1999 jyly 18-jastaǧy jaŋa zelandiialyq Piter Bek öz jasyndaǧy bozbalalar ıstemeitın qadamǧa bardy. Ony körgen körşılerı jyndy, al tuystary esınen auysqan deitın. Üiınıŋ janyndaǧy kışkentai saraidyŋ ışıne zerthana jasap, onda ǧaryş kemesınıŋ qozǧaltqyşyn jäne janarmai jasap şyǧuǧa kırıstı. Ärine, onyŋ josparyna eşkım senbedı. Älem derjavalarynyŋ qolynan äreŋ keletın ǧaryş kemesınıŋ qozǧaltqyşyn bozbala qalai jasasyn dedı köbısı. Eldıŋ oiy Piterdı qyzyqtyrǧan emes. Ol svarkaǧa kietın qorǧanyş kaskasyn kiıp, üstın türlı sellofanmen orap, öz zerthanasynda jūmysyn jasai berdı. Künderdıŋ bır künınde körşılerı men tuystary taŋdanystan auyzdaryn aşyp qaldy. Jaŋaǧy özderı senbegen, külkı etken Piter velosipedke kışkentai ǧaryş kemesınıŋ qozǧaltqyşyn qoiyp, saǧatyna 150 şaqyrym jyldamdyqpen zymyrap jürdı.
Ol būǧan deiın de adam sengısız äreketterge barǧan bolatyn. 15 jasynda aliuminiiden velosiped jasap, 16 jasynda 300 dollarǧa eskı, şırıgen Austin Mini kölıgın satyp alyp, qalpyna keltırgen-dı.
Piter öz qabıletıne qaramastan özıne sai emes jūmystardy ūzaq ıstegen. Tualet tazalap, pissa tasyp, türlı kölık jöndeu ortalyqtarynda qyzmet ettı. Al keşkısın jūmystan kelgennen keiın, öz qyzyǧuşylyǧy boiynşa ǧaryş kemesınıŋ qozǧaltqyştaryn jasaumen ainalysty. Osylaişa kün ötkızumen boldy.
2006 jyly Pitekeŋnıŋ kelınşegı AQŞ-qa bır aiǧa jūmysqa şaqyrylady. Piter būl mümkındık dep oilady. Söitıp ekeuı AQŞ-qa keldı. Piter osy aralyqta NASA, Boeing, Rocketdyne syndy ǧaryş pen äue keŋıstıgın baǧyndyrǧan kompaniialarǧa kırıp şyqty. Maqsaty jūmys tabu bolatyn. Bıraq ony eşkım jūmysqa ala qoimady. Al Piter bolsa olardyŋ jūmys ısteu ädısın eskırgen dep baǧalady. Onyŋ oiynşa ǧaryşty baǧyndyryp, adamzatqa qoljetımdı, ortaq etu üşın ǧaryş kemelerı ūşuǧa arzan, jük tasuǧa tiımdı boluy kerek.
"Adamzat ǧaryşty tolyq igere almaidy, eger zymyrandar jeŋıl bolyp, kün saiyn ūşyp tūrmasa", - dedı Piter. Dedı de, Jaŋa Zelandiiaǧa qaita oralyp, özınıŋ kompaniiasyn qūrudy bastady. Kompaniia bügınde köpşılıkke belgılı Rocket Lab. Sonymen ol AQŞ-tan kelıp, qyzu jūmysyn bastap kettı. Arnaiy maketterı men bozbala şaǧyndaǧy zerthanasyn aityp, el ükımetıne kırdı. Qyzyq, bıraq olar Piterge senım artyp, zerthana tauyp berdı. Onyŋ aqysyn özderı töledı. Bızde bıreu solai barsa, qalai bolar eken? Jaraidy, ol basqa äŋgıme.
Endı ol öz zerthanasyna joǧary tehnologiia negızınde jasalǧan apparattardy aluǧa demeuşı ızdedı. Bırde teledidardan ǧaryş älemıne qyzyǧatyn Mark Rokettıŋ sūhbatyn körıp qalady. Mark milliarder bolatyn. Ol Piterge kömektesuge kelıstı. Söitıp Piter 2009 jyly alǧaşqy zymyranyn jasap, ony "Atea-1" dep atady. "Atea" Jaŋa Zelandiianyŋ tituldy halqy maorilerdıŋ tılınde "ǧaryş" degen maǧynany bıldıredı. Zymyran bar, demeuşı tabyldy, endı ūşyratyn jer kerek boldy. Jerdı jergılıktı bai, Maikl Fei beruge kelıstı. Tek bır ǧana şarty boldy. Zymyran ǧaryşqa alyp ūşatyn jüktı Maikldyŋ özı taŋdaidy. Ol jük retınde şūjyqty taŋdady. "Ǧaryşqa baryp kelgen şūjyqty jegım keldı" dedı keiınnen bır sūhbatynda ol. Alǧaşqy synaq sättı öttı. "Bız ǧaryştamyz, Jaŋa Zelandiia" dep aiǧailap jıberdı Piter.
Sodan berı on jyldan astam uaqyt öttı. Bügınde saraida bastalǧan bala armany, älemdık deŋgeidegı kompaniialardyŋ bırıne ainaldy. Onyŋ tabysy 1 mlrd dollardan asty. Mysaly SpaceX kompaniiasy ǧaryşqa ūşu üşın 50 mln dollar, al Rocket Lab – 5 mln dollar sūraidy. On ese az. Ärine, bıraq Rocket Labtyŋ ǧaryşqa aparar jügı de bırneşe ese az bolyp keledı. Piter Bek qūrǧan Rocket Lab kompaniiasynyŋ bas ştab päterı AQŞ-tyŋ Hantington-Bichynda ornalasqan. Ol jer investisiia tartuǧa tiımdı.
Piterdıŋ oiynşa adamzattyŋ bärıne ǧaryş qoljetımdı boluǧa az qaldy. Endı ırı ǧaryş ailaqtary kerek bolmai qaluy da mümkın. Rocket Lab kompaniiasy da İlon Mask siiaqty bırneşe märte qoldanuǧa bolatyn zymyrandardy synaqtan ötkızıp jatyr.
Ashat QASENǦALİ,
"Adyrna" ūlttyq portaly
