama ızet saqtai otyryp äŋgımelesedı, şeih ta hanǧa jyly peiıl, qūrmet bıldıre tıl qatysady (Tizengauzen… 231-232-b.). Arab jihangezı endı salynyp jatqan Jaŋa Sarai şähary turaly, ol jaqqa joly tüspegesın eşteŋe aitpaidy. Ärine ırgesı sol jyldary köterıle bastaǧan būl jaŋa astananyŋ qūrylysyna da Qūtlyqtemırdıŋ tıkelei aralasqany anyq. Sarai äl-Jädidtıŋ şaryqtap örleuı negızınen Özbektıŋ balasy Jänıbek hannyŋ bilıgı tūsyna (1343-1357) döp keledı. Şynynda Battutanyŋ eŋbegın Ūlūǧ ūlystyŋ Qūtlyqtemır siiaqty köptegen tūlǧalarynyŋ ǧūmyryna qatysty talai maǧlūmatty toptastyrǧan eŋ qūndy derekköz ekendıgıne moiynsynbasqa eş laj joq. Mäselen, saiahatşynyŋ Özbek hannyŋ otbasy müşelerı, äielderı, bekterı turaly söz etken tūstarynan, hannyŋ altyn şatyr ışındegı üstı asyl tastarmen malynǧan kümıs siraqty taqqa otyrǧan kezınde, onyŋ oŋ jaǧynda ülken hanymy Taiduly qatyn, onyŋ qasyna ekınşı hanymy Kebek qatyn (qoŋyrat begı Naǧanaidyŋ qyzy), hannyŋ sol jaǧynda üşınşı hanymy Baialyn qatyn (Konstantinopol patşasynyŋ qyzy), onyŋ janyna Ordaşa qatyn (üisın İsabek beklerbektıŋ qyzy) jaiǧasqany turaly qūndy derekterge jolyǧar edık. Taqtyŋ aldyŋǧy tūsynda, oŋ jaqta hannyŋ örımdei ülken ūly Tynybek, sol jaqta ekınşı ūly Jänıbek tūrypty. Olardyŋ aldynda hannyŋ qyzy Ütköşek jaiǧasqan. Oŋ jaq, sol jaqtaǧy oryndyqtarda ülkendı-kışılı bekter tızılıp otyrypty (Tizengauzen… 217-223-b.). Būl jerde hanymdar arasyndaǧy Baialyn qatyn turaly bırer söz aituǧa tura keledı. Kei eŋbekterde osy hanym men anau jyldary Özbektıŋ äkesı Toǧryldyŋ äielı bolǧan, Özbektıŋ aman qaluyna jäne onyŋ han taǧyna otyruyna köp kömek körsetken qoŋyrat tektı Baialyndy şatastyryp jatady. Jas Özbektıŋ qolyna handyq bilık tigennen keiın, onyŋ otbasyna bas-köz bolu mındetın Qūtlyqtemır osy Kelın-Baialynǧa tapsyrǧan-dy. Han da öz tarapynan kışı şeşesıne ülken ızet-qūrmetpen qaraidy. Baialyn 1323 jyly qaitys bolǧannan keiın (Grigorev A. P., Grigorev V. P.Poslanie ordynskoi hanşi Taidully venesianskomu doju (1359) // Vestnik SPb un-ta. 1996. Ser.2. Vyp. 4. 18-19-b.), ol özıne bar qamqorlyǧyn tanytqan jannyŋ äzız esımın este qaldyru üşın, vizantiialyq hanşaiymǧa (şamasy, imperator Andronik II Paleologtyŋ qyzy) üilengende, onyŋ hristian esımın özgertıp Baialyn dep ataidy… Battutanyŋ Sarai-Berkeden soŋ ūzaq jol jürıp Horezmge jetıp, uälaiat ūlysbegı Qūtlyqtemırge jolyqqan kezı äigılı beklerbektıŋ quaty qaityp, şau tartyp, qimyl-qozǧalysty azaitqan şaǧy edı. Saiahatşymen äŋgımelesken kezde ol aiaǧyn qymtai jauyp otyrypty. Horezm begı türkterdıŋ köbınde kezdesetın aiaqqa tūz bailanu dertımen auyrady eken, dep tüsındıredı mūny arab jihangezı. Battutanyŋ kelıp-ketkenıne bır jyl ötkende, iaǧni 1335 jyldyŋ 26 qaraşasy künı Ürgenış jūrtyn ülken qasıret-mūŋǧa kömdırgen qaraly habar tarady. Qalyŋ eldıŋ qabyrǧasy qaiysyp, «Allanyŋ nūry jauǧan, jer-jihannyŋ jaryq şamşyraǧyndai, islam ūlylyǧynyŋ aiqyn nyşanyndai bolǧan Qūtlyqtemır syndy ardaqty patşamyzdyŋ demı üzıldı», dep qaiǧynyŋ aşy zapyranyn jūtty. Sol zaman jylnamaşylary būl orny tolmas qaza turaly «Özbek ūlysynyŋ basty tıregı bolǧan äigılı tūlǧa dünieden ozdy» (Fasih Ahmad al-Havafi. Fasihov svod. Taşkent. Fan. 1980. 60-b.), dep qaǧaz betıne tüsırıp, alǧy däuırlerge asyrdy… * * * Derekközderde «Qūtlyqtemır beklerbektıŋ Mūhammedqoja jäne Saraitemır atty ekı ınısınıŋ bolǧandyǧy» da jazylyp qalǧan. Badraddin äl-Ainidıŋ pysyqtap aituynşa, olar Qūtlyqtemırge myqty süieu bop, aǧasy bergen tapsyrmalardy tyŋǧylyqty oryndaularymen erekşelengen. Qūtlyqtemır basqarǧan joryqtarǧa qatysqan. Jas Özbek handy taqqa otyrǧyzu üşın jantalas ötken qauıp-qaterlı künder kezınde de aǧa qasynan tabylyp, qoldan kelgen kömekterın aiamaǧan (İz letopisi Badr ad-dina al-Aini // Tizengauzen… 361-b.). Jäne būl qyzmetterı eleusız qalmaǧan. Özbek han etı tırı jienderıne ordanyŋ beldı-beldı qyzmetterın berıp otyrǧan. Mūhammedqoja turaly eŋ qūndy derektı bız taǧy da sol Battutadan kezdestırer edık. Qara teŋız arqyly Qyrymǧa kelıp, odan soŋ arbaǧa mınıp Azau qalasyna jetken saiahatşy, osynda qalanyŋ daruǧasy (ämırı) Mūhammedqoja äl-Horezmige jolyqqanyn jazady. Ekı künnen keiın Azauǧa Qyrymnyŋ ūlysbegı Tölektemırdıŋ saparmen keluıne orai ülken qonaqasy berılgende, sol dastarqannyŋ syily meimandarynyŋ bırı bolady. Jylqy etı, qymyz jäne boza molynan tartylǧan astan keiın qūran oqyla bastady, dep jazady jihangez. Ony qūrannyŋ sonşama ädemı mahammen oqylǧany riza etedı, sondai-aq uaǧyz aitu kezınde, äuelı onyŋ arabşa, sodan soŋ türkşe qaitalanǧanyn atap ötedı. Qūrannan keiın mänerlep öleŋ oqu men än aituǧa kezek berılıptı. Aldymen arabşa, sosyn parsyşa men türkşege auysypty. Kädımgıdei än men poeziia saiysy saltanat qūrypty (İz opisaniia puteşestvii İbn Battuty // Tizengauzen… 213-214-b.). Mūhammedqojanyŋ şaŋyraǧynda ötken osy keştı sipattaudyŋ özınen-aq sol zamanda orda maŋynda qalyptasqan ruhani ömırdıŋ bıtım-tynysyn baiqau qiyn emes. Türk bekterınıŋ mädenietke osylaişa köŋıl böluınıŋ arqasynda, Altyn Orda zamanynda orta qypşaq tılındegı bai ädebi mūra jasaldy. Qūtb, Horezmi, Saif Sarai, Äli jäne basqa da qalamgerlerdıŋ şoqtyqty şyǧarmalary düniege keldı. Osy rette bız tılge tiek etıp otyrǧan Mūhammedqojanyŋ Altyn Orda zamanyndaǧy ūly şyǧarmalardyŋ bırı – äigılı «Mūhabbatnama» dastanyn aqyn Horezmige tapsyryspen jazdyrǧan tūlǧanyŋ tap özı ekenın aitsaq ta jetkılıktı. Horezmidıŋ: O, arystan jürektı, Qoŋyrat ūryǧy, Kışı jastan ūlyqtardyŋ ūlyǧy. Baqyt – közı, bereket – kenışı, Mūhammedqoja bek älemnıŋ quanyşy. Elımız jansyz tän edı būryn sensız, Şahtyŋ şahy Jänıbek hanǧa etenesız, – dep sipattaityn («Oǧyz-nama», «Mūhabbat-name». –Almaty: «Ǧylym», 1986. 91 b.) joǧary lauazymdy begıŋız osy Mūhammedqoja bolatyn. Dastannyŋ 1353 jyly Jänıbek hannyŋ kezınde, onyŋ Syr boiyndaǧy ordalarynyŋ bırınde jazylǧanyna qaraǧanda, Qūtlyqtemırdıŋ būl ınısı sol kezge deiın bilıkte nyǧyz otyrǧan. Ol ǧana emes, kışı ınısı Saraitemır de köp jyldar boiy ordadaǧy eŋ joǧary qyzmetterdı atqarypty. Jänıbek han äkesı Özbekke talai uaqyt arman bolǧan Äzırbaijandy 1356 jyly jaulap alǧan kezde, aimaq ortalyǧy Tebrizge balasy Berdıbektı ūlysbek etıp qaldyrady da, onyŋ qasyna Saraitemırdı uäzır etıp bekıtedı. Berdıbek keler jyly äkesı Jänıbektıŋ nauqastanyp qalǧanyn estıgesın, taqtan aiyrylyp qalam ba degen qauıppen dereu ordaǧa qaitady. Bar tuysqanyn qyryp, taqqa otyrǧan soŋ, Berdıbek han qiiat Moǧūlbūǧaǧa beklerbek qyzmetın, Saraitemırge odan keiıngı uäzırlık lauazymdy berıp, oǧan ordanyŋ bükıl qarjy ısın basqarudy tapsyrady (Grigorev A. P., Grigorev V. P. Iаrlyk Berdibeka venesianskim kupsam Azova 1358 g.: Rekonstruksiia soderjaniia // İstoriografiia i istochnikovedenie istorii stran Azii i Afriki. SPb. Vyp. 16. 24-66-b.). Alaida ekı jyldan keiın, kei tarihşylardyŋ topşylauynşa, Berdıbektıŋ özı de sondai zūlym qastandyqtyŋ qūrbanyna ainalady. Onymen bırge janynda jürgen talai adam da ajal tyrnaǧyna ılıgedı. Solardyŋ bırı Saraitemır bolatyn. (Ötemıs qajynyŋ jazuynşa, Berdıbek üş jyl patşalyq qūryp baryp, nauqastan qaitqan. /Ötemıs qajy… 184-b./). Berdıbektıŋ ölımımen Batu ūrpaqtarynyŋ Altyn Ordadaǧy ūzaq äulettık bilıgı aiaqtalyp (qazaq arasynda ony «nar moiyny Berdıbekte kesıldı» dep aitady), jiyrma jyldai uaqytqa sozylǧan alasapyran kezeŋ bastalǧan edı. * * * Altynordalyq Qūtlyqtemır ūlūǧbek turaly osy maqalanyŋ soŋynda İrandaǧy Hulaǧu (Şyŋǧyshannyŋ Töleden tuǧan nemeresı) äuletı bilegen elhandar memleketınde de qoŋyrattan şyqqan taǧy bır Qūtlyqtemır esımdı bektıŋ bolǧanyn qaperge sala ketkımız keledı. Ol 1262 jyldary Hulagu äskerın basqarǧan qoŋyrat Abatai noiannyŋ balasy. Abataidyŋ Qūtlyqtemırden basqa Narbūr, Otaman degen ūldary da bolǧan. Hulagudyŋ şöberesı Ǧazan hannyŋ (1271-1304) ekı äielı de Abatai bektıŋ nemerelerı. Bırı Bolǧan – Otamannyŋ qyzy bolsa, ekınşısı Keremen – Qūtlyqtemırdıŋ qyzy. Qūtlyqtyŋ taǧy bır qyzy Eltüzmış Qazan hannyŋ ınısı Oljaitu hanǧa şyqqan (Raşid ad-Din. Sbornik letopisei. Tom 1. Kniga 1. M.-L. AN SSSR. 1952. 163-b). 2. Naǧanai bek jäne onyŋ ūrpaqtary El auzynda taraǧan dästürlı Qoŋyrat şejıresınıŋ qai-qaisysy da älqissa sözın Naǧanai biden bastaidy. Qoŋyrattyŋ tüp atasy Naǧanai babamyz eken, onyŋ otyz balasy bopty, qazırgı qazaq qoŋyrattary onyŋ Jyǧaly, Meldebi, Orynbi degen üş balasynan örıptı, qalǧandary Jidelı-Baisyn jaqta eken, delınedı (Beisenbaiūly J. Qazaq şejıresı. Almaty: Atamūra-Qazaqstan, 1994. 42-48-b.). Qazaq şejıresındegı «Naǧanai bidıŋ otyz balasy bopty» degen būl äpsana halqynyŋ jartysy qoŋyrattardan tūratyn qaraqalpaqtarda da bar. Olardaǧy erekşelık Naǧanaidyŋ Naǧadai dep ataluynda ǧana. Mäselen, qaraqalpaqtyŋ ūly aqyny Berdaq Qarǧabaiūlynyŋ (ruy qoŋyrat) «Şejıre» atty şyǧarmasynda: «Naǧadai bii iurt aǧasy, Jumlä Qoŋyrattyŋ babasy, Otyz uǧylnyŋ atasy, Uǧly otyz bolǧan eken»2, – deitın joldar bar (Berdaq. Taŋdamaly şyǧarmalary. Nökis: Qaraqalpaqstan, 1987. 273-b.). Osy şyǧarmanyŋ taǧy bır şumaǧyndaǧy: «Naǧadaidyŋ otyz uǧly, Eben-Seben eki quly» degen joldar da qazaq qoŋyrattary şejıresındegı: «Naǧanaidyŋ otyz ūly jäne Emen, Semen degen ekı qūly bolǧan. Naǧanai ol ekeuın de öz balalary sanaǧandyqtan, otyz ekı balasy bar delınedı»; «Naǧanai Ürgenışke barǧanda oǧan Emen, Semen degen ekı qūl berıptı. Naǧanai ol ekeuın de qūldyqtan azat etıp, özıne bala qylyp alypty. Solardy qosqanda, Naǧanaidyŋ otyz ekı balasy bolǧan», deitın qosymşa täptışteulermen qabysyp jatady. Auyzekı şejırelerde qoŋyrattyŋ tüp atasy retınde atalyp, bırsypyra aŋyzdyq saryndarmen kömkerılgen Naǧanai esımı – bır qaraǧanda, qazaqtyŋ basqa da taipalaryna qatysty kei şejırelerde ūşyrasatyn, köbıne äuelgı tüpbaba retınde halyq qiialynan ǧana tuyndaǧan, tarihi deregı mälımsız tūlǧalar sekıldı bop ta qabyldanar edı. Alaida, Naǧanaidyŋ jönı basqa. Ol ömırde şyn jasaǧan, sonau Altyn Orda däuırınde Özbek hannyŋ zamandasy bolǧan, onyŋ balasy Jänıbek hannyŋ kezınde de äigılı ūlysbek retınde tanylǧan aibyndy ämırlerdıŋ bırı. Joşy ūlysy (Ūlūǧ ūlys, Altyn Orda) zamanyna qatysty jazba derekközderge Naǧanai bektıŋ esımı qaraqalpaq şejıresındegıdei, Naǧadai, Naǧatai nemese Nuǧdai, Nangudai, Iаngudai türınde ärtürlı bop tüsken. Qazaq tılınıŋ öz ündestık erekşelıgıne sai ol bızde Naǧanai bolyp qalyptasqan. Eger merzım jaǧynan däiekter bolsaq, Naǧanai esımınıŋ tarihta alǧaş ret qaǧazǧa tüsıp taŋbalanuy äigılı arab saiahatşysy Äbu Abdallah İbn Battutanyŋ (1304-1377) arqasynda jüzege asqanyn köremız. 1334 jyly Joşy ūlysyn aralap jürgen ol, Özbek hannyŋ Bestau maŋyna jailauǧa şyqqan jazǧy ordasyna barǧanda özınıŋ osy bekpen tıkelei jolyqqanyn jazady. Ol zaman Altyn Ordanyŋ asa däuırlep, erekşe baiyǧan, sän-saltanaty artqan kezı. Jihangezdıŋ han ordasy men onyŋ töŋıregındegı berekelı de baquatty tırlıktı qaz-qalpynda beineleuı – etnografiialyq tūrǧydan asa qūndy maǧlūmattardy ortaǧa tartady. Battutanyŋ būl jazbalaryn Ūlūǧ ūlystyŋ sol däuırdegı däulettı, mamyrajai tynys-tırşılıgı turaly ensiklopediialyq deŋgeidegı jinaq dese de bolady. Mūny Özbek hannyŋ hanymdary (qatundary) köşınıŋ jailauǧa qalai bettep kele jatqandyǧy surettelgen joldardan da aiqyn baiqau qiyn emes. «… Ärbır qatun küimelı arbamen jüredı. Küime şatyry altyn jalatqan kümısten ne oimyştalyp boialǧan aǧaştan jasalǧan. Arbany süireitın attar jıbek jabuly. Attardyŋ bırınıŋ arqasynda otyrǧan aidauşy bozbalany ūlaqşy dep ataidy. Küimedegı qatunnyŋ oŋ jaǧynda äjepteuır egdergen kärı äiel, ony ıluqatun (kömekşı) dep ataidy, sol jaǧynda qūjyqqatun (kiındıruşı) atalatyn egde äiel. Qatunnyŋ (hanymnyŋ) qarsy aldynda jüzıktıŋ közınen ötkendei sūlu, örımdei alty qyz. Al art jaǧynda arqasyn süiep otyru üşın däl sondai taǧy ekı qyz jaiǧasqan. Qatunnyŋ basynda töbesıne tauystyŋ äsem qauyrsynyn bekıtken, qymbat asyl tastarmen bezendırılgen täj, üstınde altyn-kümıs, asyl tastan köz qaryqqan jeŋıl jelbegei şapan. Iluqatun men qūjyqqatunnyŋ bastarynda zerlı kimeşek. Qyzdardyŋ basynda töbesıne tauys qauyrsyny taǧylǧan, asyl tastarmen bezendırılgen şoşaq tebetei. Bärı de asyl tastary jarq-jūrq etken jıbek köilek kigen. Qatun köşınde on-on bes şaqty, üsterınde jıbekten tıgılıp, altynmen zerlengen, asyl tastarmen ärlengen kiım kigen vizantiia nemese ündı bozbalalary. Olardyŋ qolynda altyn, kümıs nemese sol altynmen aptalyp, kümıspen küptelgen asataiaq. Qatun köşınıŋ soŋynda 100-ge tarta basqa arbalar. Olardyŋ ärqaisynda üsterıne jıbek kiım, bastaryna şoşaq börık kigen tört-bes qyzmetşı äiel. Olardyŋ soŋynda tüie, ögız jegılgen 300-ge juyq arba, olarda qatunnyŋ qazynasy, dünie-mülkı, kiım-keşegı, as-suy artylǧan…» (Tizengauzen V.G. Sbornik materialov otnosiaşihsia k istorii Zolotoi Ordy // İstoriia Kazahstana v arabskih istochnikah. 1 tom. A.: Daik-Press. 2005. 219-222-b.). Arab saiahatşysynyŋ joljazbasynan däl osyndai saltanatty qatun (hanym) köşımen Naǧanai bektıŋ qyzy Kebek begımnıŋ de jailauǧa kelgenın baiqaimyz. Elde Özbek hannyŋ syily qonaǧy retınde jürgen Battutanyŋ bırer künnen keiın onyŋ hanymdarynyŋ şaŋyraqtaryna da ıltipat bıldırıp bas sūǧyp şyǧatyny bar. Äuelı bas hanym Taiduly begımnıŋ (Jänıbek pen Tynybek hanzadalardyŋ anasy) ordasynda meiman bolǧan soŋ, saiahatşy kelesı künı hannyŋ ekınşı hanymy Kebek begımnıŋ ordasyna da ızet jasaidy. Onyŋ otauyna kırgen kezde hanym jaily tösenış üstınde kielı qūran kıtabyn oqyp otyrypty. Üi ışınde onşaqty kempır men jiyrma şaqty qyz zerlı kiımder tıgumen ainalysuda eken. Meimandardyŋ iılıp amandasqan ıltipatyna Kebek begım sonşama biiazy türde jauap berıp, ädemı tılekterın bıldırıptı. Molda qūran oqyǧannan keiın, hanym sändı tostaǧandarmen qymyz aldyrady. Solardyŋ bırın begım saiahatşyǧa degen qūrmetın bıldırıp öz qolymen ūsynady. «Būl Naǧadai bektıŋ qyzy, – dep jazady Battuta. – Äkesın kördım. Zor denelı kısı. Aiaǧyna tūz bailanu dertımen auyrady eken. Aiaǧyn basa almaityn bolǧan soŋ, köbıne arbamen jüredı. Bır jerge baru kerek bolsa, qyzmetşılerı ony qoldarymen köterıp alyp keledı, soŋyra solai alyp ketedı. Däl osyndai nauqasqa ūlūǧbek İsabek te ūşyrapty. Ony da osylaişa köterıp alyp jüredı eken», deidı ärı qarai saiahatşy. Būl İsabek te – ataqty ūlūǧbek Qūtlyqtemırmen bırge talai jyl Özbek hannyŋ eŋ senımdı adamdarynyŋ bırı bolǧan tūlǧa. Qūtlyqtemır ekeuı bır-bırımen kezek-kezek almasa otyryp beklerbektık lauazymdy atqarǧan. Özara tuystyǧy, jekjattyǧy da bar. 1335 jyly köz jūmǧan Qūtlyqtemırdıŋ öz basy Özbek hannyŋ äpkesın alǧan, balasy Harunbekke Özbektıŋ Taidulydan tuǧan qyzyn äpergen, ordanyŋ sarysüiek qūdasy bolsa, üisın İsabek te Özbekke qyzyn berıp qana qoimai (kışı hanym Ordaşa osy ūlūǧbektıŋ qyzy), özı de hannyŋ ülken qyzy Ütköşektı alǧan bel küieu. Naǧanaidyŋ da hanmen ılık-şatystyǧy osyndai. Onyŋ qyzy Kebek begım Özbektıŋ ekınşı äielı bolsa, hannyŋ taǧy bır qyzy Şekerbikenı balasy Aqqūsaiynsopyǧa äpergen. Naǧanaidyŋ arǧy tegı kım? Ol qoŋyrattyŋ qai tūqymynyŋ ūrpaǧy degen saualdarǧa jauap ızder bolsaq, bız ony Altyn Ordanyŋ Toqtai han zamanyndaǧy (1291-1312) äigılı qoŋyrat bekterınıŋ eŋ märtebelısı bolǧan Saljūdaidyŋ töŋıregınen tabar edık. Būl ämır turaly parsynyŋ ataqty tarihşysy Räşid äd-Dinnıŋ «Jamiǧ at-tauarih» kıtabynyŋ «Qoŋyrat taipasy» atty tarauy ǧana emes, basqa da tūstarynda bıraz maǧlūmat bar. Saljūdai Şyŋǧys hannyŋ bäibışesı Börtege jaqyn tuys bop keletın dümdı bekterdıŋ bırı. Äkesınıŋ aty Būlaǧan noian. Börte bäibışenıŋ jaqyn tuysy bolǧan soŋ da sözı ötımdı Būlaǧan bek – öz uaqytynda Şyŋǧys hannyŋ Eke Moǧül ūlysynyŋ tört tıregı bolǧan ūldarynyŋ kenjesı, qara şaŋyraq iesı Tölenıŋ tuǧan nemeresı (onyŋ Qūtyqty degen balasynyŋ qyzy) – Kelmış bikege qūda tüsıp, balasy Saljūdaiǧa alyp bergen. Saljūdai men Kelmış bikeden tuǧan Oljai begım Ūlūǧ ūlystyŋ hany Möŋketemırge (1266-1282) şyǧyp, ekeuınıŋ nekesınen Altyn Ordanyŋ 1291-1313 jyldardaǧy bileuşısı Toqtai han tuǧan (Raşid ad-Din. Sbornik letopisei. Tom 2. M.-L. AN SSSR. 1960. 84-85-s). Räşid äd-Dinnıŋ asa qūndy şyǧarmasynda osy Toqtaidyŋ Joşy hanǧa şöbere bop keletın tuysy, ataqty qolbasşy, Don özenınen Dunaiǧa deiıngı aralyqty jeke özı bilep-töstegen Noǧai beklerbekpen qaqtyǧysyp qaluynyŋ bır sebebı de osy Saljūdaiǧa qatysty tuyndaǧany jazylady. Toqtai hanǧa tuǧan qainaǧa bop keletın Saljūdai özınıŋ balasy Bailaqqa (Iаilaq) äigılı han tūqymy Noǧaidyŋ qyzy Qiiaqty (Qabaq) äpergen eken. Alaida jas jūbailar köp ūzamai bırıne-bırı salqyn tartypty. Kelın türtpekteuge ūşyrapty. Qiiaq būl jaidan törkınderın habardar etıptı. Noǧai beklerbek būǧan kädımgıdei tulap, kezınde Toqtaidyŋ taqqa otyruyna özınıŋ aqylyn da, ailasyn da aiamai jūmsap, taqty jaularynan tartyp äperuge ülken küş jūmsaǧanyn alǧa tartyp, endı sol eŋbegımdı eş qylyp, bilıktı Saljūdaiǧa berıp qoiǧanyŋ qalai, degen renışın bıldıredı. Eger menımen dūrys qatynasta bolǧyŋ kelse, Saljūdaidy Horezmdegı özınıŋ ūlysyna jıber, degen qataŋ talapqa barady. Būǧan Toqtai han: «Ol äkemdei bolǧan adam, jasy kep otyrǧan bek, özıme tärbie bergen, qalai şettetemın» degen uäj aityp, könbeitının baiqatady. Aqyry sol eges ülken kikıljıŋge ūlasyp, Noǧai men Toqtaidyŋ arasyndaǧy soǧysqa ūryndyrady. 1300 jyly Noǧai qoly jeŋılıske ūşyrap, qasynda qalǧan on jetı adammen qaşyp bara jatqanda Toqtai hannyŋ jasaǧyndaǧy orys sarbazynyŋ qolynan qaza tauyp, bū dünieden ötedı (Sonda). «Jamiǧ at-tauarih» jylnamasynda Saljūdaidyŋ Bailaqtan (Iаilaq) basqa balasynyŋ esımı atalmaidy. Degenmen, osy oraida amerikandyq ǧalym Iý. Bregeldıŋ ortaaziialyq qoŋyrattardyŋ äulettık tarihyn zerttegen eŋbegındegı Aǧadai bahadürdıŋ esımı atalatyn derekközge nazar audarǧan maqūl der edık. Onda Aǧadaidyŋ 30 myŋ üilı qoŋyrat pen 100 myŋ üilı basqa da türk jūrttaryn basqaryp, Būlǧar, Şerkes, Qazan ūlystaryn bilegenı, onyŋ balasy Naǧdaidy Özbek hannyŋ Edıl dariiasynyŋ tömengı aǧysyndaǧy elge bi etkenı, ol bektıŋ Horezmde jerlengenı jazylypty (İshakov D. Iýgo-vostok Tatarstana: problema izucheniia etnicheskoi istorii regiona HIÜ-HÜII vv. // Almetevskii region: problemy istoriko-kulturnogo naslediia. Almetevsk, 1999. 15-20-s.). Hiua tarihşylary Şirmūhammed Munis (1778-1829) pen Mūhammed Riza Agahidıŋ (1809-1874) türk tılınde jazylǧan «Firdaus al-İkbal» (Berekenıŋ beiış baǧy) atty şyǧarmasynda da Būlǧardy bıraz jyl bilegen Aǧadai bahadür turaly aitylady. Ol orystar men şerkesterge qarsy joryqtarǧa şyǧyp, ol jerlerdegı Joşy han zamanynan berı qirap jatqan qalalardyŋ qorǧandaryn qalpyna keltırıptı. Munistyŋ jazuynşa, ol 1312-13 jyly ötken bır soǧysta qaza tapqan. Aǧadai turaly būl mälımet Iý. Bregel eŋbegındegı Özbek hannyŋ kezınde ūlysbek lauazymynda bolǧan Naǧdaidyŋ äkesınıŋ aty Aǧadai degen qisyndy odan ärı däiektei tüsedı (Zaisev İ.V. Astrahanskoe hanstvo. S. 14. Moskva: Vostochnaia literatura, 2006. – 304 s.). Naǧanaidyŋ esımı är ädebiette ärtürlı atalatyny joǧaryda körsetıldı. Soŋǧy söz bolyp otyrǧan Bregel derekközınde de ol Naǧdai dep türlengen. Osy oraidan alǧanda Saljūdaidyŋ balasynyŋ esımınıŋ bırde Bailaq, bırde Iаilaq türınde jazyluyna qarap, ony Aǧadai, Iаǧadai dep te, (tıptı Bailaqtyŋ aǧasy ne ınısı retınde de) topşylauǧa bolatyndai körınedı. Eger keiıngı derekközdıŋ merzımı men keibır qisyndaryna oi jıbersek te Aǧadaidyŋ äkesı Saljūdaiǧa tiesılı bolǧan joǧarǧy därejelı ūlysbek mındetın atqarǧanyn baiqaimyz (30 myŋ üilı qoŋyrat pen 100 myŋ üilı basqa rulardy bileidı). Räşid äd-Din şejıresınıŋ mälımetı boiynşa Aǧadai 1302 jyly dünieden ozǧan. Altyn Orda jylnamaşylary Naǧanaidy 1360 jyl şamasynda dünieden öttı dep esepteidı. Bailaqtyŋ 1300 jyly qaiynatasy Noǧai qaza tabardan üş-tört jyl būryn üilengenın eske alsaq, ony (iaki Bailaqty nemese Aǧadaidy) 1280 jyldardyŋ o jaq, bū jaǧynda düniege keldı dep joramaldar edık. Demek Saljūdai 1302 jyly köz jūmǧanǧa deiın de, onyŋ jasy jiyrmalardan asqan balasy Bailaqtyŋ (nemese Aǧadaidyŋ) äkesı atqarǧan joǧary lauazym men onyŋ qarauynda bolǧan ūlysty basqaruy öz qolyna alǧany kädımgıdei ilantady. Onda Naǧanaidyŋ osy Aǧadai (Bailaq) bektıŋ balasy boluy äbden qisyndy. Iаǧni, Būlaǧannan – Saljūdai, Saljūdaidan – Aǧadai (Bailaq), Aǧadaidan – Naǧanai. Būlai deuge Naǧanaidyŋ jasy da üilesedı. Onyŋ 1313 jyly 15-16-synda taqqa mındı delınetın Özbek hanmen jasy şamalas ekendıgın eske alsaq, 1334 jyly Battuta Joşy ūlysyn aralaǧan kezde Naǧanaidyŋ qyzy, hannyŋ ekınşı qatuny bop otyrǧan Kebek begımnıŋ jasyn da sol şaqta jiyrmalar qarsaŋynda, dep qisyndatu da şyndyqtan alys ketpeidı. Būl jerde Naǧanaidyŋ Özbek hanǧa qaiynatalyǧy men Özbektıŋ qyzyn balasyna alyp beruınıŋ arjaǧynda, sonau Saljūdaidyŋ Toqtaiǧa tuǧan naǧaşylyǧynan bastalǧan ekı şaŋyraq arasyndaǧy jaqyn qūdandalyq ürdıstıŋ ärı qarai sabaqtasyp jalǧasuy jatqany aidan anyq. Naǧanaidyŋ Saljūdai ūrpaǧy ekendıgı turaly būl boljamdy – Saljūdai bektıŋ ordadaǧy äigılı qoŋyrat ūlysbegı retınde ylǧi aldyŋǧy orynnan baiqalar biık märtebesınıŋ, so qalpynda keiınnen Aǧadaiǧa auysqany, odan Naǧanaiǧa ötkenı, odan soŋ Naǧanaidyŋ balasy Aqqūsaiynǧa deiın jalǧasqany turaly maǧlūmattar da joqqa şyǧarmaidy. Bız tömende nazar audarǧaly otyrǧan qūndy derekközder tızbegınde de sol däiektı odan ärı tiianaqtai tüsetın tūstar barşylyq. Būl derekközder «Altyn Orda handarynyŋ jarlyqtary» dep atalatyn qūjattar şoǧyrynan tūrady. Ol jarlyqtarda ädette han tarapynan qabyldanatyn zaŋdar, normalar men kelısımder, jeke aimaqtarda sauda jasauǧa qatysty jon-josyq erejelerı men salyq mölşerlerı, kei tūlǧalarǧa berıletın jeŋıldıkter siiaqty ärtürlı mäseleler qūqyqtyq negızde bekıtılıp, memlekettık märtebemen mındettelıp jatady. Äuelde olar tek hannyŋ öz atynan ǧana jariialanatyn dara bilık pärmenı bolyp kelse, HIÜ ǧasyrdyŋ alǧaşqy jartysynan bastap, jarlyqtar mätınıne Ūlūǧ ūlystyŋ saiasi ömırınde jetekşı oryndarǧa şyǧa bastaǧan beklerbekter men qaraşy, ūlysbekterdıŋ de aty-jönderı qosyla bastaidy. Sondai maŋyzdy qūjattardyŋ bırı – ǧylymi ainalymda «Jänıbek hannyŋ venesiia köpesterıne 1342 jylǧy jarlyǧy» degen atpen engen qūqyqtyq derekköz bolyp tabylady. Äuelı sol däuırde Altyn Ordanyŋ memlekettık tılı bolyp tabylǧan qypşaq tılınde (Nadjip E.N. Kultura i tiurkoiazychnaia literatura mamliukskogo Egipta HIÜ veka. Turkestan. 2004. 54-b.) jazylǧan būl jarlyq aldymen Azau qalasynda italian tılıne audarylyp, odan Venesiiaǧa jetkızılıp, Venesiia Respublikasynyŋ sol kezdegı resmi qaǧazdar tılı latynşaǧa tärjımalanǧasyn ǧana eldegı senat komissiiasynyŋ qarauyna ūsynylypty. İtaliia arhivterınde Altyn Orda bileuşılerı tarapynan jazylǧan mūndai jarlyqtardyŋ onşaqtysy bar körınedı. Könege ūqypty İtaliia mūraǧatşylary olardyŋ bärın şyp-şyrǧasyn şyǧarmai qattap saqtai bergen. 1880-1889 jyldary Venesiiada memlekettıŋ maŋyzdy kelısımderı men solarǧa qatysty qūjattar jinaqtalǧan ekı tomdyq basylyp şyqqanda, arhivte daiyn tūrǧan osy han jarlyqtary kıtapqa bır tarau retınde engen. Kıtapta italian, latyn tılındegı audarma nūsqasymen ǧana jariialanǧan ol jarlyqtar, keiınnen sol tılderden orysşaǧa tärjımalanyp, zertteuşıler arasynda talai uaqyttan berı Altyn Orda tarihyn qauzaudyŋ qūndy derekközderı sanatynda paidalanylyp keledı. Äsırese būl rette, keiıngı jyldary türkolog-derektanuşy häm roman tılderınıŋ mamandary A.P. Grigorev, V.P. Grigorev sekıldı peterborlyq ǧalymdardyŋ qyruar ıster atqarǧanyn atap ötuge bolady. Olar Venesiiada saqtalǧan han jarlyqtarynyŋ äu bastaǧy tüpnūsqasy qypşaq tılınde jazylǧandyǧyn anyqtau maqsatynda köp eŋbek etıp, jarlyqtarda kezdesetın tūlǧalardyŋ kım ekenın naqtylau boiynşa da tiianaqty taldamalar jasady (Grigorev A.P., Grigorev V.P. Kolleksiia zolotoordynskih dokumentov XIV veka iz Venesii. SPb. SPBGU. 2002). Al jarlyqtardyŋ qypşaqşa jazylǧan tüpnūsqalary qaida bolǧan edı? Olar sol däuırde negızınen Azau qalasyndaǧy Venesiia konsuldyǧynyŋ keŋsesınde saqtalyp kelgen eken. 1395 jyly Ämır Temır Joşy ūlysyna joiqyn şabuyl jasap, ony imperiia astanasy Jaŋa Saraimen (Sarai äl-Jädidpen) bırge qiratqan kezde, būl alasapyrannan teŋızdıŋ alqymynda tūrǧan sauda-sattyq ortalyǧy Azau şähary da aman qalmaidy. Äsırese qalanyŋ venesiialyq köpester tūratyn oramy erekşe bülınıp, tügelımen örtke oranady. Sonda konsuldyqtaǧy bar qūjat külge ainalypty, desedı venesiialyq derekközder. Endı Jänıbek hannyŋ 1342 jylǧy venesiia köpesterıne arnalǧan jarlyǧynyŋ latynşadan orysşaǧa qalai audarylǧanyna nazar audaralyq. Onyŋ alǧaşqy söilemı: «Predvechnogo boga siloiu, velikogo geniia-hranitelia pokrovitelstvom, moi, Djanibeka, ukaz Mongolskogo gosudarstva pravogo i levogo kryla oglanam, tem, pod nachalom s Mogulbugoi, tysiach, soten i desiatkov kniaziam, darugam-kniaziam Azova pod nachalom s Cherkes-hodjoi, tamojnikam i vesovşikam, zastavşikam i karaulşikam, mnogim liudiam, iduşim po kakomu-nibud delu, vsem..» dep bastalady (Sonda. 46-b.). Eger mūny kezınde äigılı orys türktanuşysy Berezin, sondai-aq özımızdıŋ Şoqan Uälihanov zerttegen Toqtamys hannyŋ poliak kniazı Iаgoilaǧa, sondai-aq Qyrym tümenınıŋ bekterıne qypşaqşa jazylǧan jarlyqtarmen sabaqtastyra qarasaq, onyŋ äu bastaǧy töl tüpnūsqasy mynadai türde qaǧazǧa tüstı dep tabar edık. «Allaǧa berılıp, onyŋ igı ısı men qaiyrym raqymyna ümıt artamyn. (Iаǧni «ǧala allahi tauakkaltu ua ǧala karamih ua ahsaniki ǧauuaaltu» degen arabşadan audarma). Menıŋ Jänıbek sözım, Moǧol ūlysynyŋ Moǧūlbüǧa basşylyq etetın oŋ qol, sol qol oǧlandaryna, Azaudyŋ Şerkesqoja basşylyǧyndaǧy myŋbasy, jüzbasy, onbasy bekterıne, daruǧalaryna, tamǧaşy, tartynaqşylaryna, būqaul, tūtqauyldaryna, köp adamdarǧa, kei jortar jolauşylaryna, barşaǧa». Soŋǧy ataulardaǧy: daruǧa sözı – aimaq ämırı, tamǧaşy – kedenşı, tartynaqşy – tarazyşy, būqaul – tabysty retteuşı, jortar – jürgınşı degen maǧynalardy beretının eske salamyz (İbatov A. HIÜ ǧasyrdaǧy handar jarlyqtarynyŋ tılı. Almaty: Ǧylym, 1990. 12-29-b.). Venesiia köpesterıne Azau qalasynan arnaiy jer bölıp beru, sauda-sattyqtaryn jürgızu, salyq töleu, kemelerden baj alymyn alu, tuyndaǧan daulardy şeşu mäselelerı jüie-jüiesımen qarastyrylǧan altamǧaly (qyzyltamǧaly) jarlyqtyŋ soŋynda onyŋ jylqy jylynyŋ onynşy aiynda (1342 jyldyŋ 30 qaraşasy), orda Balysyrda tūrǧanda jazylǧany körsetıledı. (Balysyr Azau teŋızınıŋ terıskeiındegı qūmdauyt tübek). Jarlyqtyŋ eŋ tömengı jaǧynda ony Venesiia elşılerınıŋ qolyna saltanatty türde ūstatqan Altyn Ordanyŋ dümdı segız begınıŋ esımderı de tızılgen edı. Sonda eŋ bırınşı bop– Naǧanai esımı jazylyp tūr. Odan keiıngılerı – Äli, Moǧūlbūǧa, Ahmet, Beklemış, Qūrtqabaşy, Qūtlyqtemır, Aitemır sekıldı bekter. Būny Naǧanaidyŋ ordadaǧy bedel-biıgınıŋ sol kezde qandai deŋgeide ekendıgın baiqatatyn salmaqty derektıŋ bırı retınde qabyldauǧa bolady. Iаki Ūlūǧ ūlysty erekşe däuırletken Özbek han bilıgınıŋ soŋyna deiın de (Özbek sodan bır jyl būryn, 1341 jyldyŋ küzınde ǧana dünieden ozǧan bolatyn), qoŋyrattardyŋ sonau Saljūdai bek zamanynan bergı ordadaǧy biık märtebelı ornynyŋ myǧym küiınde ekenı baiqalady. Han äuletıne ärı naǧaşy, ärı jien bop keletın būl taipa bekterınıŋ älı de ıs basynda, aldyŋǧy lekte otyrǧanyn köremız. Özbekten keiın handyq taqqa otyrǧan Jänıbek (1342-1357) te özınıŋ bel qūdasy, kışı şeşesı Kebektıŋ äkesı, ärı tuǧan qaryndasy Şekerbikenıŋ qaiynatasy Naǧanaidy bilıkke jaqyn ūstaidy. Mūny ol şyqqan äulet ökılderınıŋ atadan balaǧa auysyp kele jatqan märtebelı ornyna säikes, esımınıŋ tızımde bırınşı bop jazylyp tūrǧanynan da anyq paiymdauǧa bolady. Jarlyq soŋynda tızımde tūrǧan bekterdıŋ bırsypyrasy da, bırazdan orda töŋıregınde jürgen şonjarlar nemese solardyŋ ūrpaqtary edı. Ekınşı tūrǧan Älidıŋ esımı bızge Battuta joljazbasynan tanys. Ol Özbek hannyŋ Ordaşa begım atty hanymynyŋ (beklerbek üisın İsabektıŋ qyzy) sıŋlısın alǧan, bır jaǧynan hanǧa tuǧan baja, İsabekke bel küieu bala esebındegı bek. Sondai-aq tızımdegı Ahmet, Beklemış atty esımderdı, şamasy, keiınnen orystyŋ Ahmetovtar, Beklemışovtar sekıldı türkten taraǧan äuletterınıŋ tüp-tegı retınde joramaldauǧa bolady. Qūrtqabaqşy – ordadaǧy ıs qaǧazdaryn jürgızuşı, bıtıkşı, iaki keŋse bastyǧy degendı bıldıredı. Al Qūtlyqtemır – Battuta ordaǧa saiahattap kelgen kezde Qyrymnyŋ daruǧasy bolǧan qiiat Tölektemırdıŋ balasy. Tızımnıŋ soŋyndaǧy Aitemırdıŋ kım ekenı belgısız, deidı zertteuşıler. Arada bıraz jyldar ötkende, iaki 1358 jyly Jänıbek hannyŋ balasy Berdıbek hannyŋ da Venesiia köpesterıne qatysty kezektı jarlyq şyǧaruynyŋ retı kelıptı. Ärine būl kezde Naǧanaidyŋ şau tartyp, ärı aiaǧynyŋ auruy da tıpten asqynyp, qimyl-qozǧalystan qalǧan şaǧy. Alaida būl äulettıŋ orda bekterı arasynda alǧaşqy bop atalatyn myǧym orny so küiınde saqtauly. Dälırek aitqanda, onyŋ ornynda tızımde bırınşı bop balasy Qūsaiynsopynyŋ (Aqqūsaiynsopy) esımı jazylyp tūr. Naǧanaidyŋ bilıkke belsene aralasqan Aqqūsaiynsopy jäne Jüsıpsopy esımdı ekı balasy bolǧan. Özbektıŋ tuǧan küieu balasy Aqqūsaiynsopynyŋ da bilıkke kädımgıdei kırıskenın osy jarlyqqa esımı bırınşı bop enuınen de baiqau qiyn emes. Ol tızımde äkesı Naǧanai siiaqty, Berdıbek hannyŋ bas beklerbegı qiiat Moǧūlbūǧanyŋ, bas uäzır Saraitemırdıŋ (qoŋyrat Qūtlyqtemırdıŋ ınısı) de aldynda tūr. Olardan keiıngıler de osal emes. Bahrin taipasynyŋ kösemı Toǧlūbai men qiiat begı Qūtlybūǧa. Naǧanai balalarynyŋ esımderıne sopy qosymşasynyŋ jalǧanuy, olardyŋ horezmdık sopylar bauyrlastyǧyna qatysy barlyǧyn aŋǧartady. Bır kezderde olardyŋ tuysy Qūtlyqtemır ūlūǧbek te osy tariqat talaptaryna sai qimyl-äreket jasai jürıp, Joşy ūlysynda mūsylmandyqty ornyqtyru ısın jüzege asyrǧan edı. Demek, Naǧanaidyŋ ūldary da qoŋyrattardyŋ töl ūlysynda örken jaiǧan sol ruhani ılımnıŋ jolyn quǧan mūsylman basşylary qatarynda bolǧan. Būl rette sol däuırlerde sopylyqtyŋ ädebı men tärtıbın Beibarys, Babyr, Mūhammed Haidar Dulati sekıldı türk tektı patşalar ūstanǧanyn eske sala ketu de artyqtyq etpeidı. Naǧanai ūrpaqtarynyŋ dınge jaqyn bolǧandyǧyn, Battuta joljazbasyndaǧy «ūlysbektıŋ qyzy Kebek hanym qūran kıtabyn oqyp otyr eken», degen joldardan da baiqar edık. Özbek pen Jänıbek handar basqarǧan jyldarda meilınşe örkendegen Altyn Orda Berdıbektıŋ ekı jyldai ǧana uaqytqa sozylǧan bilıgı (1357-1359) kezınde kerı kete bastaidy. Aqyry özınıŋ bar bauyrlaryn qyryp tastap taqqa mıngen Berdıbektıŋ ömırı de şolaq boldy. Bır derekközderde ol syrqattan qaitty delınse, ekınşısınde kısı qolynan qaza tapty (Pochekaev R.Iý. Hany Zolotoi Ordy. SPb.: Evraziia. 2010. 199-200-b.), delınedı. Ol qaitys bolǧannan keiın, daǧdarysqa kilıkken Ūlūǧ ūlys ydyrap, jiyrma jyldai uaqytqa sozylǧan alasapyran kezeŋdı bastan keştı. Ūsaq ielıkterge bölınıp ap, bırınıŋ tübıne bırı jetken, bır bileuşını ekınşı bileuşı saqaşa almastyrǧan kelte handar zamany bastaldy. Berdıbekten keiıngı bır taq talasy kezınde Naǧanai da basqa belgılı bektermen bırge qazaǧa ūşyrady delınedı. Degenmen daǧdarys bastalǧan kezde onyŋ balalary Aqqūsaiynsopy men Jüsıpsopy ana jyldary Qūtlyqtemır ūlysbek bop basqarǧan, keiın Naǧanaiǧa auysqan, äu bastan qoŋyrat bekterınıŋ enşısıne tigen Horezm ūlysyn Altyn Ordadan bölıp alyp, derbes memleket etıp qūryp ta qoiǧan edı. Qoŋyrat äuletı qūrǧan būl ūlystyŋ alǧaşqy ämırı bolǧan Aqqūsaiynsopy 1359-1372 jyldar aralyǧynda bilık jürgızdı. Qoŋyrat ūlysy küşeiıp alǧan soŋ ırgedegı Şaǧatai ūlysyna aibat şegıp, 1365 jyly onyŋ qūramyndaǧy Qiiat pen Hiuany özıne qosyp alyp, baiaǧy Horezmşahtar memleketıne etene aimaqtardy tügendei bastapty. Bıraq, sodan keiıngı jyldary Şaǧatai ielıkterın bırtındep özıne qarata bastaǧan jaujürek Ämır Temır (Aqsaq Temır) qolbasşy ol qalalardy qaitaryp berudı talap etıptı. Qūsaiynsopy oǧan könbegesın, Temır oǧan qarsy soǧys jariialap, 1872 jyly Ürgenıştı qorşaidy. Sol qorǧanys şaiqasy kezınde Qūsaiynsopy qaza tabady. Onyŋ ornyna bilıkke kelgen Jüsıpsopy amal joq Ämır Temırmen kelıssözge şyǧyp, Qiiat pen Hiuadan bas tartuǧa mäjbür bolady. Temır onymen qosa, Qūsaiynsopynyŋ qyzy Süiınbike sūludy (Özbek hannyŋ jienı) balasy Jahangerge ūzatudy talap etedı. Kelesı jyly Samarqan töŋıregındegı Temırdıŋ jazǧy ordasynda ämırzada Mūhammed Jahanger men Süiınbike arudyŋ üilenuıne arnalǧan teŋdessız toi ötedı. Ämır Temırdıŋ töŋıregındegı jylnamaşylar Naǧanaidyŋ osy nemere qyzynyŋ esımın köbıne Hanzada dep jazady (Fasih Ahmad al-Havafi. Fasihov svod. Taşkent. Fan. 1980. 97-98-b.). Ämır Temır tuǧan qūdasy bolsa da Jüsıpsopynyŋ Horezmdı bileuıne odan ärı köp erık bere qoimaidy. Qoŋyrat ämırlerı taǧy bıraz jyl bilık qūrǧandai bolǧanymen, Aqsaq Temır men Joşy ūlysyn qaita qalpyna keltırgısı kelgen Toqtamys han arasyndaǧy kikıljıŋ talastardyŋ ötınde qalǧan aimaqtyŋ mazasy jyldan jylǧa kete bastaidy. Aqyry Naǧanai ūrpaǧy Süleimensopynyŋ Toqtamystyŋ aidap saluyna erıp, Temırge qarsy kädımgıdei köterıluınıŋ soŋy – Ämır Temırdıŋ 1388 jyly Ürgenışke joiqyn şabuyl jasap, Qoŋyrat äuletı memleketın joiyp jıberuımen tämämdalady. Temır Ürgenış jūrtyn Samarqanǧa köşırıp, şähardyŋ ornyn typ-tipyl tegıstep, ornyna arpa eguge būiryq beredı. Ämırdıŋ sarbazdary on kündei asa bai da güldengen qalany tonap, qiratyp, oiranyn şyǧarady. Ūlys tügelımen Temır imperiiasynyŋ qūramyna qaraidy (Iаkubovskii A.Iý. Timur // Tamerlan: epoha, lichnost, deianiia. M.: Guraş.1992. 31-32-b.). Elı aua köşken Ürgenış şähary osydan keiın-aq qaita oŋalmaidy. Ärı oǧan HÜ ǧasyrdyŋ basynan bastap, tabiǧattyŋ auysuynan tuyndaǧan ekologiialyq jaǧdai da äserın tigızbei qoimaidy. Ämudariia arnasynyŋ özgerıp, qaladan qyryq şaqyrymdai qaşyqtyqqa aunap ketuı saldarynan, baiyrǧy astana aimaǧy quaŋşylyqqa ūrynyp, aqyry ol bır köşeden ǧana tūratyn şaǧyn mekenge ainalady. Şähardyŋ Ürgenış atauy 1645 jyldary odan oŋtüstık-batysqa qarai 190 şaqyrymdai jerde ırge kötergen jaŋa ortalyqqa auysyp, ol Jaŋaürgenış atalady. Sonau ǧasyrlarda aibyndy horezmşahtar memleketınıŋ, odan keiınderı Naǧanai balalary qūrǧan Qoŋyrat äuletı ūlysynyŋ elordasy bolǧan baǧzy Ürgenış şähary Köneürgenış degen atqa ielenedı. Aimaq ortalyǧy Hiua şäharyna köşırıluıne bailanysty, endı ūlys ta Hiua handyǧy dep atala bastaidy. Keiıngı orta ǧasyrlyq mūsylman derekközderınde Naǧanai esımı ärdaiym eŋbegı eleulı tūlǧalar qatarynda atalatyny nazar audartady. HIÜ ǧasyrdyŋ basynda ömır sürgen Muin ad-Din Natanzi jazǧan, Bartold «Eskendır anonimı» dep şartty at qoiǧan parsyşa şyǧarmada «Özbek tarapynda Ämır Naǧadaidai eleulı tūlǧa bolǧan emes, bıletın közıqaraqty jandar oǧan tek Şädıbek teŋ edı desedı» degen joldar bar (Anonim İskandara // İstoriia Kazahstana v persidskih istochnikah. IÜ tom. A.: Daik-Press. 2006. 263-b.). HÜI ǧasyrdaǧy hiualyq tarihşy Ötemıs qajynyŋ «Şyŋǧys-name» şyǧarmasynda «Häräzm uälaiatynyŋ häkımı qoŋyrat Naǧadaioǧly Aqqūsaiyn» turaly da söz bolady. Onda Aqqūsaiyn da äkesı Naǧanai siiaqty el bilegen bedeldı tūlǧa, şamyna tise horezm äskerın jiyp, sol kezde daǧdarysqa maltyqqan Sarai uälaiatynyŋ (Altyn Ordanyŋ) özıne de joryqqa attanyp, Taiduly begım taqqa otyrǧyzǧan Bazarşy handy ornynan alyp, Maŋǧytaiūly Hyzyrǧa taqty alyp beretın qūdıretke ie adam retınde beinelenedı (Ötemıs qajy. Şyŋǧys-name // Qazaqstan turaly türkı derektemelerı. I tom. A.: Daik-Press. 2005. 230-231-b.). 1760 jyldardan bastap Hiua handyǧynyŋ bilıgıne qaitadan Naǧanai ūrpaqtarynyŋ kelu ürdısı baiqalady. Soǧan deiın de taq töŋıregındegı joǧarǧy oryndarǧa taǧaiyndalyp jürgen qoŋyrat şonjarlarynyŋ arasynan Işmūhammed bi jaŋa qoŋyrat äuletınıŋ negızın qalaidy. Būl äulet özderı han tūqymy bolmaǧannan keiın, taqqa keide qazaq sūltandaryn da şaqyryp, märtebelegen siiaqty bolǧanymen, özderı inaq degen lauazymǧa ielenıp negızgı bilıktı qoldarynda ūstap otyrdy. Sodan olar 1920 jylǧa deiın Hiua handyǧynyŋ tızgının qoldan şyǧarǧan joq. 1800 jyldardan bastap özderıne de handyq lauazymdy zaŋdastyryp, bır ortalyqqa bırıkken qabyrǧaly memleket basşylaryna ainalady. Hiua tarihşylarynyŋ jazbalarynda sol qoŋyrat bileuşılerınıŋ bärınıŋ Özbek hannyŋ zamandasy bolǧan, asyl süiegı köne Qiiat qalasyndaǧy Abbas Uäli şeihtyŋ mazaraty qasynda jerlenıp, basyna biık kesene ornatylǧan Nuǧdai bidıŋ (Naǧanaidyŋ) ūrpaqtary ekendıgı ärdaiym nazarǧa alynady. (Bartold V.V. Novyi istochnik po istorii Horezma // Raboty po istochnikovedeniiu.ÜIII t. M.: İzd. Vost. Lit-ry. 1973. 575-578-b.). Olar özderınıŋ handyq bilıgı äbden däuırlegen jyldary, babalary Naǧanai men onyŋ ūrpaqtaryna astana bolǧan Köneürgenıştı qaitadan ortalyq etudıŋ de joldaryn qarastyrypty. Şäharǧa su jetkızetın arnaiy aryq (oman) qazylyp, Mūhammed-ämin hannyŋ bilıgı kezınde (1845-1855) astanany Hiuadan ejelgı ornyna köşırmek bopty. Naǧanai zamanyndaǧy säulettı ordanyŋ ornyna «Horezm baq» dep atalatyn myǧym bekınıs te saldyrypty. Alaida Mūhammed-äminnıŋ özı türıkmendermen ötken bır şaiqasta qaza tauyp, josparlanǧan būl ıs aiaqsyz qalypty. Artynşa 1873 jyly Hiua handyǧy Resei imperiiasynyŋ qaramaǧyna enıp, handyq bilık sol küiı saqtalǧanymen, balapan basymen, tūrymtai tūsymen ketken zaman bastalady. Köneürgenış sol şaǧyn kent küiınen öspei qalady. Bügınde ol Türıkmenstannyŋ Taşauz uälaiatyna qaraityn Köneürgenış atyrabynyŋ äkımşılık ortalyǧy ǧana. Baiaǧy Horezm memleketı zamandarynan ejelgı örkenietter astanasy retınde tanylǧan qalada baǧzy dünie jädıgerlerındei bop bırqatar säulet eskertkışterı äupırımmen saqtalyp qalǧan. Solardyŋ arasynda qoŋyrat Qūtlyqtemırdıŋ ūlysbektık bilıgı kezınde salynǧan biıktıgı alpys jetı metrlık Qūtlyqtemır mūnarasy, äigılı sopy ǧūlamasy Näjmäddin Kubranyŋ zäulım kesenesı, Naǧanai balalarynyŋ bilıgı kezınde tūrǧyzylǧan Törebike begımge (Qūtlyqtemırdıŋ zaiyby) arnalǧan sändı kesene, horezmbah, tasqala sarailaryn, Moŋǧol joryǧyna deiın salynǧan horezmşah Tekeşke arnalǧan kesene sekıldı tamaşa ǧimarattar älı de közdıŋ jauyn alady (Kunia-Urgench // «Vikipediia» ensiklopediiasy)… Naǧanai bek jäne onyŋ zamany   Qazaq handyǧy tarihynyŋ onyŋ aldyndaǧy Joşy Ūlysy (Ūlūǧ ūlys, Altyn Orda) zamanymen tyǧyz sabaqtasyp jatqany tarihşylarǧa jaqsy mälım. Äuelde Altyn Ordanyŋ handyq taǧyna otyru qūqyǧy Joşynyŋ ülken balasy Orda-Ejenge tiesılı bolǧanymen, ol özınıŋ aǧalyq jolyn bır şeşeden tuǧan ınısı Batuǧa berıp, özı sol ūlys qūramyna enetın Aq Ordany (sol qanatty) basqardy. Aq Ordanyŋ aumaǧy Ortalyq Qazaqstan jerın Syrdariia alabymen qosa qamtyp jatty. Özbek hannyŋ (1280-1342) tūsynda Joşy ūlysy tört ırı äkımşılık aimaqqa: Sarai, Horezm, Qyrym jäne Deştı-Qypşaq ūlystaryna bölındı. Olardy Altyn Orda bileuşısı bekıtken ūlysbekter basqardy. Ūlysbekterdıŋ eŋ ülkenı beklerbek dep ataldy. Beklerbek nemese Ūlūǧbek – bekterdıŋ begı, iaǧni eŋ ülken (ūlūǧ) bek degen maǧynany bıldıredı. Ol memlekettegı hannan keiıngı ekınşı lauazym, bas uäzır. Joşy ūlysy qūrylǧan 13 ǧasyrdyŋ ortasynan bastap 15 ǧasyrǧa deiıngı aralyq bükıl Deştı Qypşaq dalasyndaǧy türk taipalary üşın bırtūtas saiasi, ruhani, ekonomikalyq, tıldık keŋıstık qalyptasqan zaman retınde sipattalady. Ony sol däuırde aibyny biık Altyn Orda imperiiasynyŋ memlekettık tılınıŋ bügıngı qazaqşaǧa jaqyn «köne qypşaq» tılı dep atalatyn tılde jürgızılgenınen, bükıl deştıqypşaqtyqtarǧa ortaq bolǧan sol tılde ǧajaiyp ädebi şyǧarmalardyŋ düniege kelgenınen, Joşy ūlysy handarynyŋ da türktenıp, Ordadaǧy bilık tūtqalaryna türk taipalarynan şyqqan bekter men qolbasşylardyŋ da molynan ielık ete bastaǧanynan baiqauǧa bolady. Sol zamandarda Altyn Orda aumaǧynda qūman (köneqypşaq) tılınıŋ üstemdık qūrǧanyn, şet jūrttyqtardyŋ osy tıldı bılu üşın arnaiy sözdıkter jasaǧany da aŋǧartady. Solardyŋ bırı 1303 jyly düniege kelgen latyn-parsy-qūman jäne qūman-nemıs sözdıkterınen tūratyn «Kodeks kumanikus» (Qūman tılı sözdıgı) atty jazba mūra edı. Onyŋ mätınderınen bügıngı qazaq tılınde kezdesetın talai söz marjandarynyŋ sol kezdegı nūsqalaryna ūşyrasasyz. Qazaq şejıresındegı qoŋyrattardyŋ tüp atasy retınde sipattalatyn Naǧanai bek te däl sol – Altyn Ordanyŋ märtebesı asa biıktep, erekşe şaryqtaǧan şaǧynda bilık qūrǧan Özbek hanmen jasy şamalas jäne onyŋ balasy Jänıbek hannyŋ (1357 jyly qaza tapqan) kezınde de Ordanyŋ äigılı tūlǧalarynyŋ qatarynda sanalǧan ataqty ūlysbekterdıŋ bırı. Būl rette qazaq şejıresındegı qoŋyrattyŋ tüp atasy Naǧanaidyŋ otyz balasy bopty, qazırgı qazaq qoŋyrattary onyŋ Jyǧaly, Meldebi, Orynbi degen üş balasynan örıptı, qalǧandary Jidelı-Baisyn jaqta eken, delınetın äpsananyŋ halqynyŋ jartysy qoŋyrattardan tūratyn qaraqalpaq halqynda da bar ekenın eske salamyz. Olardaǧy erekşelık Naǧanaidyŋ Naǧadai dep ataluynda ǧana. Mäselen, qaraqalpaqtyŋ ūly aqyny Berdaq Qarǧabaiūlynyŋ (ruy qoŋyrat) «Şejıre» atty şyǧarmasynda: «Naǧadai bii iurt aǧasy, Jumlä Qoŋyrattyŋ babasy, Otyz uǧylnyŋ atasy, Uǧly otyz bolǧan eken, – deitın joldar bar (Berdaq. Taŋdamaly şyǧarmalary. Nökis: Qaraqalpaqstan, 1987. 273-b.). Osy şyǧarmanyŋ taǧy bır şumaǧyndaǧy: «Naǧadaidyŋ otyz uǧly, Eben-Seben eki quly» degen joldar da qazaq qoŋyrattary şejıresındegı: «Naǧanaidyŋ otyz ūly jäne Emen, Semen degen ekı qūly bolǧan. Naǧanai ol ekeuın de öz balalary sanaǧandyqtan, otyz ekı balasy bar delınedı»; «Naǧanai Ürgenışke (Horezmge) barǧanda oǧan Emen, Semen degen ekı qūl berıptı. Naǧanai ol ekeuın de qūldyqtan azat etıp, özıne bala qylyp alypty. Solardy qosqanda, Naǧanaidyŋ otyz ekı balasy bopty», deitın qosymşa täptışteulermen qabysyp jatady. Horezm, Ürgenış öŋırın mekendegen qaraqalpaq qoŋyrattarynyŋ Naǧanaidy «jumlä qoŋyrattyŋ babasy» dep atauynda da özındık ülken sebep bar. Öitkenı Naǧanai men onyŋ ūldary kezınde Altyn Ordanyŋ bır bölıgı bolǧan quatty Horezm ūlysyn bilese, keiıngı däuırdegı ūrpaqtary sol ūlys aumaǧynda qūrylǧan Hiua handyǧynyŋ taǧyna talai jyl ielık ettı. Sondyqtan da qaraqalpaq qoŋyrattary özderınıŋ şejırelık derekterın osy aimaq üşın ataǧy zor Naǧanai esımımen tyǧyz sabaqtastyqta qarastyrady. Būl rette qaraqalpaqtarda Naǧanaidy tıptı küllı «32 bauly özbektıŋ» atasy retınde sanaityn şejırelık nūsqalar da kezdesedı. Ol boiynşa, Änes babadan – Qazaq pen Sozaq, Sozaqtan – Jaiylǧan men Seiılhan. Jaiylǧannan – Naǧadai, Naǧadaidan – 32 bauly özbek, solardyŋ bırı – qaraqalpaq, Seiılhannan – türıkmender taraidy delınedı (Jdanko T. A. Karakalpaki Horezmskogo oazisa // Trudy Horezmskoi ekspedisii. T. 1. — M., 1952. — S. 485). Ädette Joşy ūlysy zamanynyŋ bedeldı tūlǧalary men äuletterı turaly derekközderden Möŋke-Temır, Toqtai, Özbek, Jänıbek syndy Altyn Orda handary kezınde taq müddesıne qaltqysyz qyzmet etken, sondai-aq Ūlyǧ ūlysta islamnyŋ memlekettık dın retınde ornyǧuyna öz ülesterın qosqan türk bekterıne qatysty däiekter barşylyq. Olarda Joşy hannyŋ jeke enşısıne Horezm men Deştı-Qypşaq aumaǧy tigennen keiın, ūlystyŋ küngeiındegı Horezm-Ürgenış öŋırı men odan terıskeige qarai jatqan aimaqtardy Şyŋǧyshan äuletınıŋ baǧzydan bergı negızgı qūdandaly jūrty – qoŋyrat bekterınıŋ basqaruyna bergenı aitylady. Mäselen, Özbek hannyŋ aldyndaǧy Toqtai hannyŋ tūsynda äigılı beklerbek retınde tanylǧan, Altyn Ordada islam dınınıŋ ornyǧuyna zor üles qosqan Qūtlyqtemır ūlūǧbek te sol Horezmdı bilegen qoŋyrat bekterınıŋ bırı edı. Qūtlyqtemır beklerbek Altyn ordanyŋ bileuşısı Toqtai han qaitys bolǧannan keiın Orda ışındegı tuyndaǧan tartystar kezınde jas Özbek handy taqqa otyrǧyzuǧa bailanysty oǧan erekşe qoldau körsetken tūlǧa. Sonyŋ arqasynda ol Özbek hannyŋ eŋ senımdı bekterınıŋ bırıne ainalady. Mūny Özbek han tarapynan jazylǧan han jarlyqtarynda onyŋ esımınıŋ bırınşı bop jazyluynan da baiqauǧa bolady. Ömırınıŋ soŋǧy jyldary ol öz ielıgıne berılgen Ürgenışke kelıp Horezm ūlysynyŋ ūlysbegı qyzmetın atqarady. Sol jyldarda Altyn Orda jerıne arnaiy saiahattap kelgen arab jihangezı İbn Battuta qaldyrǧan asa qūndy jazbalardan, bız Qūtlyqtemırdı sol zamannyŋ erekşe körıktı qalalarynyŋ bırı Ürgenış şaharyn basqaryp otyrǧan qalpynda köremız. Arab jihangezı kelıp ketkennen keiın bır jyldan soŋ, 1335 jyly Qūtlyqtemır ūlysbek qaitys bolǧan kezde, sol däuır jylnamaşylary ony «Özbek han ūlysynyŋ basty tıregı bolǧan Qūtlyqtemır syndy ardaqty patşamyzdyŋ demı üzıldı» dep jazdy (Fasih Ahmad al-Havafi. Fasihov svod. Taşkent. Fan. 1980). Osy Qūtlyqtemır – bır jaǧynan Mūhammed Horezmi aqynǧa Altyn Orda zamany ūly şyǧarmalarynyŋ bırı «Mūhabbat-name» dastanyn jazuǧa tapsyrys bergen Mūhammedqoja bektıŋ de tuǧan aǧasy. Syr boiyndaǧy Jänıbek han ordasynda jazylǧan ol dastannyŋ: O, arystan jürektı, Qoŋyrat ūryǧy, Kışı jastan ūlyqtardyŋ ūlyǧy. Baqyt – közı, bereket – kenışı, Mūhammedqoja bek älemnıŋ quanyşy. Elımız jansyz tän edı būryn sensız, Şahtyŋ şahy Jänıbek hanǧa etenesız, – degen şumaqtardan bastalatyny mälım: Äigılı arab saiahatşysy Äbu Abdallah İbn Battutanyŋ (1304-1377) jazbalarynda Azau qalasynyŋ daruǧasy (ämırı) bolǧan osy Mūhammedqoja äl-Horezmi turaly aitylǧan tūstar bar. (Azauǧa Qyrymnyŋ ūlysbegı Tölektemırdıŋ saparmen keluıne orai ülken qonaqasy berılgende, Battuta sol dastarqannyŋ syily meimandarynyŋ bırı bolady. Jylqy etı, qymyz jäne boza molynan tartylǧan astan keiın qūran oqyla bastady, dep jazady jihangez. Ony qūrannyŋ sonşama ädemı mahammen oqylǧany riza etedı, sondai-aq uaǧyz aitu kezınde, äuelı onyŋ arabşa, sodan soŋ türkşe qaitalanǧanyn atap ötedı. Qūrannan keiın mänerlep öleŋ oqu men än saluǧa kezek kelıptı. Aldymen arabşa, sosyn parsyşa men türkşege auysypty. Kädımgıdei än men poeziia saiysy saltanat qūrypty (Tizengauzen V.G. Sbornik materialov otnosiaşihsia k istorii Zolotoi Ordy // İstoriia Kazahstana v arabskih istochnikah. 1 tom. A.: Daik-Press. 2005. 213-214-b.). Mūhammedqoja bektıŋ şaŋyraǧynda ötken osy keştı sipattaudyŋ özınen-aq sol zamanda orda maŋynda qalyptasqan ruhani ömırdıŋ bıtım-tynysyn baiqau qiyn emes. Türk bekterınıŋ mädenietke osylaişa köŋıl böluınıŋ arqasynda, Altyn Orda zamanynda orta qypşaq tılındegı bai ädebi mūra jasaldy. Qūtb, Horezmi, Saif Sarai, Äli jäne basqa da qalamgerlerdıŋ şoqtyqty şyǧarmalary düniege keldı). Qūtlyqtemırdıŋ taǧy bır ınısı Saraitemır de köp jyldar boiy Ordadaǧy eŋ joǧary qyzmetterdı atqarǧan. Jänıbek han 1356 jyly Äzerbaijandy jaulap alǧan kezde, aimaq ortalyǧy Tebrizge balasy Berdıbektı ūlysbek etıp qaldyrady da, onyŋ qasyna Saraitemırdı uäzır etıp bekıtedı. Berdıbek keler jyly äkesı Jänıbektıŋ nauqastanyp qalǧanyn estıgesın, taqtan aiyrylyp qalam ba degen qauıppen dereu ordaǧa qaitady. Bar tuysqanyn qyryp, taqqa otyrǧan soŋ, Berdıbek han qiiat Moǧūlbūǧaǧa beklerbek qyzmetın, Saraitemırge odan keiıngı uäzırlık lauazymdy berıp, oǧan ordanyŋ bükıl qarjy ısın basqarudy tapsyrady. Alaida ekı jyldan keiın, kei tarihşylardyŋ topşylauynşa, Berdıbektıŋ özı de sondai zūlym qastandyqtyŋ qūrbanyna ainalady. Onymen bırge janynda jürgen talai adam da ajal tyrnaǧyna ılıgedı. Solardyŋ bırı Saraitemır bolatyn. Ötemıs qajynyŋ jazuynşa, Berdıbek üş jyl patşalyq qūryp baryp, nauqastan qaitqan (Ötemıs qajy. Şyŋǧys-name // Qazaqstan turaly türkı derektemelerı. I tom. A.: Daik-Press. 2005. 230-231-b.). Berdıbektıŋ ölımımen Batu ūrpaqtarynyŋ Altyn Ordadaǧy ūzaq äulettık bilıgı aiaqtalyp (qazaq arasynda ony «Nar moiyny Berdıbekte kesıldı» dep aitady), jiyrma jyldai uaqytqa sozylǧan alasapyran kezeŋ bastalǧan edı. Naǧanaidyŋ da Joşy ūlysyndaǧy qyzmetı äigılı beklerbek aǧasy Qūtlyqtemırge ūqsas. Onyŋ esımı de han jarlyqtarynda Qūtlyqtemır siiaqty, bırınşı bop jazylady. Ol da Qūtlyqtemır sekıldı Ordadan ketkennen keiın Horezm aimaǧyna baryp, Joşy ūlysy ydyrar aldynda Ürgenıştı bileidı. Özderı bır-bırıne tuys qana emes, handarmen jekjattyqtary da jaqyn. Qūtlyqtemırdıŋ öz basy Özbek hannyŋ äpkesın alǧan, balasy Harunbekke Özbektıŋ Taiduly hanymnan tuǧan qyzyn äpergen, ordanyŋ sarysüiek qūdasy bolsa; Naǧanai da qyzy Kebek begımdı Özbek hanǧa ekınşı hanym etıp ūzatqan, sonymen bırge Özbek hannyŋ taǧy bır qyzy Şekerbikenı balasy Aqqūsaiynsopyǧa äpergen häm qainaǧa, häm bel qūda bolyp keledı. Joşy ūlysy zamanyna qatysty jazba derekközderge Naǧanai bektıŋ esımı qaraqalpaq şejıresındegıdei, Naǧadai, Naǧatai nemese Nuǧdai, Nangudai, Iаngudai türınde ärtürlı bop tüsken. Eger merzım jaǧynan däiekter bolsaq, Naǧanai esımınıŋ tarihta alǧaş ret qaǧazǧa tüsıp taŋbalanuy İbn Battutanyŋ arqasynda jüzege asqanyn köremız. 1334 jyly Joşy ūlysyn aralap jürgen ol, Özbek hannyŋ Bestau maŋyna jailauǧa şyqqan jazǧy ordasyna barǧanda özınıŋ osy bekpen tıkelei jolyqqanyn jazady. Jihangezdıŋ han ordasy men onyŋ töŋıregındegı berekelı de baquatty tırlıktı qaz-qalpynda beineleuı – etnografiialyq tūrǧydan asa qūndy maǧlūmattardy ortaǧa tartady. Battutanyŋ būl jazbalaryn Ūlūǧ ūlystyŋ sol däuırdegı däulettı, mamyrajai tynys-tırşılıgı turaly ensiklopediialyq deŋgeidegı jinaq dese de bolady. Mūny Özbek hannyŋ hanymdary (qatundary) köşınıŋ jailauǧa qalai bettep kele jatqandyǧy surettelgen joldardan da aiqyn baiqau qiyn emes. «… Ärbır qatun küimelı arbamen jüredı. Küime şatyry altyn jalatqan kümısten ne oimyştalyp boialǧan aǧaştan jasalǧan. Arbany süireitın attar jıbek jabuly. Attardyŋ bırınıŋ arqasynda otyrǧan aidauşy bozbalany ūlaqşy dep ataidy. Küimedegı qatunnyŋ oŋ jaǧynda äjepteuır egdergen kärı äiel, ony ıluqatun (kömekşı) dep ataidy, sol jaǧynda qūjyqqatun (kiındıruşı) atalatyn egde äiel. Qatunnyŋ (hanymnyŋ) qarsy aldynda jüzıktıŋ közınen ötkendei sūlu, örımdei alty qyz. Al art jaǧynda arqasyn süiep otyru üşın däl sondai taǧy ekı qyz jaiǧasqan. Qatunnyŋ basynda töbesıne tauystyŋ äsem qauyrsynyn bekıtken, qymbat asyl tastarmen bezendırılgen täj, üstınde altyn-kümıs, asyl tastan köz qaryqqan jeŋıl jelbegei şapan. Iluqatun men qūjyqqatunnyŋ bastarynda zerlı kimeşek. Qyzdardyŋ basynda töbesıne tauys qauyrsyny taǧylǧan, asyl tastarmen bezendırılgen şoşaq tebetei. Bärı de asyl tastary jarq-jūrq etken jıbek köilek kigen. Qatun köşınde on-on bes şaqty, üsterınde jıbekten tıgılıp, altynmen zerlengen, asyl tastarmen ärlengen kiım kigen vizantiia nemese ündı bozbalalary. Olardyŋ qolynda altyn, kümıs nemese sol altynmen aptalyp, kümıspen küptelgen asataiaq. Qatun köşınıŋ soŋynda 100-ge tarta basqa arbalar. Olardyŋ ärqaisynda üsterıne jıbek kiım, bastaryna şoşaq börık kigen tört-bes qyzmetşı äiel. Olardyŋ soŋynda tüie, ögız jegılgen 300-ge juyq arba, olarda qatunnyŋ qazynasy, dünie-mülkı, kiım-keşegı, as-suy artylǧan…» (Tizengauzen V.G. Sbornik materialov otnosiaşihsia k istorii Zolotoi Ordy // İstoriia Kazahstana v arabskih istochnikah. 1 tom. A.: Daik-Press. 2005. 219-222-b.). Arab saiahatşysynyŋ joljazbasynan däl osyndai saltanatty qatun (hanym) köşımen Naǧanai bektıŋ qyzy Kebek begımnıŋ de jailauǧa kelgenın baiqaimyz. Elde Özbek hannyŋ syily qonaǧy retınde jürgen Battutanyŋ bırer künnen keiın onyŋ hanymdarynyŋ şaŋyraqtaryna da ıltipat bıldırıp bas sūǧyp şyǧatyny bar. Äuelı bas hanym Taiduly begımnıŋ (Jänıbek pen Tynybek hanzadalardyŋ anasy) ordasynda meiman bolǧan soŋ, saiahatşy kelesı künı hannyŋ ekınşı hanymy Kebek begımnıŋ ordasyna da ızet jasaidy. Onyŋ otauyna kırgen kezde hanym jaily tösenış üstınde kielı qūran kıtabyn oqyp otyrypty. Üi ışınde onşaqty egde äiel men jiyrma şaqty qyz zerlı kiımder tıgumen ainalysuda eken. Meimandardyŋ iılıp amandasqan ıltipatyna Kebek begım sonşama biiazy türde jauap berıp, ädemı tılekterın bıldırıptı. Molda qūran oqyǧannan keiın, hanym sändı tostaǧandarmen qymyz aldyrady. Solardyŋ bırın begım saiahatşyǧa degen qūrmetın bıldırıp öz qolymen ūsynady. «Būl Naǧadai bektıŋ qyzy. Äkesın kördım. Zor denelı kısı. Aiaǧyna tūz bailanu dertımen auyrady eken. Aiaǧyn basa almaityn bolǧan soŋ, köbıne arbamen jüredı. Bır jerge baru kerek bolsa, qyzmetşılerı ony qoldarymen köterıp alyp keledı, soŋyra solai alyp ketedı», – dep jazady Battuta. Naǧanaidyŋ arǧy tegı kım? Ol qoŋyrattyŋ qai tūqymynyŋ ūrpaǧy degen saualdarǧa jauap ızder bolsaq, bız ony Altyn Ordanyŋ Toqtai han zamanyndaǧy (1291-1312) äigılı qoŋyrat bekterınıŋ eŋ märtebelısı bolǧan Saljūdai noiannyŋ töŋıregınen tabar edık. Būl ämır turaly parsynyŋ ataqty tarihşysy Räşid äd-Dinnıŋ «Jamiǧ at-tauarih» kıtabynyŋ «Qoŋyrat taipasy» atty tarauy ǧana emes, basqa da tūstarynda bıraz maǧlūmat bar. Saljūdai Joşy ūlysynyŋ dümdı bekterınıŋ bırı. Äkesınıŋ aty Būlaǧan noian. Būlaǧan bek – öz uaqytynda Şyŋǧys hannyŋ Eke Moǧül ūlysynyŋ tört tıregı bolǧan ūldarynyŋ kenjesı, qara şaŋyraq iesı Tölenıŋ tuǧan nemeresı (onyŋ Qūtyqty degen balasynyŋ qyzy) – Kelmış bikege qūda tüsıp, balasy Saljūdaiǧa alyp bergen. Saljūdai men Kelmış bikeden tuǧan Oljai begım Ūlūǧ ūlystyŋ hany Möŋketemırge (1266-1282) şyǧyp, ekeuınıŋ nekesınen Altyn Ordanyŋ 1291-1313 jyldardaǧy bileuşısı Toqtai han tuǧan (Raşid ad-Din. Sbornik letopisei. Tom 2. M.-L. AN SSSR. 1960. 84-85-s). Räşid äd-Dinnıŋ asa qūndy şyǧarmasynda osy Toqtaidyŋ Joşy hanǧa şöbere bop keletın tuysy, ataqty qolbasşy, Don özenınen Dunaiǧa deiıngı aralyqty jeke özı bilep-töstegen Noǧai beklerbekpen qaqtyǧysyp qaluynyŋ bır sebebı de Saljūdaiǧa qatysty tuyndaǧany jazylady. Toqtai hanǧa tuǧan qainaǧa bop keletın Saljūdai özınıŋ balasy Bailaqqa (Iаilaq) äigılı han tūqymy Noǧaidyŋ qyzy Qiiaqty (Qabaq) äpergen eken. Alaida jas jūbailar köp ūzamai bırıne-bırı salqyn tartypty. Kelın türtpekteuge ūşyrapty. Qiiaq būl jaidan törkınderın habardar etıptı. Noǧai beklerbek būǧan kädımgıdei tulap, kezınde Toqtaidyŋ taqqa otyruyna özınıŋ aqylyn da, ailasyn da aiamai jūmsaǧanyn alǧa tartyp, endı sol eŋbegımdı eş qylyp, bilıktı Saljūdaiǧa berıp qoiǧanyŋ qalai, degen renışın bıldıredı. Eger menımen dūrys qatynasta bolǧyŋ kelse, Saljūdaidy Horezmdegı özınıŋ ūlysyna jıber, degen qataŋ talapqa barady. Būǧan Toqtai han: «Ol äkemdei bolǧan adam, jasy kep otyrǧan bek, özıme tärbie bergen, qalai şettetemın» degen uäj aityp, könbeitının baiqatady. Aqyry sol eges ülken kikıljıŋge ūlasyp, Noǧai men Toqtaidyŋ arasyndaǧy soǧysqa ūryndyrady. 1300 jyly Noǧai qoly jeŋılıske ūşyrap, qasynda qalǧan on jetı adammen qaşyp bara jatqanda Toqtai hannyŋ jasaǧyndaǧy orys sarbazynyŋ qolynan qaza tauyp, bū dünieden ötedı (Sonda). «Jamiǧ at-tauarih» jylnamasynda Saljūdaidyŋ Bailaqtan (Iаilaq) basqa balasynyŋ esımı atalmaidy. Degenmen, osy oraida amerikandyq ǧalym Iý. Bregeldıŋ ortaaziialyq qoŋyrattardyŋ äulettık tarihyn zerttegen eŋbegındegı Aǧadai bahadürdıŋ esımı atalatyn derekközge nazar audarǧan maqūl der edık. Onda Aǧadaidyŋ 30 myŋ üilı qoŋyrat pen 100 myŋ üilı basqa da türk jūrttaryn basqaryp, Būlǧar, Şerkes, Qazan ūlystaryn bilegenı, onyŋ balasy Naǧdaidy (Naǧanaidy) Özbek hannyŋ Edıl dariiasynyŋ tömengı aǧysyndaǧy elge bi etkenı, ol bektıŋ Horezmde jerlengenı jazylypty (İshakov D. Iýgo-vostok Tatarstana: problema izucheniia etnicheskoi istorii regiona HIÜ-HÜII vv. // Almetevskii region: problemy istoriko-kulturnogo naslediia. Almetevsk, 1999. 15-20-s.). Hiua tarihşylary Şirmūhammed Munis (1778-1829) pen Mūhammed Riza Agahidıŋ (1809-1874) qypşaqşaǧa jaqyn tılde jazylǧan «Firdaus al- İkbal» (Berekenıŋ beiış baǧy) atty şyǧarmasynda da Būlǧardy bıraz jyl bilegen Aǧadai bahadür turaly aitylady. Ol orystar men şerkesterge qarsy joryqtarǧa şyǧyp, ol jerlerdegı Joşy han zamanynan berı qirap jatqan qalalardyŋ qorǧandaryn qalpyna keltırıptı. Munistyŋ jazuynşa, Aǧadai 1312-13 jyly ötken bır soǧysta qaza tapqan. Aǧadai turaly būl mälımet Iý. Bregel eŋbegındegı Özbek hannyŋ kezınde ūlysbek lauazymynda bolǧan Naǧdaidyŋ äkesınıŋ aty Aǧadai edı degen qisyndy odan ärı däiektei tüsedı (Zaisev İ.V. Astrahanskoe hanstvo. S. 14. Moskva: Vostochnaia literatura, 2006. – 304 s.). Naǧanaidyŋ esımı är ädebiette ärtürlı jazylatyny joǧaryda aityldy. Soŋǧy söz bolyp otyrǧan Iý. Bregel derekközınde de ol Naǧdai dep türlengen. Osy oraidan alǧanda Saljūdaidyŋ balasynyŋ esımınıŋ bırde Bailaq, bırde Iаilaq türınde jazyluyna qarap, ony Aǧadai, Iаǧadai dep te, (tıptı Bailaqtyŋ aǧasy ne ınısı retınde de) topşylauǧa bolatyndai körınedı. Eger keiıngı derekközdıŋ merzımı men keibır qisyndaryna oi jıbersek te Aǧadaidyŋ öz äkesı Saljūdaiǧa tiesılı bolǧan joǧarǧy därejelı ūlysbek mındetın atqarǧanyn baiqaimyz (30 myŋ üilı qoŋyrat pen 100 myŋ üilı basqa rulardy bileidı). Räşid äd-Din şejıresınıŋ mälımetı boiynşa Saljūdai 1302 jyly dünieden ozǧan. Altyn Orda jylnamaşylary Naǧanaidy 1360 jyl şamasynda dünieden öttı dep esepteidı. Bailaqtyŋ 1300 jyly qaiynatasy Noǧai qaza tabardan üş-tört jyl būryn üilengenın eske alsaq, ony (iaki Bailaqty nemese Aǧadaidy) 1280 jyldardyŋ o jaq, bū jaǧynda düniege keldı dep joramaldar edık. Demek Saljūdai köz jūmǧanǧa deiın de, onyŋ jasy jiyrmalardan asqan balasy Bailaqtyŋ (nemese Aǧadaidyŋ) äkesı atqarǧan joǧary lauazym men onyŋ qarauynda bolǧan ūlysty basqaruy öz qolyna alǧany kädımgıdei ilantady. Onda Naǧanaidyŋ osy Aǧadai (Bailaq) bektıŋ balasy boluy äbden qisyndy. Iаǧni, Būlaǧannan – Saljūdai, Saljūdaidan – Aǧadai (Bailaq), Aǧadaidan – Naǧanai. Būlai deuge Naǧanaidyŋ jasy da üilesedı. Onyŋ 1313 jyly 15-16-synda taqqa mındı delınetın Özbek hanmen jasy şamalas ekendıgın qaperge alsaq, 1334 jyly Battuta jihangez Joşy ūlysyn aralaǧan kezde Naǧanaidyŋ qyzy, hannyŋ ekınşı hanymy bop otyrǧan Kebek begımnıŋ jasyn da sol şaqta jiyrmalar qarsaŋynda, dep qisyndatu şyndyqtan alys ketpeidı. Būl jerde Naǧanaidyŋ Özbek hanǧa qaiynatalyǧy men Özbektıŋ qyzyn balasyna alyp beruınıŋ arjaǧynda, sonau Saljūdaidyŋ Toqtaiǧa tuǧan naǧaşylyǧynan bastalǧan ekı şaŋyraq arasyndaǧy jaqyn qūdandalyq ürdıstıŋ ärı qarai jalǧasuy jatqany aidan anyq. Naǧanaidyŋ Saljūdai ūrpaǧy ekendıgı turaly būl boljamdy – Saljūdai bektıŋ ordadaǧy äigılı qoŋyrat ūlysbegı retınde ylǧi aldyŋǧy orynnan baiqalar biık märtebesınıŋ, so qalpynda keiınnen Aǧadaiǧa auysqany, odan Naǧanaiǧa ötkenı, odan soŋ Naǧanaidyŋ balasy Aqqūsaiynǧa deiın sabaqtasqany turaly maǧlūmattar da joqqa şyǧarmaidy. Bız tömende nazar audarǧaly otyrǧan qūndy derekközder tızbegınde de sol däiektı odan ärı tiianaqtai tüsetın tūstar barşylyq. Būl derekközder «Altyn Orda handarynyŋ jarlyqtary» dep atalatyn qūjattar şoǧyrynan tūrady. Ol jarlyqtarda ädette han tarapynan qabyldanatyn zaŋdar, normalar men kelısımder, jeke aimaqtarda sauda jasauǧa qatysty jon-josyq erejelerı men salyq mölşerlerı, kei tūlǧalarǧa berıletın jeŋıldıkter siiaqty ärtürlı mäseleler qūqyqtyq negızde bekıtılıp, memlekettık märtebemen mındettelıp jatady. Äuelde olar tek hannyŋ öz atynan ǧana jariialanatyn dara bilık pärmenı bolyp kelse, HIÜ ǧasyrdyŋ alǧaşqy jartysynan bastap, jarlyqtar mätınıne Joşy ūlysynyŋ saiasi ömırınde jetekşı oryndarǧa şyǧa bastaǧan beklerbekter men qaraşy, ūlysbekterdıŋ de aty-jönderı qosyla bastaidy. Sondai maŋyzdy qūjattardyŋ bırı – ǧylymi ainalymda «Jänıbek hannyŋ venesiialyq köpesterge 1342 jylǧy jarlyǧy» degen atpen engen qūqyqtyq derekköz bolyp tabylady. Äuelı sol däuırde Altyn Ordanyŋ memlekettık tılı bolyp tabylǧan qypşaq tılınde jazylǧan būl jarlyq aldymen Azau qalasynda italian tılıne audarylyp, odan Venesiiaǧa jetkızılıp, Venesiia Respublikasynyŋ sol kezdegı resmi qaǧazdar tılı latynşaǧa tärjımalanǧasyn ǧana eldegı senat komissiiasynyŋ qarauyna ūsynylypty. İtaliia arhivterınde Altyn Orda bileuşılerı tarapynan jazylǧan mūndai jarlyqtardyŋ onşaqtysy bar körınedı. Könege ūqypty İtaliia mūraǧatşylary olardyŋ bärın şyp-şyrǧasyn şyǧarmai qattap saqtai bergen. 1880-1889 jyldary Venesiiada memlekettıŋ maŋyzdy kelısımderı men solarǧa qatysty qūjattar jinaqtalǧan ekı tomdyq basylyp şyqqanda, arhivte daiyn tūrǧan osy han jarlyqtary kıtapqa bır tarau retınde engen. Kıtapta italian, latyn tılındegı audarma nūsqasymen ǧana jariialanǧan ol jarlyqtar, keiınnen sol tılderden orysşaǧa tärjımalanyp, zertteuşıler arasynda talai uaqyttan berı Altyn Orda tarihyn qauzaudyŋ qūndy derekközderı sanatynda paidalanylyp keledı. Äsırese būl rette, keiıngı jyldary türktanuşy-derektanuşy häm roman tılderınıŋ mamandary A.P. Grigorev, V.P. Grigorev sekıldı peterborlyq ǧalymdardyŋ qyruar ıster atqarǧanyn atap ötuge bolady. Olar Venesiiada saqtalǧan han jarlyqtarynyŋ äu bastaǧy tüpnūsqasy qypşaq tılınde jazylǧandyǧyn anyqtau maqsatynda köp eŋbek etıp, jarlyqtarda kezdesetın tūlǧalardyŋ kım ekenın naqtylau boiynşa da tiianaqty taldamalar jasady (Grigorev A.P., Grigorev V.P. Kolleksiia zolotoordynskih dokumentov XIV veka iz Venesii. SPb. SPBGU. 2002). Al jarlyqtardyŋ qypşaqşa jazylǧan tüpnūsqalary qaida bolǧan edı? Sol däuırde olar negızınen Azau qalasyndaǧy Venesiia konsuldyǧynyŋ keŋsesınde saqtalyp kelgen eken. 1395 jyly Ämır Temır Joşy ūlysyna joiqyn şabuyl jasap, ony imperiia astanasy Jaŋa Saraimen (Sarai äl-Jädidpen) bırge qiratqan kezde, būl alasapyrannan teŋızdıŋ alqymynda tūrǧan sauda-sattyq ortalyǧy Azau şähary da aman qalmaidy. Äsırese qalanyŋ venesiialyq köpester tūratyn oramy erekşe bülınıp, tügelımen örtke oranady. Sonda konsuldyqtaǧy bar qūjat külge ainalypty, desedı venesiialyq derekközder. Endı Jänıbek hannyŋ 1342 jylǧy venesiia köpesterıne arnalǧan jarlyǧynyŋ latynşadan orysşaǧa qalai audarylǧanyna nazar audaralyq. Onyŋ alǧaşqy söilemı: «Predvechnogo boga siloiu, velikogo geniia-hranitelia pokrovitelstvom, moi, Djanibeka, ukaz Mongolskogo gosudarstva pravogo i levogo kryla oglanam, tem, pod nachalom s Mogulbugoi, tysiach, soten i desiatkov kniaziam, darugam-kniaziam Azova pod nachalom s Cherkes-hodjoi, tamojnikam i vesovşikam, zastavşikam i karaulşikam, mnogim liudiam, iduşim po kakomu-nibud delu, vsem..» dep bastalady (Sonda. 46-b.). Eger mūny kezınde äigılı orys türktanuşysy Berezin, sondai-aq özımızdıŋ Şoqan Uälihanov zerttegen Toqtamys hannyŋ poliak kniazı Iаgoilaǧa, sondai-aq Qyrym tümenınıŋ bekterıne qypşaqşa jazylǧan jarlyqtarmen sabaqtastyra qarasaq, onyŋ äu bastaǧy töl tüpnūsqasy mynadai türde qaǧazǧa tüstı dep tabar edık. «Allaǧa berılıp, onyŋ igı ısı men qaiyrym raqymyna ümıt artamyn. (Iаǧni «ǧala allahi tauakkaltu ua ǧala karamih ua ahsaniki ǧauuaaltu» degen arabşadan audarma). Menıŋ Jänıbek sözım, Moǧol ūlysynyŋ Moǧūlbüǧa basşylyq etetın oŋ qol, sol qol oǧlandaryna, Azaudyŋ Şerkesqoja basşylyǧyndaǧy myŋbasy, jüzbasy, onbasy bekterıne, daruǧalaryna, tamǧaşy, tartynaqşylaryna, būqaul, tūtqauyldaryna, köp adamdarǧa, kei jortar jolauşylaryna, barşaǧa». Soŋǧy ataulardaǧy: daruǧa sözı – aimaq ämırı, tamǧaşy – kedenşı, tartynaqşy – tarazyşy, būqaul – tabysty retteuşı, jortar – jürgınşı degen maǧynalardy beretının eske salamyz (İbatov A. HIÜ ǧasyrdaǧy handar jarlyqtarynyŋ tılı. Almaty: Ǧylym, 1990. 12-29-b.). Venesiia köpesterıne Azau qalasynan arnaiy jer bölıp beru, sauda-sattyqtaryn jürgızu, salyq töleu, kemelerden baj alymyn alu, tuyndaǧan daulardy şeşu mäselelerı jüie-jüiesımen qarastyrylǧan altamǧaly (qyzyltamǧaly) jarlyqtyŋ soŋynda onyŋ jylqy jylynyŋ onynşy aiynda (1342 jyldyŋ 30 qaraşasy), orda Balysyrda tūrǧanda jazylǧany körsetıledı. (Balysyr Azau teŋızınıŋ terıskeiındegı qūmdauyt tübek). Jarlyqtyŋ eŋ tömengı jaǧynda ony Venesiia elşılerınıŋ qolyna saltanatty türde ūstatqan Altyn Ordanyŋ äigılı segız begınıŋ esımderı de tızılgen edı. Sonda eŋ bırınşı bop – Naǧanai esımı jazylyp tūr. Odan keiıngılerı – Äli, Moǧūlbūǧa, Ahmet, Beklemış, Qūrtqabaşy, Qūtlyqtemır, Aitemır sekıldı bekter. Būny Naǧanaidyŋ ordadaǧy bedel-biıgınıŋ sol kezde qandai deŋgeide ekendıgın baiqatatyn salmaqty derektıŋ bırı retınde qabyldauǧa bolady. Iаki Ūlūǧ ūlysty erekşe däuırletken Özbek han bilıgınıŋ soŋyna deiın de, qoŋyrattardyŋ sonau Saljūdai bek zamanynan bergı ordadaǧy biık märtebelı ornynyŋ myǧym küiınde ekenı baiqalady. Han äuletıne ärı naǧaşy, ärı jien bop keletın būl taipa bekterınıŋ älı de ıs basynda, aldyŋǧy lekte jürgenın köremız. Özbekten keiın handyq taqqa otyrǧan Jänıbek (1342-1357) te özınıŋ bel qūdasy, kışı şeşesı Kebektıŋ äkesı, ärı tuǧan qaryndasy Şekerbikenıŋ qaiynatasy Naǧanaidy bilıkke jaqyn ūstaidy. Mūny ol şyqqan äulet ökılderınıŋ atadan balaǧa auysyp kele jatqan märtebelı ornyna säikes, esımınıŋ tızımde bırınşı bop jazylyp tūrǧanynan da anyq paiymdauǧa bolady. Jarlyq soŋynda tızımde tūrǧan bekterdıŋ bırsypyrasy da, bırazdan orda töŋıregınde jürgen şonjarlar nemese solardyŋ ūrpaqtary edı. Ekınşı tūrǧan Älidıŋ esımı bızge Battuta joljazbasynan tanys. Ol Özbek hannyŋ Ordaşa begım atty hanymynyŋ (beklerbek İsabektıŋ qyzy) sıŋlısın alǧan, bır jaǧynan hanǧa tuǧan baja, İsabekke bel küieu bala esebındegı bek. Sondai-aq tızımdegı Ahmet, Beklemış atty esımderdı, şamasy, keiınnen orystyŋ Ahmetovtar, Beklemışovtar sekıldı türk jūrttarynan taraǧan äuletterınıŋ tüp-tegı retınde joramaldauǧa bolady. Qūrtqabaşy – ordadaǧy ıs qaǧazdaryn jürgızuşı, bıtıkşı, iaki keŋse bastyǧy degendı bıldıredı. Al Qūtlyqtemır – Battuta ordaǧa saiahattap kelgen kezde Qyrymnyŋ begı bolǧan qiiat Tölektemırdıŋ balasy. Tızımnıŋ soŋyndaǧy Aitemırdıŋ kım ekenı belgısız, deidı zertteuşıler. Arada bıraz jyldar ötkende, iaki 1358 jyly Jänıbek hannyŋ balasy Berdıbek hannyŋ da Venesiia köpesterıne qatysty kezektı jarlyq şyǧaruynyŋ retı kelıptı. Ärine būl kezde Naǧanaidyŋ şau tartyp, ärı aiaǧynyŋ auruy da tıpten asqynyp, qimyl-qozǧalystan qalǧan şaǧy. Alaida būl äulettıŋ orda bekterı arasynda alǧaşqy bop atalatyn myǧym orny so küiınde saqtauly. Dälırek aitqanda, onyŋ ornynda tızımde bırınşı bop balasy Qūsaiynsopynyŋ (Aqqūsaiynsopy) esımı jazylyp tūr. Naǧanaidyŋ bilıkke belsene aralasqan Aqqūsaiynsopy jäne Jüsıpsopy esımdı ekı balasy bolǧan. Özbek hannyŋ tuǧan küieu balasy Aqqūsaiynsopynyŋ da bilıkke kädımgıdei kırıskenın osy jarlyqqa esımı bırınşı bop enuınen de baiqau qiyn emes. Ol tızımde äkesı Naǧanai siiaqty, Berdıbek hannyŋ bas beklerbegı qiiat Moǧūlbūǧanyŋ, bas uäzır Saraitemırdıŋ (qoŋyrat Qūtlyqtemır beklerbektıŋ ınısı) de aldynda tūr. Olardan keiıngıler de osal emes. Bahrin taipasynyŋ kösemı Toǧlūbai men qiiat begı Qūtlybūǧa. Naǧanai balalarynyŋ esımderıne sopy qosymşasynyŋ jalǧanuy, olardyŋ horezmdık sopylar bauyrlastyǧyna qatysy barlyǧyn aŋǧartady. Bır kezderde olardyŋ tuysy Qūtlyqtemır ūlūǧbek te osy tariqat talaptaryna sai qimyl-äreket jasai jürıp, Joşy ūlysynda mūsylmandyqty ornyqtyru ısın jüzege asyrǧan edı. Demek, Naǧanaidyŋ ūldary da qoŋyrattardyŋ töl ūlysynda örken jaiǧan sol ruhani ılımnıŋ jolyn quǧan mūsylman basşylary qatarynda bolǧan. Būl rette sol däuırlerde sopylyqtyŋ ädebı men tärtıbın Beibarys, Babyr, Mūhammed Haidar Dulati sekıldı türk tektı patşalar ūstanǧanyn eske sala ketu de artyqtyq etpeidı. Naǧanai ūrpaqtarynyŋ dınge jaqyn bolǧandyǧyn, Battuta joljazbasyndaǧy «ūlysbektıŋ qyzy Kebek hanym qūran kıtabyn oqyp otyr eken», degen joldardan da baiqar edık. Özbek pen Jänıbek handar basqarǧan jyldarda meilınşe örkendegen Altyn Orda Berdıbektıŋ ekı jyldai ǧana uaqytqa sozylǧan bilıgı (1357-1359) kezınde kerı kete bastaidy. Aqyry özınıŋ bar bauyrlaryn qyryp tastap taqqa mıngen Berdıbektıŋ ömırı de şolaq bolǧanyn joǧaryda aittyq. Ol qaitys bolǧannan keiın, daǧdarysqa kilıkken Ūlūǧ ūlys ydyrap, bırınıŋ tübıne bırı jetken, bır bileuşını ekınşı bileuşı saqaşa almastyrǧan kelte handar zamany bastaldy. Berdıbekten keiıngı bır taq talasy kezınde Naǧanai da basqa belgılı bektermen bırge qazaǧa ūşyrady delınedı. Degenmen daǧdarys bastalǧan kezde onyŋ balalary Aqqūsaiynsopy men Jüsıpsopy ana jyldary Qūtlyqtemır ūlysbek bop basqarǧan, keiın Naǧanaiǧa auysqan, äu bastan qoŋyrat bekterınıŋ enşısıne tigen Horezm ūlysyn Altyn Ordadan bölıp alyp, derbes memleket etıp qūryp ta qoiǧan edı. Qoŋyrat äuletı qūrǧan būl ūlystyŋ alǧaşqy ämırı bolǧan Aqqūsaiynsopy 1359-1372 jyldar aralyǧynda bilık jürgızdı. Qoŋyrat ūlysy küşeiıp alǧan soŋ ırgedegı Şaǧatai ūlysyna aibat şegıp, 1365 jyly onyŋ qūramyndaǧy Qiiat pen Hiuany özıne qosyp alyp, Şyŋǧyshan zamanyna deiın ataǧy dürıldegen Horezmşahtar memleketıne etene aimaqtardy tügendei bastauǧa ūmtylypty. Bıraq, sodan keiıngı jyldary Şaǧatai ielıkterın bırtındep özıne qarata bastaǧan jaujürek Ämır Temır (Aqsaq Temır) qolbasşy ol qalalardy qaitaryp berudı talap etıptı. Qūsaiynsopy oǧan könbegesın, Temır oǧan qarsy soǧys jariialap, 1872 jyly Ürgenıştı qorşaidy. Sol qorǧanys şaiqasy kezınde Qūsaiynsopy qaza tabady. Onyŋ ornyna bilıkke kelgen Jüsıpsopy amal joq Ämır Temırmen kelıssözge şyǧyp, Qiiat pen Hiuadan bas tartuǧa mäjbür bolady. Temır onymen qosa, Qūsaiynsopynyŋ qyzy Süiınbike sūludy (Özbek hannyŋ jienı) balasy Jahangerge ūzatudy talap etedı. Kelesı jyly Samarqan töŋıregındegı Temırdıŋ jazǧy ordasynda ämırzada Mūhammed Jahanger men Süiınbike arudyŋ üilenuıne arnalǧan teŋdessız toi ötedı. Ämır Temırdıŋ töŋıregındegı jylnamaşylar Naǧanaidyŋ osy nemere qyzynyŋ esımın köbıne Hanzada dep jazady (Fasih Ahmad al-Havafi. Fasihov svod. Taşkent. Fan. 1980. 97-98-b.). Ämır Temır tuǧan qūdasy bolsa da Jüsıpsopynyŋ Horezmdı bileuıne odan ärı köp erık bere qoimaidy. Qoŋyrat ämırlerı taǧy bıraz jyl bilık qūrǧandai bolǧanymen, Aqsaq Temır men Joşy ūlysyn qaita qalpyna keltırgısı kelgen Toqtamys han arasyndaǧy kikıljıŋ talastardyŋ ötınde qalǧan aimaqtyŋ mazasy jyldan jylǧa kete bastaidy. Aqyry Naǧanai ūrpaǧy Süleimensopynyŋ Toqtamystyŋ aidap saluyna erıp, Temırge qarsy kädımgıdei köterıluınıŋ soŋy – Ämır Temırdıŋ 1388 jyly Ürgenışke joiqyn şabuyl jasap, Qoŋyrat äuletı memleketın joiyp jıberuımen tämämdalady. Temır Ürgenış jūrtyn Samarqanǧa köşırıp, şähardyŋ ornyn typ-tipyl tegıstep, ornyna arpa eguge būiryq beredı. Ämırdıŋ sarbazdary on kündei asa bai da güldengen qalany tonap, qiratyp, oiranyn şyǧarady. Ūlys tügelımen Temır imperiiasynyŋ qūramyna qaraidy (Iаkubovskii A.Iý. Timur // Tamerlan: epoha, lichnost, deianiia. M.: Guraş.1992. 31-32-b.). Elı aua köşken Ürgenış şähary osydan keiın-aq qaita oŋalmaidy. Ärı oǧan HÜ ǧasyrdyŋ basynan bastap, tabiǧattyŋ auysuynan tuyndaǧan ekologiialyq jaǧdai da äserın tigızbei qoimaidy. Ämudariia arnasynyŋ özgerıp, qaladan qyryq şaqyrymdai qaşyqtyqqa aunap ketuı saldarynan, baiyrǧy astana aimaǧy quaŋşylyqqa ūrynyp, aqyry ol bır köşeden ǧana tūratyn şaǧyn mekenge ainalady. Şähardyŋ Ürgenış atauy 1645 jyldary odan oŋtüstık-batysqa qarai 190 şaqyrymdai jerde ırge kötergen jaŋa ortalyqqa auysyp, ol Jaŋaürgenış atalady. Sonau ǧasyrlarda aibyndy Horezmşahtar memleketınıŋ, odan keiınderı Naǧanai balalary qūrǧan Qoŋyrat äuletı ūlysynyŋ elordasy bolǧan baǧzy Ürgenış şähary Köneürgenış degen atqa ielenedı. Aimaq ortalyǧy Hiua şäharyna köşırıluıne bailanysty, endı ūlys ta Hiua handyǧy dep atala bastaidy. Keiıngı ortaǧasyrlyq mūsylman derekközderınde Naǧanai esımı ärdaiym eŋbegı eleulı tūlǧalar qatarynda atalatyny nazar audartady. HIÜ ǧasyrdyŋ basynda ömır sürgen Muin ad-Din Natanzi jazǧan, Bartold «Eskendır anonimı» dep şartty at qoiǧan parsyşa şyǧarmada «Özbek tarapynda Ämır Naǧadaidai eleulı tūlǧa bolǧan emes» degen joldar bar (Anonim İskandara // İstoriia Kazahstana v persidskih istochnikah. IÜ tom. A.: Daik-Press. 2006. 263-b.). HÜI ǧasyrdaǧy hiualyq tarihşy Ötemıs qajynyŋ «Şyŋǧys-name» şyǧarmasynda «Häräzm uälaiatynyŋ häkımı qoŋyrat Naǧadaioǧly Aqqūsaiyn» turaly da söz bolady. Onda Aqqūsaiyn da äkesı Naǧanai siiaqty el bilegen bedeldı tūlǧa, şamyna tise horezm äskerın jiyp, sol kezde daǧdarysqa maltyqqan Sarai uälaiatynyŋ (Altyn Ordanyŋ ortalyq ūlysy) özıne de joryqqa attanyp, Taiduly begım taqqa otyrǧyzǧan Bazarşy handy ornynan alatyn qūdıretke ie adam retınde beinelenedı (Ötemıs qajy. Şyŋǧys-name // Qazaqstan turaly türkı derektemelerı. I tom. A.: Daik-Press. 2005. 230-231-b.). 1760 jyldardan bastap Hiua handyǧynyŋ bilıgıne qaitadan Naǧanai ūrpaqtarynyŋ kelu ürdısı baiqalady. Soǧan deiın de taq töŋıregındegı joǧarǧy oryndarǧa taǧaiyndalyp jürgen qoŋyrat bekterınıŋ arasynan Işmūhammed bi jaŋa qoŋyrat äuletınıŋ negızın qalaidy. Būl äulet özderı han tūqymy bolmaǧannan keiın, taqqa keide qazaq sūltandaryn da şaqyryp, märtebelegen siiaqty bolǧanymen, özderı inaq degen lauazymǧa ielenıp negızgı bilıktı qoldarynda ūstap otyrdy. Sodan olar 1920 jylǧa deiın Hiua handyǧynyŋ tızgının qoldan şyǧarǧan joq. 1800 jyldardan bastap özderıne de handyq lauazymdy zaŋdastyryp, bır ortalyqqa bırıkken qabyrǧaly memleket basşylaryna ainalady. Hiua tarihşylarynyŋ jazbalarynda sol qoŋyrat bileuşılerınıŋ bärınıŋ Özbek hannyŋ zamandasy bolǧan, asyl süiegı köne Qiiat qalasyndaǧy Abbas Uäli şeihtyŋ mazaraty qasynda jerlenıp, basyna biık kesene ornatylǧan Nuǧdai bidıŋ (Naǧanaidyŋ) ūrpaqtary ekendıgı ärdaiym nazarǧa alynady. (Bartold V.V. Novyi istochnik po istorii Horezma // Raboty po istochnikovedeniiu.ÜIII t. M.: İzd. Vost. Lit-ry. 1973. 575-578-b.). Olar özderınıŋ handyq bilıgı äbden däuırlegen jyldary, babalary Naǧanai men onyŋ ūrpaqtaryna astana bolǧan Köneürgenıştı qaitadan ortalyq etudıŋ de joldaryn qarastyrypty. Şäharǧa su jetkızetın arnaiy aryq (oman) qazylyp, Mūhammed-ämin hannyŋ bilıgı kezınde (1845-1855) astanany Hiuadan ejelgı ornyna köşırmek bopty. Naǧanai zamanyndaǧy säulettı ordanyŋ ornyna «Horezm baq» dep atalatyn myǧym bekınıs te saldyrtypty. Alaida Mūhammed-äminnıŋ özı türıkmendermen ötken bır şaiqasta qaza tauyp, josparlanǧan būl ıs aiaqsyz qalypty. Artynşa 1873 jyly Hiua handyǧy Resei imperiiasynyŋ qaramaǧyna enıp, handyq bilık sol küiı saqtalǧanymen, balapan basymen, tūrymtai tūsymen ketken zaman bastalady. Köneürgenış sol şaǧyn kent küiınen öspei qalady. Bügınde ol Türıkmenstannyŋ Taşauz uälaiatyna qaraityn Köneürgenış atyrabynyŋ äkımşılık ortalyǧy ǧana. Baiaǧy Horezm memleketı zamandarynan ejelgı örkenietter astanasy retınde tanylǧan qalada baǧzy dünie jädıgerlerındei bop bırqatar säulet eskertkışterı äupırımmen saqtalyp qalǧan. Solardyŋ arasynda qoŋyrat Qūtlyqtemır beklerbektıŋ ūlysbektık bilıgı kezınde salynǧan biıktıgı alpys jetı metrlık Qūtlyqtemır mūnarasy, äigılı sopy ǧūlamasy Näjmäddin Kubranyŋ zäulım kesenesı, Naǧanai balalarynyŋ bilıgı kezınde tūrǧyzylǧan Törebike begımge (Qūtlyqtemır beklerbektıŋ zaiyby) arnalǧan sändı kesene, horezmbah, tasqala sarailaryn, Moŋǧol joryǧyna deiın salynǧan horezmşah Tekeşke arnalǧan kesene sekıldı tamaşa ǧimarattar älı de közdıŋ jauyn alady (Kunia-Urgench // «Vikipediia» ensiklopediiasy)… Tarihşylardyŋ däiekteuınşe, qoŋyrattardyŋ bır toby Naǧanai jäne onyŋ ūrpaqtary bilegen Ürgenış, Hiua öŋırlerınde, sondai-aq Özbekstannyŋ Sūrhandariia oblysyndaǧy Baisyn aimaǧynda ornyqsa, qazaq qoŋyrattaryn qūraǧan ülken bır toby Syr boiyna qonystanyp, Ūlytauǧa deiın köşıp jürdı. Zertteuşıler 92 bauly özbek taipalarynyŋ (olardyŋ denı 15-16 ǧasyrlarda Deştı Qypşaq jerınen barǧan ordaejendık, iaki aqordalyq köşpelı jūrttar bolatyn) «Madjmu at-tauarih» eŋbegı boiynşa tızımdeluınde, qoŋyrattyŋ 6-şy orynda körsetıluı, onyŋ sol kezdegı äskeri-saiasi ömırdegı alatyn ornynyŋ salmaǧyn baiqatatyndyǧyna män beredı Būl tızımde 7-şı orynda alşyn, odan keiın qatarynan arǧyn, naiman, qypşaq taipalary ornalasqan (Sultanov T.M. Kochevye plemena Priaralia v HY-HYII vv. M., 1982). Bır nazar audararlyǧy, qaraqalpaq qoŋyrattarynyŋ qūramy qazaq qoŋyrattary rulary ataularymen säikespeidı. Olar: qiiat, aşamaily, qoldauly, qostamǧaly, balǧaly, terıstamǧaly, baqanly, yrǧaqly, qazaiaqly siiaqty atalardan tūrady (Jdanko T.A. Ocherk istoricheskoi etnografii karakalpakov. M.-L., İzd. AN SSSR, 1950). Qaraqalpaqtarmen bırge Ämudariianyŋ saǧasyn meken etetın özbek qoŋyrattary da Köközek, Balǧaly, Aşamaily, Qanjyǧaly tüpterıne (rularyna) bölınedı (Zadyhina K. L. Uzbeki delty Amu-darii // Trudy Horezmskoi arheologo-etnograficheskoi ekspedisii AN SSSR. T.1. M. 1952). Özbekstannyŋ oŋtüstıgındegı Baisyn aimaǧyn mekendeitın özbek qoŋyrattary Uaqtamǧaly, Qoştamǧaly, Qanjyǧaly, Aiynny, Tartuly rularyna tarmaqtalady (Karmyşeva B.H. Ocherki etnicheskoi istorii iujnyh raionov Tadjikistana i Uzbekistana. M., «Nauka». 1976). Osylardyŋ özınen-aq özbek, qaraqalpaq qoŋyrattary rulary köbınıŋ tüp törkını Deştı-Qypşaq (Aq Orda) taipalarymen sabaqtasyp jatqanyn baiqau qiyn emes. Jäne qazaq qūramynda jeke-jeke rular retınde sanalyp jürgen ol atalardyŋ denınıŋ, özbek pen qaraqalpaq ışınde qoŋyrat taipasy atauy töŋıregıne ūiysqany aŋǧarylady. Būl rette de bar mäselenıŋ Horezm öŋırın ūzaq uaqyt bilegen Naǧanai bektıŋ daŋqty äuletınıŋ joǧary ataq-abyroiymen tıkelei bailanysyp jatuy mümkın ekendıgın joqqa şyǧaruǧa bolmaidy. Syr, Ämu alabyn qystap, Arqany jailaǧan deştı-qypşaqtyq qoŋyrattar özderınıŋ ornalasqan jerlerıne qarai, bırsypyrasy Orda-Ejennen taraǧan handardyŋ, bırsypyrasy Şeiban äuletı bileuşılerınıŋ yqpalynda boldy. Sonda da bır-bırlerımen bailanystaryn üze qoimaǧan syŋaily. Ony qazaq qoŋyrattary şejırelerındegı Syr, Türkıstan öŋırlerı men Ürgenış arasyndaǧy aryly-berılı qarym-qatynastardy söz etetın derekter saryny da quattaidy. Sonyŋ bır aiǧaǧy, qazaq şejıresınde de qoŋyrattardyŋ tüp atasy retınde ornyqqan Naǧanai bektıŋ esımı. Qazaq handyǧy ırge kötergende, onyŋ qūramyna engen, özderın Naǧanaidan taraimyz dep sanaityn orda-ejendık (aqordalaq) qoŋyrattar, jaŋa ūlystyŋ örkendep, nyǧaiuyna öz ülesterın aianbai qosty. Aralarynan bükıl qazaqqa belgılı batyrlar men baǧlandar şyqty. Täuekel men Esım handardyŋ bas sardary atanyp, esımı küllı qoŋyrattyŋ şabuyl ūranyna ainalǧan, bügınde erlıgı men eŋbegı ǧylymi konferensiia taqyrybyna ūlasyp, Türkıstanda zäulım eskertkışı tūrǧyzylǧan Alatau batyr (1560-1640) da sondai ardaqty tūlǧalardyŋ bırı edı. Alatau batyr Besaidarūly eskertkışınıŋ (avtorlary Ä. Abylaev, Q. Qosuaqov) aşylu saltanatyna jalǧasa, onyŋ janynan Naǧanai bek atyndaǧy etnosaiabaq ırgetasynyŋ qalanuy da, älbette, qazaq tarihynyŋ Altyn Orda däuırımen sabaqtasyp jatqanynyŋ taǧy bır aiǧaǧyndai qabyldanady.

---

Jarylqap BEISENBAIŪLY, f. ǧ. k., jazuşy, «Mädeni mūra» – «Kulturnoe nasledie» jurnalynyŋ bas redaktory "Qazaq Ünı" gazetı