Bekbolat QARJAN: Resei "Baiqoŋyrǧa" ötemaqy töleuden taǧy da bas tartyp otyr

Geptildıŋ kesırınen Baiqoŋyr öŋırındegı tūrǧyndardyŋ köpşılıgı onkologiialyq aurumen alysyp, jaŋa tuǧan säbilerdıŋ aqyl-esınde auytqular baiqalyp otyr. Mäskeu bolsa Baiqoŋyr tabiǧaty men aimaq tūrǧyndaryn qaterlı dertke ūşyratqan äreketı üşın jauap bergısı kelmeidı. Kremldıŋ būǧan ötemaqy töleuden jaltaryp jürgenıne talai jyldyŋ jüzı boldy. Qazaqstannyŋ zaŋ şyǧaru organdary Reseidı osy şyǧyndardyŋ ornyn toltyruǧa mäjbürleitın zaŋ tetıkterın qarastyruda. Odaqtasymyz “Baiqoŋyr” ǧaryş keşenın 1994 jyldan berı jalǧa alyp, qalauynşa paidalanyp keledı. Būl aradan äskeri ıs-qimyl kezındegı zymyrandar da ūşyrylady. 12 mamyrda Mäjılıs deputattary Reseige jalǧa berılgen “Baiqoŋyr” ǧaryş keşenındegı ahualdy talqylaǧan bolatyn. Halyq qalaulylary geptil janarmaiyn qoldanatyn zymyrandardyŋ ekologiiany ulap jatqanyn aşyq aityp, tez arada şara qoldanudy talap etken. “Kreml būl mäselenı elep-eskergısı kelmeidı. Elge jany aşyp otyrǧan joq. Şyǧynnyŋ ornyn toltyrudy oilamaidy da. Baiqoŋyrdyŋ ekologiialyq ahualy müşkıl. Halyq umen tynystap jür. Qazaqstan bilıgı qol qusyryp qarap otyrmai, Kremlge materialdyq şyǧyndy töletudı mäjbürlemese, jaǧdai auyrlaǧan üstıne auyrlai tüsedı”, – deidı sarapşylar. Qazaqstandaǧy soŋǧy kezde “Qyzyl kıtapqa” engen kiıkterdıŋ jappai qyrylyp jatqany da osy geptildıŋ kesapatynan bolyp otyr. 2015 jyly da «Baiqoŋyrda» zymyrandardy ūşyrudan keiın qazaq dalasynda kiıkter qyrylyp qalǧan edı. “Roskosmos”  zymyrandardy ūşyruǧa tırşılık ataulynyŋ tynysyn taryltyp,  töŋıregın tügel lastaityn ulylyǧy asa joǧary geptildı paidalanyp keledı. Geptil janarmaiy ulylyǧy boiynşa bırınşı sanatta tūrady eken. Batys elderınde mūny paidalanuǧa qataŋ tyiym salynǧan. Turasyn aitqanda Reseidıŋ bır tal zymyranynan Qazaqstannyŋ qorşaǧan ortasyna keletın ziian şaş-etekten. Elımızdıŋ aumaǧyna ondaǧan tonna geptil tögılıp, topyraqty, sudy, auany lastap, januarlar tügılı adamdardy auyr dertke ūşyratyp otyr. Bıraq būl Kremldı alaŋdatyp otyrmaǧan syndy. Odaqtasymyz osy jyly “Baiqoŋyr” ǧaryş ailaǧynan auzy-mūrnyn geptilge toltyrǧan taǧy üş zymyran ūşyrudy josparlap qoiǧan.

Ötemaqy talap etu kerek

Osy mäselege bailanysty mäjılısmender Reseidıŋ «Baiqoŋyrdy» paidalanu qaǧidalaryn qataŋdatudy közdeitın zaŋ qabyldamaq. Qūjatta Reseiden şyǧyndy talap etu şarty, iaǧni ötemaqy töleu, ekologiiaǧa keltırgen materialdyq şyǧyndar da körsetıledı dep jatyr. «2018 jyly «Baiqoŋyr»  ǧaryş keşenınde oryn alǧan apattan keiın Kreml ekologiiaǧa keltırgen orasan ziiannyŋ ornyn toltyrmady. Qazaqstanǧa kök tiyn tölegen joq.  «Soiuz-FG» ǧaryş zymyran tasyǧyşy apatqa ūşyrap, 22 tonna zymyran maiy öŋırdegı territoriiaǧa tögılgen bolatyn» – dedı ol. 2013 jyly «Proton-M» zymyran tasyǧyşy apatqa ūşyraǧan kezde de, «Soiuz-FG» zymyran tasyǧyşy qūlaǧanda da ötemaqy tölenbegen. Ol kezde de zymyrannan tögılgen 600 tonna geptil tabiǧatty lastap,  ekologiiaǧa taralyp ketken bolatyn. Onyŋ qūramynda azot tetraoksidı men kerosin bolǧan. Qazaqstannyŋ Qorşaǧan ortany qorǧau jäne su resurstary ministrlıgı apattyŋ şyǧynyn 13 milliard teŋgege baǧalaǧan. Būl 86 million AQŞ dollaryn qūraidy.

Resei materialdyq şyǧyndy töleuden bas tartyp otyr

Parlament mäjılısınıŋ töraǧasy Nūrlan Nyǧmatullin Baiqoŋyrdaǧy qūlaǧan zymyrandardyŋ saldarynan zardap şekken tūrǧyndarǧa materialdyq kömek berıletının atap öttı. «Kreml? Bızdıŋ azamattar ne üşın mūndai biurokratiiadan zardap şeguı kerek!» – dedı Mäjılıs töraǧasy. Nyǧmatulin QR Sifrlyq damu, innovasiia jäne aeroǧaryş önerkäsıbı ministrı Baǧdad Musinnen Reseidıŋ ǧaryş keşenın paidalanuynyŋ tärtıpterı boiynşa jobalyq qūjattardy äzırleudı tapsyrdy. Onda qoiylatyn negızgı talaptardy da atap öttı.

Qauıptı zymyrandar

Sentral.asia-news portalyna pıkır bıldergen Qaraǧandy ekologiialyq mūrajaiynyŋ direktory Dmitrii Kalmykov qauıptı zymyrandardyŋ qaldyqtary aldaǧy uaqytta tūrǧyn üilerge de qūlauy mümkın dep topşylaidy. «Tez arada qauıpsızdık şaralaryn äzırlep, Baiqoŋyr maŋyndaǧy halyqty qauıpsız territoriialarǧa köşırudıŋ äreketın qamdauymyz kerek. Öitpegen jaǧdaida beibıt tūrǧyndar zardap şegıp, qaiǧyly jaǧdai  oryn aluy mümkın»,- deidı Kalmykov. Ekolog maman uly geptildıŋ tek öz ornynda ǧana emes, ırgeles öŋırlerge taralyp, tūrǧyndar densaulyǧyna qauıp töndıretının atap öttı. “Būl audanda onkologiialyq aurular men ölım-jıtım köp. Sonyŋ ışınde balalar men jaŋa tuǧan näresteler arasynda fiziologiialyq auytqular köptep tırkelıp jatyr”, – dep atap öttı Marat Däuletbaev. Mäjılıs deputaty Asqarbek Üisımbaev elımızde “Qyzyl kıtapqa” engen kiıkterdıŋ jappai qyryluy Reseidıŋ “Baiqoŋyrdaǧy” aeroǧaryştyq qyzmetımen tıkelei bailanysty dep otyr. 2015 jyldyŋ mausym aiynyŋ basynda Qazaqstanda 132 myŋnan astam kiık qyryldy. 2014 jyly būl januarlardyŋ qyryluy 256 myŋǧa jettı. “Būl naǧyz qasıret boldy, kiıkter — halqymyz üşın kielı januar”, — deidı Üisımbaev.

Keŋestık kezden “mūraǧa” qalǧan qorşaǧan ortany joiu täsılı

Reseidıŋ ekologiiaǧa enjar qaraityny Keŋes däuırınde ömır sürgen qazaqstandyqtarǧa  jaqsy belgılı. 1949-1989 jyldary Mäskeu Semeide tūratyn myŋdaǧan, on myŋdaǧan tūrǧynnyŋ talap-aryzyna qūlaq aspai osy aralyqta 460-qa juyq iadrolyq synaq ötkızdı. Japoniialyq-qazaqstandyq bırlesken zertteu ūiymy Semei maŋynda jergılıktı tūrǧyndar arasynda ärtürlı onkologiialyq aurulardyŋ, tua bıtken patologiialyq aurulardyŋ jäne jürek-qan tamyrlary aurularynyŋ öte joǧary deŋgeiın anyqtaǧan bolatyn. Būl aqparattar EurasiaNet-tıŋ 2016 jylǧy baiandamasynda habarlandy. Qazır Resei atom elektr stansiiasyn satyp alu üşın Qazaqstanǧa qysym körsetıp baǧuda. Reseidıŋ atom elektr stansiialary älemde sapasyz, senımsız dep tanylǧan. Reseidıŋ Qazaqstanǧa jasap otyrǧan äreketterı kezınde Ukrainanyŋ Chernobylınde ıske asqan bolatyn. Sol uaqytta Reseide äzırlengen reaktordaǧy kerneudıŋ küşeiuı men radiasiianyŋ mölşerınıŋ artuy 1986 jylǧy Chernobyl apatyna äkep soqtyrǧany qazırgı uaqytta qazaqstandyqtardy da bei-jai qaldyrmaidy. Därıgerler ölım jaǧdailarynyŋ barlyǧyn jarylyspen tıkelei bailanystyrdy. Bıraq keiıngı jyldardaǧy aqparattar boiynşa myŋdaǧan adamdar Ukrainada, körşıles Resei men Belaruste radiasiialyq zaqymdanudan qaitys boldy degen aqparattar şyǧyp jatyr. Sondyqtan Baiqoŋyr mäselesınde tez arada zaŋ şeŋberınde şeşım qabyldau qajet-aq.

"Adyrna" ūlttyq portaly