Körısu – türık-moŋǧol halyqtarynyŋ ejelgı dästürlı merekesı me, älde qadym zamannan qazaq halqy toilap kele jatqan mereke me? Būl ejelgı dästür nelıkten tek batys öŋırlerde ǧana saqtalǧan.
Osy töŋırektegı saualdarǧa jauap ızdep körıp edık. Olai bolsa...
Elımızdıŋ batys öŋırlerı Nauryz jyl basy merekesın 14 nauryzdan bastap toilai bastaidy. Būl künı batys aimaqtarda (Maŋǧystau, Oral, Atyrau, Aqtöbe, Reseidıŋ batys aimaqtarmen körşı öŋırlerı) Körısu (Amal) merekesın toilanady. Osy oraida ejelgı dästürımızdı ūlyqtap kele jatqan batystyŋ Körısu saltyn türık-moŋǧol jūrtynda saqtalǧan ejelgı dästürlerdıŋ bırı me degen san saualdyŋ astaryna üŋıldık. Būl oraida, tarihşy, etnograf ǧalymdardyŋ pıkırıne nazar audara otyryp, Körısu ejelgı dästürınıŋ tolyq zerttelgen tūjyrymdamasy joq ekenın baiqadyq. Eşkım de döp basyp, Amal merekesın ūlttyq dästürımızdıŋ bır bölımıne qosa da almasy anyq.
Būl ejelgı dästürdıŋ tarih sahnasyna qai jyly enıp, qai öŋırlerde toilanǧany turaly da mardymdy aqparattar joqtyŋ qasy. Tek Nauryz merekesı toilana bastaǧan jyldardan bastap, Körısudıŋ de batys öŋırınde etek alǧany anyq. Osy oraida Maŋǧystau ölkesınıŋ tarihyn ūzaq uaqyt boiy zerttegen orystyŋ ǧalymy Andrei Astavevtıŋ pıkırınen alystai almadyq. Ǧalymnyŋ pıkırınşe, «qazaqtyŋ Körısu (Amal) merekesınıŋ tamyry moŋǧol men tuvalyq halyqtarynda jatyr» eken. Būl turaly pıkırımızdı tolyqtai qorytu üşın tarih ǧylymdarynyŋ kandidaty, M. Ötemıs atyndaǧy BQMU oqytuşysy Janabek Jaqsyǧalievtıŋ körısu merekesı turaly pıkırın bılgen edık.
«Maŋǧystaulyqtar Nauryz merekesın jylyna ekı ret (14 men 22-şı nauryz künderı) toilaidy. Andrei Astavev būl dästürdı ǧylymi tūrǧydan tüsındırıp berdı. Ol Maŋǧystau ölkesınıŋ tarihyn ūzaq uaqyt boiy zerttei otyryp, Amal merekesınıŋ tamyry moŋǧol men tuvalyq halyqtarynda jatyr dep anyqtady. Adai ruynyŋ aŋyzdary boiynşa adamdar Üstırt aimaǧy men Maŋǧystau tübegıne şyǧystan kelgen. Bälkım, osy jerden de özderımen bırge küntızbelık jüiesın alyp kelgen. Moŋǧoldar küntızbesıne säikes bır aptada toǧyz kün bolǧan edı. Al küntızbenıŋ özı 22 jeltoqsannan bastalady. Küntızbedegı tört mausym (köktem-jaz-küz-qys) toǧyz künnen tūratyn kezeŋderge bölıngen. Qysqy kün toqyrauy kezeŋınen Jaŋa jyl bastalyp, sodan berı kün ūzaqtyǧy sozylady. Al 23 jeltoqsan − 14 nauryz aralyǧyndaǧy uaqyt — qysqy osyndai toǧyz aptadan tūratyn kezeŋ. 14 nauryz künı köktem kelıp, japyraqtar bürşık türınde bolyp, kökek än salyp tūrǧan... Köktemnıŋ toǧyzynşy künı kün men tünnıŋ teŋesu künı toilanady», – deidı J. Jaqsyǧaliev.Ǧalymnyŋ pıkırın tarqatyp jazar bolsaq, bırneşe mysaldar men derekterdı de nazarǧa ūsynuǧa tolyq negız bar. Mäselen kışı jüz rularynyŋ ertedegı aŋyzdar boiynşa batys ölkelerge Altai-Saian taulary boiynan qonys audaryp kelgen degen derekter köp. Äitpese būl merekenıŋ qazaq jerınıŋ özge aimaqtarynda toilanuy turaly da derekterdıŋ özı de joqtyŋ qasynda. Olai bolsa, körısu merekesıne ūqsas türık-moŋǧol jūrtyndaǧy bırneşe merekelerge toqtalyp ötsek. Körısu Şaǧan merekesınıŋ sarqynşaǧy ma? Şaǧan (Sagaan sar) – Moŋǧol halqynyŋ dästürlı jaŋa jyl merekesı. Būl kündı moŋǧoldar jyl basy retınde «Sagaan sar», qazaqşa «Aq ai» deidı. Moŋǧoldar erte zamannan berı qaharly qystan aman şyǧyp, köktemge qauyşqannyŋ belgısı retınde köne küntızbesı boiynşa köktemnıŋ alǧaşqy künın jaŋa jyl retınde belgılep kelgen. Şaǧan (Sagaan sar) merekesın är ölkedegı qazaqtar är türlı aityp jür. Mysaly qytaidaǧy qazaqtar Şaǧan merekesı dese, Moŋǧoliiadaǧy qazaqtar Saǧan sar dep ataidy. Moŋǧoldarda köktem merekesınıŋ alǧaşqy künı «Zolgoh» dep atalatyn dästürlı mereke bolady. Ol mereke moŋǧol halqynyŋ jaŋa jyldyŋ alǧaşqy künı bolatyn sälemdesu, qauyşu dästürı. Būl künı barlyǧy özderınıŋ ūlttyq kiımderın kiıp, jasy ülkenge qol üşın berıp, sälemdesedı. «Zolgoh» – būl eŋ basty ai tuǧan uaqytta ötetın dästür. Jaŋa jyldyŋ bırınşı künı üige qonaq kelıp, qauyşyp, amandassa sol üide baqytty jyl bolady degen tüsınık bolǧan. Belgılı şejıreşı, tarihşy Asylbek Baitanūly «Zolgoh» merekesın batys öŋırındegı «Körısu» merekesınıŋ tūspa-tūs keluınde ülken män jatyr degendı aitady.
«Zolǧoh nemese jolyǧysu – moŋǧol halqynyŋ ejelgı dästürı. Moŋǧol halqy alpystyq ai küntızbesı boiynşa aqpan aiynyŋ ortasy men aiaǧy mölşerınde jaŋa jylyn Sagaan sardy qarsy alady. Ony qazaq şaǧan deidı. Şaǧan künı taŋerteŋ erte olar kündı qarsy alyp, ülkenderge jolyǧyp, sälem beredı. Moŋǧol halqynda toǧyz toǧyz degen amal esebı bar. Ol kün eŋ qysqarǧan 23 jeltoqsannan bastalyp, 81 künmen aiaqtalady. Būl 14-nauryǧa tap keledı. Būl – bır qyzyq qūbylys. Batys qazaqtarynyŋ amalymen tūspa-tūs keluınde bır män jatqany anyq», – deidı A. Baitanūly.Körıp otyrǧandarymyzdai moŋǧoldyŋ şaǧan künınde toilanatyn «Zolgoh» dästürı ai tuǧan uaqyttan bolatyn ejelgı dästür. Tek uaqyt jiılıgınen bır ai keşıgıp, aqpan aiynda toilanyp jür. Būl mereke moŋǧol halqy üşınde qys ötıp, köktemnıŋ kelgen belgısın, körsetıp, jerdıŋ jasylǧa qauyşatyndyǧyn bıldıredı. «Zolgoh» künı ülken-kışı bır-bırıne ızettılık pen meiırımdılık tanytyp, jyly lebızderın aityp, arnaiy syilyqtar ūsynady. «Zolgoh» dästürı de «Körısu» merekesı siiaqty segız kün boiy toilanady. Belgılı etnograf, jurnalist-bloger Janarbek Aqybi moŋǧol halqynyŋ «Zolgoh» körısu meiramy turaly da öz zertteulerınde jaza otyryp, būl dästürlı mereke künı moŋǧoldar ūlttyq kiımın kiıp, ūlttyq oiyndaryn jaŋǧyrtatynyn aitady.
«Şaǧannyŋ (Sagaan sar) alǧaşqy künı halyq erte tūryp, eŋ jaqsy, eŋ jaŋa kiımderın kiıp, bır-bırımen qauyşady. Jolyǧysady. Äulettegı eŋ ülken aqsaqalǧa baryp amandasady. Ja sälem berıp, solardyŋ şaŋyraǧynda «Aq taǧam» toilaryn toilatady. Būl kün – jyl boiy renjısken, ūrysqan adamdarmen tatulasatyn künı. Būl kün eş bır küikı ömır küibeŋ tırlıktı ūmytyp, tek üş kün ūdaiy jyl basyn toilatatyn kün. Şaǧan (Sagaan sar) merekesınde moŋǧoldaradyŋ üstınen tek öz ūltynyŋ ūltyq kiımın ǧana köresıŋ. Şaǧandy (Sagaan sar) resmi türde üş kün degenı bolmasa 8 künge deiın jalǧasady. Şaǧan (Sagaan sar) merekesıne orailastyryp «Erdıŋ üş saiysy» atty Alaman bäige jarysy, sadaqşylar jarysy, paluan kürestırılıp toilatu merekelık qyzyq dumanǧa ūlasyp keledı», – deidı J. Aqybi.asy kışısı ekı qolyn ūsynǧanda ülkenı ekı şyntaǧyn onyŋ qarynyŋ üstıne qoiady. Bır-bırıne aqtyq ūsynyp jäne arnaiy daiyndaǧan syilyq berıp jaqsy köŋıl küi syilap, merekelık qūttyqtau aitady. Negızı alǧaşqy kün äulettıŋ nemese auyldyŋ eŋ ülken qariialarynCholukşuur – Körısuge ūqsas ejelgı dästür Körısu dästürıne ūqsas merekenı buriat jäne tuva halyqtarynan da kezdestıruge bolady. Olar būl dästürdı «Cholukşuur» dep ataǧan. Sözdıŋ maǧynasy özı aityp tūrǧandai būl merekede de halyqtar bır-bırımen jüzdesıp, jolyǧysyp, sälemdesedı.
«Tuva halqynyŋ jaŋa jyl, iaǧni «Şagaanyŋ» dästürlı merekesı «Cholukşuur» dep atalǧan. Būl künı erekşe sälemdesu künı oryn alady. jasy ülken adamdardyŋ, äsırese, egde jastaǧy jäne jasy kışılerdıŋ bır-bırıne qūrmetı, ötken jylmen qoştasu räsımderı ötedı. «Cholukşuur» sözınıŋ tamyry chol, chol-kejik — «syilyq, igılıgı, baqyty» degen maǧynany beredı. Tuvalyqtar «cholukshuur» dästürın jasy ülkenderge qūrmet, ızet körsetu belgısı retınde baǧyttaidy», – deidı orys ǧalymy, tarih ǧylymdarynyŋ doktory Marina Munguş.Sondai-aq reseilık ǧalymnyŋ aituynşa «cholukshuur» sälemdesu saltyn tuvalyqtar bır-bırınıŋ üilerıne baryp qūrmet körsetu arqyly jasaǧan. Būl künı dastarhanǧa tek aq taǧamdar, süt önımderı, mal etı qoiylǧan. Aq taǧamdar köşpelı mal şaruaşylyǧyn serık etken türık-monǧol halyqtarynyŋ simvolizm retınde qadır tūtqan. Joǧarydaǧy türık-moŋǧol halyqtarynyŋ «Körısu», «Cholukşuur», «Zolgoh» merekelerı ızettılık pen qūrmettılık sipatqa arnalyp tūrǧany anyq. Būl merekeler qarsaŋynda halyqtar ūlttyq kiımın kiıp, bır-bırıne jaqsylyq ızettılık tanytyp, sälemdesıp qauyşady. Dastarhan jaiyp, özderınıŋ et jaqyndaryn jinap, jaŋa jyl merekesın toilaidy. Türık-moŋǧol halqy erteden köşpelı mal şaruaşylyǧymen ainalysqan. Sondyqtan dastarhanǧa aq taǧamdar men mal önımderın qoiyp qasterlegen. Jolyǧysudyŋ bırınşı amaly — körısu. Ony jūrt bır-bırımen tös qaǧystyryp, qūşaqtasu jolymen jasaǧan. Jūrt sonyŋ üstınde bır-bırlerıne jaqsy tılekter tılegen. Jastar ülkenderge sälem bere barǧan. Eskı jyldyŋ jamandyqtaryn ketırıp, jaŋa jylmen baqytty quanyşqa kenelgen. Būl ejelgı dästür künı ūlttyq oiyndar oinalyp, merekelık oiyn sauyqtar bolǧan. Adamdar eŋ jaqsy kiımderın kiıp, ökpe-renışterın ūmytyp, körısu künınde adamdar bır-bırımen tabysqan. Qoryta aitarymyz, Körısu (amal) merekesınıŋ tarihyn zerttep, atalmyş dästürdıŋ paida bolu kezeŋın zerdeleuımızdıŋ kerektıgı. Būl bızdıŋ babalarymyzdyŋ saq, ǧūn däuırınen kele jatqan küntızbelık merekesınıŋ bırı boluy da neǧaibyl. Dästürdıŋ tarihi mänın tolyqtai aşyp, türkı älemınde toilauǧa negız saluǧa jaǧdai jasau kerek. Bızdıŋ maqsat – Körısu (Amal) merekesın joqqa şyǧaryp, bolmasa özge jūrttyŋ dästürlı merekesımen bailanystyryp, tübın ızdeu emes, ūlttyq bolmysymyzǧa negızdep, qazaq etnografiiasyna negızdeu. Amal merekesı qūtty bolsyn!
Altynbek QŪMYRZAQŪLY "history".kz
