«Tuńǵysh» sózi belgili bir isti birinshi bolyp jasaǵan adamǵa qatysty aıtylady. «Adyrna» ulttyq portalynyń tilshisi qazaqtyń tuńǵyshtaryn tizip shyqty.
Birinshi han – Kereı han Bolatuly
Qazaq handyǵynyń negizin qalaýshy uly eki tarıhı tulǵanyń biri, alǵashqy qazaq hany. Aq Ordanyń hany Urystyń urpaǵy. Urys hannan Toqtaqııa, odan Bolat, odan Kereı han taraǵan. Muhammed Haıdar Dýlatıdyń «Tarıh-ı Rashıdı» atty eńbeginde Kereı han týysy Jánibek hanmen birge 15 ǵasyrdyń 50-jyldarynyń aıaǵynda Qazaq handyǵynyń qurylýyna qatysty oqıǵalarda alǵash ret atala bastaıdy. Onda Kereı han men Jánibek hannyń Ábilhaıyr handyǵynan bólinip, Moǵolstannyń batysyndaǵy Shý boıy men Qozybasy óńiri aralyǵyna kelip qonystanǵany týraly baıandalady. Bul aımaq – sol jyldardaǵy Moǵolstan bıleýshisi Esenbuǵa han men onyń týǵan aǵasy Júnis han ıelikteriniń arasy boldy.
Birinshi oıshyl – Asan Qaıǵy
Memleket qaıratkeri, aqyn, jyraý, bı, fılosof. Áz Jánibek hannyń aqylshysy bolǵan. Ákesi Sábıt Aral óńiriniń Syrdarııa jaǵasyn meken etken. Qyzylorda oblysy, Shıeli aýdany, «Jeti áýlıe» qorymyndaǵy Asan ata kesenesi - Asan Qaıǵy mazary delinedi.
Birinshi dáriger – Óteıboıdaq Tileýqabyluly
Eýropalyqtardan buryn ospadan vakına tapqan. Emshilik, shıpagerlik qasıet Óteıboıdaqqa ata-teginen juǵysty bolǵan. Ata-baba áýletiniń jınaqtaǵan mol tójirıbesin boıyna daryta bilgen Óteıboıdaq bul salaǵa bar ǵumyryn arnap, halyq medıınasyn ǵylymı júıege keltirgen. Sóıtip shıpagerliktiń óz zamanyndaǵy bıik deńgeıine kóterile bilgen. Búl jolda ol ál-Farabı sııaqty ataq-dańq, dúnıe-múlik, bas qurap, úıli-barandy bolý degendeı, pendege tán qasıetterdiń bórin tárik etip, búkil ómirin shıpagerliktiń qyr-syryn ıgerýge sarp etken.
Azııa men Eýropany aralaǵan birinshi saıahatshy – Qazybek bek Taýasaruly
Kishi Azııanyń iri qalalarynda bolyp, dinı, ǵylymı bilim alǵan oqymysty, jońǵar basqynshylyǵyna qarsy kúreste qol bastaǵan batyr. Shyqqan tegi — Uly júzdiń Shapyrashty taıpasynyń Asyl rýynan. Ákesi Mataıuly Taýasar bı bolǵan. Balasynyń nege bolsyn qabiletti zerektigin erte baıqaǵan ákesi Qazybekti bes jasynda Buharaǵa aparyp, din oqýyna beredi. Kishkentaılyǵyna qaramaı jaqsy oqyǵan bala Qazybek medreseni tórt jylda tamamdap, elge oralady. Munda eki jyl aýyl balalaryna dáris beredi.
Birinshi zań shyǵarýshy – Qasym han Jánibekuly
«Qasqa jol» dep atalatyn zań, qazaq arasynda burynnan qalyptasqan ádet-ǵuryp erejeleri negizinde Qasym han tusynda jasalǵan.
Qazaqsha jazba ádebıettiń negizin qalaýshy – Abaı Qunanbaıuly
Ustaz, aqyn, aǵartýshy, jazba qazaq ádebıetiniń, qazaq ádebı tiliniń negizin qalaýshy, fılosof, kompozıtor, aýdarmashy, saıası qaıratker, lıberaldy kózqarasyn ıslamǵa taıana otyryp, orys jáne eýropa mádenıetimen jaqyndasý arqyly qazaq mádenıetin jańartýdy kózdegen reformator. Abaı aqyndyq shyǵarmalarynda qazaq halqynyń áleýmettik, qoǵamdyq, moraldyq máselelerin arqaý etken. Abaı Shyǵys pen Batys mádenıetin jetik bilgen. Birqatar álem oıshyldarynyń eńbekterimen jaqsy tanys bolǵan. Fılosofııalyq traktattar stılinde jazylǵan «Qara sózderi» taqyryp aýqymdylyǵymen, dúnıetanymdyq tereńdigimen, saıası-áleýmettik salmaqtylyǵymen qundy.
Birinshi muǵalim, aǵartýshy, oqýlyq shyǵarýshy – Ybyraı Altynsarın
1860 jyly Jaıyqtyń shyǵysyndaǵy qazaqtar úshin tórt bastaýysh mektep ashylǵan kezde, Ybyraı ózi suranyp, Torǵaı mektebine muǵalim bolýǵa ruqsat alyp, sonda keledi. Biraq mektep birden ashyla qoımaıdy. Bul aralyqta, Ybyraı el ishinde mekteptiń paıdasyn túsindirip, biraz balany óz úıinde oqytady. Torǵaı mektebi 1864 jyly ǵana ashylady. «Osy jyly qańtardyń 8-i kúni kópten kútken isim ornyna kelip, mektep ashyldy. Oǵan 14 qazaq balasy kirdi. Bári de jaqsy, esti balalar. Men balalardy oqytýǵa qoıǵa shapqan ash qasqyrdaı qyzý kiristim», – dep jazady, ol belgili shyǵystanýshy, professor N.I.Ilmınskııge joldaǵan hatynda.
Birinshi zertteýshi-ǵalym – Shoqan Shyńǵysuly Ýálıhanov
1856 jyly polkovnık M.M.Homentovskıı basqarǵan áskerı-ǵylymı Ystyqkól ekspedıııasyna qatysyp, qyrǵyz elin jete zertteıdi. Qyrǵyzdar men Uly júz qazaqtarynyń tarıhy, etnografııasy jaıly málimetter jınaıdy, aýyz ádebıetiniń nusqalaryn jazyp alady. Álem ǵalymdary arasynda tuńǵysh ret «Manas» eposynyń eń shuraıly bóligi «Kóketaı hannyń ertegisi» jyryn jazyp alady. Manas - halyq danalyǵynyń týyndysy, barsha halyq ertegileriniń, hıkaıalary men ańyzdarynyń, geografııa, din jáne salt-sana, ádet-ǵurpy jónindegi túsinikteriniń enıklopedııalyq jınaǵy - dala Ilıadasy dep baǵalady. Qyrǵyzdardyń kóne tarıhy jóninde jazǵan K.Rıtterdiń, A. Gýmbolttiń, shyǵystanýshy ǵalymdar Shott pen Klaprottyń eńbekterine syn aıtady, Budan keıin Qulja qalasynda bolyp, onyń qorytyndysynda Shyǵys Túrkistannyń ótkeni men búgini týraly zertteýler jazady.
Birinshi elshi, dıplomat – Názir Tórequlov
Memleket jáne qoǵam qaıratkeri, pýblııst, alǵashqy qazaq elshileriniń biri, dıplomat. Orta júzdiń alty arysynyń biri Qońyrat taıpasy Kótenshe tarmaǵynyń Mańǵytaı rýynan.
Birinshi jýrnalıst – Názıpa Quljanova
1905 jyly Semeı qalasyndaǵy oqytýshylar semınarııasynda ustaz bolǵan. Ustazdyq jumysty atqara júrip, etnografııa taqyrybyn zerttep, maqalalar jazyp, talantyn tanytqan ol 1913 jyly Orys geografııa qoǵamynyń Semeı bólimshesine, «Azamat seriktestigi» uıymdaryna múshe bolady. 1914 jyly 26 qańtarda Abaıdyń qaıtys bolýyna on jyl tolýyna oraı ádebı kesh uıymdastyrady. 1915 jyly 13 aqpanda Pertrogradtaǵy musylman aýrýhanasy men muqtaj qazaq shákirtterine kómek kórsetý maqsatynda ádebı kesh uıymdastyrady. «Qazaq», «Saryarqa», «Alash» gazetterinde áıel máselelerine baılanysty maqalalar jazady.
Tuńǵysh kásibı sýretshi – Ábilhan Qasteev
Ábilhan qolónerge, odan soń sýretshilik ónerge jastaıynan beıim bolǵan. Anasy Aıǵansha kilem, alasha, baý-basqur toqýǵa, syrmaq syrýǵa, shym shı jasaýǵa sheber adam bolypty. Ábilhan osy halyq ónerine bala kezinen kóz qanyqtyryp, anasyna oıý-órnekter salýǵa kómektesip, sýret ónerine qolyn úıretip ósedi. Onyń 1930-1931 jyldary salǵan «Qaryndastyń portreti», «Avtoportret» atty týyndylary tupnusqaǵa uqsastyǵymen jáne keıipker bolmysyn ashýǵa degen talpynysymen erekshelenedi.
Birinshi rejısser – Jumat Shanın
1917 jyldan bastap Qarqaralyda, Pavlodarda, Zaısanda, Semeıde jáne QazAKSR OAK múshesi bolyp, t.b. qoǵamdyq jaýapty oryndarda qyzmet etti. Saıası-áleýmettik jáne qoǵamdyq isterge belsene qatysý Shanınniń oı-órisin keńeıtip, keıingi rejısserlik ári jazýshylyq qyzmetine ıgi yqpal jasady. 1920 jyly Semeı qalasynda «Es aımaq» trýppasyn basqardy. Rejısserlik óner jolyn osy trýppadan bastaǵan Shanın halyq jyry negizinde jazylǵan óziniń «Arqalyq batyry» men S.Seıfýllınmenniń «Qyzyl suńqarlaryn» qoıdy; sonymen qatar ózi osy atalmysh spektaklderde Arqalyq batyrdyń jáne Erkebulannyń rólin oryndady. Bir bólimdi «Torsyqbaı» komedııasy 1925 jyly Semeıdiń «Tań» jýrnalynda jarııalandy. Budan keıin ol qazirgi Qazaqtyń memlekettik akademııalyq drama teatrynyń dırektory bolýmen qatar onyń kórkemdik jaǵyn basqardy.
Shetelde qazaq ánderin alǵash oryndaǵan ánshi – Ámire Qashaýbaev
Aleksandr Zataevıch Ámireniń ánshilik ónerine tánti bolyp, odan «Balqadısha», «Dýdaraı», «Bes qarager», «Kók kóbelek», t.b. ánderdi jazyp alyp, «Qazaqtyń 500 án men kúıi» (1931) jınaǵynda jarııalady.
Ámireniń ánshilik qabiletin kezinde qazaq ádebıeti men óneriniń kórnekti ókilderi Muhtar Áýezov, Sáken Seıfýllın, Isa Baızaqov, Álkeı Marǵulan, Júsipbek Elebekov, Qurmanbek Jandarbekov pen Ahmet Jubanov óte joǵary baǵalaǵan.
Álem chempıony laýazymyn alǵan birinshi qazaq – Qajy Muqan Muńaıtpasov
Orasan kúshtiń ıesi, kúrestiń birneshe túrinen álem chempıony atanǵan tuńǵysh qazaq alyby. Teńdessiz ónerimen jer sharyn aralaǵan, 54 memlekette kúreske túsip, 48 medal oljalaǵan Qajymuqandaı myqty XX ǵasyrdyń basynda túrki halyqtarynyń ishinde qazaqta ǵana boldy. Reseıdiń balýandar tobynda Qajymuqannan kúshi asqan eshkim bolmaǵan.
Birinshi bıshi – Shara Jıenqulova
1966–75 jyldary Almaty horeografııalyq ýchılıesiniń dırektory boldy. Osy jyldary ulttyq bı ónerin damytý úshin el aralap, halyqtyń ádet-ǵurpyn, salt-dástúrin, halyq bılerin zerttedi. Sonyń nátıjesinde «Táttimbet», «Aıjan qyz», «Qara jorǵa», «Qyryq qyz» bıleri dúnıege keldi. Jıenqulova — sahnalyq obrazdardyń ishki jan sulýlyǵyn bıdegi plastıkalyq sheshimmen sheber shendestire bildi. Gastroldik saparmen kóptegen shet elderde boldy. 1958 jyly Máskeýde ótken Qazaq ádebıeti men óneriniń onkúndigine qatysty.
Birinshi qazaq ǵaryshkeri – Toqtar Áýbákirov
1991 jyly 2 sáýirde Keńes Odaǵy Ǵaryshkerler daıarlaý ortalyǵynda ǵaryshqa ushý daıyndyǵyna kirisip, sol jyly 2 qazanda Baıqońyrdan «Soıýz TM-13» kemesimen ǵaryshqa ushty. Ǵarysh kemesi jer tóńiregindegi «Mır» orbıtalyq keshenimen túıisti. Onda ol ózge ǵaryshkerlermen birge bıotehnologııa, metallýrgııa, medıına salalary jáne Aral týǵan aımaǵy boıynsha ǵylymı-zertýǵan jumystaryn júrgizdi. Zertteý nátıjesinde Aral ústindegi tuzdy shań boramasynyń paıda bolý proesi, sol zııandy aerozoldardyń Qazaqstan men Reseı aımaqtaryna taralýynyń ǵaryshtyq sýretteri alyndy. Sondaı-aq Qazaqstan aýmaǵyndaǵy atmosferany jáne jer betin zertteý, juldyzdy aspan astrofızıka baqylaý jumystary da oıdaǵydaı ótti. 1991 jyly 10 qazanda Jerge oraldy. Ǵaryshtan oralǵan soń Qazaqstandaǵy ǵaryshtyq daıarlyǵyn zertteýlerdiń negizin qalaýǵa, otandyq Qarýly Kúshterdiń áskerı daıarlyǵyn jetildirýge, áskerı-patrıottyq tárbıe jumystaryn jolǵa qoıýǵa belsene aralasty.
Olımpıadaǵa qatysqan birinshi qazaq – Ǵusman Qosanov
KSRO quramynda Olımpıadaǵa qatysqan tuńǵysh qazaq jelaıaq. 4x100 metrlik estafetashylar jarysynan 17-Olımpııalyq oıyndardyń kúmis júldegeri (Rım, 1960), KSRO chempıonatynyń 4x100 metrlik estafetashylar jarysynyń jeńimpazy (Kıev, 1960), 100 metrge júgirýden KSRO chempıonatynyń kúmis júldegeri (Dnepropetrovsk, 1966), KSRO — AQSh matchynyń 4x100 metrlik estafetashylar jarysynyń jeńimpazy (Kıev, 1965) boldy.
Aqmaral BEREKET,
"Adyrna" ulttyq portaly
