Şükır deiık, täuelsızdıkke qol jetken tūstan berı ǧasyrlar boiǧy otarşyldyqtyŋ tepkısınen qūtylyp, eŋsemızdı tıkteuge bet būrdyq. Öşkenımız jaŋǧyryp, joǧaltqanymyz tabylyp keledı. Ūlttyq ruhymyz küşeiıp, aty-jönımızden de qazaqylyqtyŋ bolmysy şyǧyp tūrǧanyn jön köre bastadyq. Būl jaǧdai äzırge bırızdılıkke tüse qoiǧan joq. Sol sebeptı, qazaqtyŋ basym köpşılıgı orystyŋ familiiasymen («ov», «eva», «in», «ina» t.b) jür. Ruhani jaŋǧyrudy bastaimyz dep ūrandap jatqan tūsta tölqūjattaǧy ata-tegımızdıŋ dūrys jazyluyna da nazar audaratyn kez kelgen siiaqty. Jurnalist Serık Jūmabekūlynyŋ 11 jyl būrynǧy ūlttyq namys, tektılık pen teksızdık siiaqty qūndylyqtar jaiynda jazǧany älı künge deiın özektılıgın joiǧan joq. Sol sebeptı, avtordyŋ kelısımımen maqalany oqyrman nazaryna qaita ūsynǧandy jön kördık.
«Kımnıŋ qūlysyŋ?»
Taiauda belgılı filosof, professor Amanjol Qasabek myrzamen qyzmet baby boiynşa äŋgımelesıp qaldyq. Ol kısı «ov» degen päleden qūtylǧanyn, jaŋa tölqūjat boiynşa atategın osylai jazǧyzǧanyn jetkızdı. Sosyn: «ov» jalǧauy orystyŋ «chei holop?» degen sözınen şyqqan dei otyryp, būl – kezınde qūldar men küŋderdıŋ qai qūlielenuşıge tiesılı ekendıgın anyqtaityn jalǧau bolǧanyn, keiınnen orys halqynyŋ familiiasyna ainalyp ketkenın däleldedı. Osy pıkırdı bır joldasyma aityp edım, ol şat-şälekei aşulandy. Söitsem bala-şaǧasyna bır auyz qazaqşa üirete almai ketken onyŋ otbasynyŋ müşelerı tügeldei «ov», «ova» jalǧaularyn mūra tūtqan eken. «Sonda orystyŋ patşalary da qūldardyŋ familiiasyn iemdengen be?» dep ol kısınıŋ jūbaiy qarsy sūraq qoidy. Soŋynan «Ülken sovet ensiklopediiasyn» paraqtap qaraǧanymda, orystyŋ kniazdary men imperatorlary, patşalary men patşaiymdary eşqaşan familiialaryna «ov», «ev» degen «qūiryqşalardy» qystyrmaǧanyna közım jettı. Dmitrii Donskoi, Iаroslav Mudryi, İvan Groznyi, Petr I, soŋǧy patşa II Nikolaiǧa deiın eşqaisysy qūldardyŋ familiiasyna jolamapty. Būdan keiın «familiia» degen sözdıŋ maǧynasyn sözdıkterden qaradym. Onyŋ latyn tılınde ekı maǧynasy bar körınedı:- Qai otbasynan taraǧanyŋdy bıldıru amaly. Ol üşın jeke adamnyŋ atyna, iaǧni ataŋnyŋ nemese äkeŋnıŋ esımıne täueldık jalǧaularynyŋ bırın jalǧap körsetuıŋ kerek.
- Äuletıŋdı, ürım-būtaǧyŋdy tanytudyŋ amaly. Orystar ürım-būtaǧy turaly aitqysy kelse «vsia naşa familiia» dep bastaidy. Bız ru, ata-tegımızdı anyqtauǧa kelgende osylai söz saptaimyz.
«Qūiyrşyqty» şort kestık!
Būl «sasqan üirek artymen süŋgidınıŋ» kerın keltırdı, «pämile» bolyp jarytpady. Endı Janat Esımbek, Rahat Kemelbai, Manat Şalbai, Duman Jūmaǧūl, Balǧyn Esmaǧambet, Meiram Mūsaǧali, Qalyş Uälihan, Saǧynyş Rahym, Baǧdat Dihanbai, Sairan Toqtarǧazy, Didar Tūrsynbai, Ardaq Bersınbek, Baǧlan Asanbai taǧy basqa osy tärızdı erkek pen äielge ortaq esımdı adamdardy jüzbe-jüz tanymasaŋ, onyŋ ne äiel zaty, ne erkek zaty ekenın ajyrata almaityn jaǧdaiǧa jettık. Meilıŋ, ol jaǧy tüptıŋ tübınde belgılı bola jatar. Endı qatar atalǧan osy esımderdıŋ qaisysy öz aty, qaisysy tegı ekenın qalai ajyratamyz? Şyǧarmaşylyqpen ainalysatyn adamdardyŋ esımı bırınşı jazylatyn dästür bar. Bıraq eldıŋ bärı Şerhan Mūrtaza, Äbış Kekılbai, Qadyr Myrza-Äli emes. Şyǧarmaşylyq adamdaryna elıktesek, tıptı şatysuymyz mümkın eken. Bıreulerı ruynyŋ, tuǧan jerınıŋ attaryn pämilesı (tegı) retınde körsetetındı şyǧardy. Aqseleu Taraqty, Tüŋǧyşbai äl-Tarazi degen siiaqty. Nietterı dūrys. Orystyŋ «ov» degen qūiyrşyǧynan qūtylyp, özderınıŋ qaidan şyqqandaryn, qaidan taraǧandaryn körsetken türlerı ǧoi. Alaida būl da bükıl qazaqqa pämilelık ülgı bola almasy anyq. Eŋ qiyny – endı ekı-üş ūrpaq auysqannan keiın kımnıŋ kımnen taraǧanyn ajyrata almaityndyǧymyzda bolyp otyr.Bır ūrpaq auysqan soŋ…
«Ūly», «qyzy» degen qosymşalar da tüpkılıktı pämile jasai almaityn tärızdı. Mäselen daŋqty Bauyrjan Momyşūlynyŋ balasy Baqytjan aǧamyz da Keŋes kezındegı familiia zaŋy boiynşa «Momyşūly» bolyp jazyldy. Negızı ol kısı – Momyş atadan taraǧan ūrpaq, iaǧni «Momyştan Baqytjan Bauyrjanūly» dep jazyluy kerek edı. Bıraq äigılı adamnyŋ familiiasy bolǧandyqtan «Momyşūly» öşpes erlıktıŋ simvoly bolyp qala beredı. Ūrpaqtary ony maqtanyşpen familiia tūtyp ötedı. Alaida eldıŋ bärı Baukeŋ emes qoi. Sondyqtan qazırgı bızder pämile retınde paidalanyp jürgen äkemızdıŋ esımderı bır ūrpaqtan keiın pämilelıkke jaramaitynyn moiyndaǧanymyz jön.«Tegı» de dūrys emes
Qazaq jön sūrasqanda «Qai äulettensıŋ? Tegıŋ kım?» dep bastaityny belgılı. Qaidan taraǧanyŋdy sanamalauǧa kırısesıŋ. Söite kele bır jerden bır tarmaǧyŋ älgı adammen, äiteuır, janasady. Aǧaiyn bolasyŋ, tuys bolasyŋ. Mūndai ūlttyq qasiet eşbır elde joq. Meiırbandyq pen bırlıgı küştı el eşqaşan öşpeidı. Osydan qoryqqan otarşyldar qazaqtardyŋ arasyna ot tastap, ruşyldyqty qozdyryp, «bölıp al da bilei ber!» ädısı boiynşa bızdı ǧasyrlar boiy ezgıge salǧanyn qalai ūmytamyz. Sonymen bügıngı ūrpaqtyŋ tegı – onyŋ ata-babasy. Onda bızder nege tölqūjatta özımızdı ata-babamyzdyŋ tegı retınde körsetuımız kerek? Sen sol ata-babadan taraǧan ūrpaq emessıŋ be! Orystyŋ «ov» degen jalǧauynyŋ ışkı maǧynasy da osyny bıldıredı. Olardyŋ «roditelnyi padej» degenderı «kogo? chego? chei?» degen sūraqtarǧa jauap beretını belgılı. «Chei holop? İvanov holop» degen osydan şyqqan. Roditelnyi padejdyŋ sūraqtary qazaq tılındegı Ilık septıgınıŋ (kımnıŋ? nenıŋ?) sūraqtarymen dälme-däl. Solai eken dep bız pämilemızdı «Asannyŋ, Üsennıŋ» dep jazuymyz kerek pe? Joq. Familiia aiaqtalǧan, naqty maǧyna beretın sözden jasaluy tiıstı. Qazaq tılındegı Şyǧys septıgınıŋ jalǧaulary «tan», «ten», «dan», «den», «nan», «nen» dep taq-tūq etıp tūrǧan joq pa? Mūndai septıktı orys tılınde taba almaisyz. Ol bızde ǧana bar. Ata-tegımızdı taratqanda da bız osy septık boiynşa «pälenbaidan – tügenbai, odan – anau, anaudan – mynau» dep sarnap qoia beremız. Jalpy, bız orys tılınıŋ zaŋdylyqtarymen ǧana jüruge äbden daǧdylanyp alǧanbyz. Otarşyldyq tepkısınen es jiiatyn kez keldı. Endeşe pämilemızdı «Asannan, Üsennen» dep jazǧanymyz dūrys. Mäselen gruzinderdıŋ familiialaryna jalǧanatyn «dze», «şvili», degen jalǧaular «bala», «ūrpaq» degen sözdıŋ balamasy eken. Al ol familiiaǧa jalǧanǧanda kımnen taraǧan ūrpaq degendı aŋǧartatyn körınedı. Bır qyzyǧy – osy gruzin jalǧaularynyŋ ışkı maǧynasy bızdıŋ qazaq tılındegı Şyǧys septıgınıŋ jalǧaularymen dälme-däl keletının qaitersıŋ! Olarda būdan basqa «eli», «ili» (Rustaveli) degen jalǧaular da bar. Adamnyŋ käsıbın, lauazymyn bıldıredı. Alaida gruzin halqy keiıngı kezde osy «eli», «ili» jalǧaularyn «dze», «şvili» jalǧaularyna auystyrudy qolǧa alypty. 1970 jyly Mäskeudıŋ «Nauka» baspasynan jaryq körgen «Antroponimika» atty avtorlar toptamasyn qarasaŋyz, orystardan bastap bır kezdegı KSRO halyqtary familiialarynyŋ şyǧu tegın zerttegen ǧalymdardyŋ qyzyqty eŋbekterı aldyŋyzdan şyǧady. Oqyp otyryp, ukrain, latyş, udmurd, korei, armian, gürjı, evrei, taǧy basqa ūlttardyŋ familiialarynyŋ soŋyndaǧy jalǧaulary qazaqtyŋ Şyǧys septıgındegı «tan», «ten» jalǧaularymen ündesıp jatqanyn baiqaisyz. Bır ökınıştısı, būl kıtapta qazaqtyŋ pämilesı jaiynda eşkım eşteŋe jazbapty. Täuelsızdık alǧannan keiın besıgımızdı tüzeimız dep jürıp esımımızge män bermegenımız ras.«Eşten de keş jaqsy»
Taiauda belgılı tıl mamany, professor Telǧoja Janūzaqov aqsaqalǧa arnaiy jolyqtym. Ol kısı qazaqtyŋ esımderı men familiialaryn dūrys jazu jönındegı 1994 jylǧy qaulynyŋ düniege keluıne üles qosqan adamnyŋ bırı. Tel-aǧaŋ būl qaulyǧa özgerıster engızıp, qaita qabyldau qajettıgın, kezınde ärtürlı sebeptermen asyǧystyqqa jol berılgenın jasyrmady. Soŋyna taman men 1989 jyldyŋ 8-qazan künı düniege kelgen qyzymnyŋ sol kezde alynǧan «Tuuy turaly kuälıgın» körsettım. Ondaǧy Jūmabekten Aigül Serıkqyzy degen jazuǧa alǧaşqyda taŋyrqai qarady. «Belgılı tıl mamany, professor Saparhan Myrzabekov marqūm da osy nūsqanyŋ dūrys ekendıgın däleldep, kezınde bırneşe maqala jazǧan edı. Keŋes ükımetınıŋ, Kompartiianyŋ qylyşynan qan tamyp tūrǧan kezde sen mūny qalai alǧansyŋ?» – dep sūrady. Sol kezdegı Mäskeu audandyq AHAJ-da ūlty orys qyzmetkermen ekı saǧat daulasyp otyryp jetken jeŋısımdı äŋgımeledım. Endı, mıne, ol jaiynda köpşılıkke jariialauǧa tura keldı. Eŋ bastysy – qyzym Aigüldıŋ öz pämilesın öte maqtan tūtatyndyǧy. Balabaqşada da, mektepte de ony osy pämilemen atady. Būǧan köptıŋ qūlaǧy üirengelı qaşan. Aldaǧy uaqytta bükıl qazaq aty-jönderın osylai jazǧyzsa, menıŋ de maqtanyşymda şek bolmas edı. Tübınde solai bolatynyna senımım mol. Öitkenı, tölqūjatymyzdaǧy familiianyŋ ornyna «tegı» dep körsetılgen. Al ol «qaidan?» degen Şyǧys septıgınıŋ sūraǧyn sūranyp tūr. Sūraqqa ärqaisyŋyz öz pämilelerıŋızben jauap berıp körıŋızderşı. Men qyzyma kuälık alarda «Onyŋ tegı – Jūmabekten» dep jauap qaitarǧam jäne solai jazdyrǧam. Būl endı däleldeudı qajet etpeitın şyndyqtyŋ özı emes pe?!Serık JŪMABEKŪLY
«Prezident jäne Halyq» gazetı
(№47(062) 24qaraşa, jūma. 2006 jyl)
