«Tūŋǧyş» sözı belgılı bır ıstı bırınşı bolyp jasaǧan adamǧa qatysty aitylady. «Adyrna» ūlttyq portalynyŋ tılşısı qazaqtyŋ tūŋǧyştaryn tızıp şyqty.
Bırınşı han – Kerei han Bolatūly
Qazaq handyǧynyŋ negızın qalauşy ūly ekı tarihi tūlǧanyŋ bırı, alǧaşqy qazaq hany. Aq Ordanyŋ hany Ūrystyŋ ūrpaǧy. Ūrys hannan Toqtaqiia, odan Bolat, odan Kerei han taraǧan. Mūhammed Haidar Dulatidyŋ «Tarih-i Raşidi» atty eŋbegınde Kerei han tuysy Jänıbek hanmen bırge 15 ǧasyrdyŋ 50-jyldarynyŋ aiaǧynda Qazaq handyǧynyŋ qūryluyna qatysty oqiǧalarda alǧaş ret atala bastaidy. Onda Kerei han men Jänıbek hannyŋ Äbılhaiyr handyǧynan bölınıp, Moǧolstannyŋ batysyndaǧy Şu boiy men Qozybasy öŋırı aralyǧyna kelıp qonystanǧany turaly baiandalady. Būl aimaq – sol jyldardaǧy Moǧolstan bileuşısı Esenbūǧa han men onyŋ tuǧan aǧasy Jünıs han ielıkterınıŋ arasy boldy.
Bırınşı oişyl – Asan Qaiǧy
Memleket qairatkerı, aqyn, jyrau, bi, filosof. Äz Jänıbek hannyŋ aqylşysy bolǧan. Äkesı Säbit Aral öŋırınıŋ Syrdariia jaǧasyn meken etken. Qyzylorda oblysy, Şielı audany, «Jetı äulie» qorymyndaǧy Asan ata kesenesı - Asan Qaiǧy mazary delınedı.
Bırınşı därıger – Öteiboidaq Tıleuqabylūly
Europalyqtardan būryn ospadan vaksina tapqan. Emşılık, şipagerlık qasiet Öteiboidaqqa ata-tegınen jūǧysty bolǧan. Ata-baba äuletınıŋ jinaqtaǧan mol töjıribesın boiyna daryta bılgen Öteiboidaq būl salaǧa bar ǧūmyryn arnap, halyq medisinasyn ǧylymi jüiege keltırgen. Söitıp şipagerlıktıŋ öz zamanyndaǧy biık deŋgeiıne köterıle bılgen. Bül jolda ol äl-Farabi siiaqty ataq-daŋq, dünie-mülık, bas qūrap, üilı-barandy bolu degendei, pendege tän qasietterdıŋ börın tärık etıp, bükıl ömırın şipagerlıktıŋ qyr-syryn igeruge sarp etken.
Aziia men Europany aralaǧan bırınşı saiahatşy – Qazybek bek Tauasarūly
Kışı Aziianyŋ ırı qalalarynda bolyp, dıni, ǧylymi bılım alǧan oqymysty, joŋǧar basqynşylyǧyna qarsy küreste qol bastaǧan batyr. Şyqqan tegı — Ūly jüzdıŋ Şapyraşty taipasynyŋ Asyl ruynan. Äkesı Mataiūly Tauasar bi bolǧan. Balasynyŋ nege bolsyn qabılettı zerektıgın erte baiqaǧan äkesı Qazybektı bes jasynda Būharaǧa aparyp, dın oquyna beredı. Kışkentailyǧyna qaramai jaqsy oqyǧan bala Qazybek medresenı tört jylda tamamdap, elge oralady. Mūnda ekı jyl auyl balalaryna därıs beredı.
Bırınşı zaŋ şyǧaruşy – Qasym han Jänıbekūly
«Qasqa jol» dep atalatyn zaŋ, qazaq arasynda būrynnan qalyptasqan ädet-ǧūryp erejelerı negızınde Qasym han tūsynda jasalǧan.
Qazaqşa jazba ädebiettıŋ negızın qalauşy – Abai Qūnanbaiūly
Ūstaz, aqyn, aǧartuşy, jazba qazaq ädebietınıŋ, qazaq ädebi tılınıŋ negızın qalauşy, filosof, kompozitor, audarmaşy, saiasi qairatker, liberaldy közqarasyn islamǧa taiana otyryp, orys jäne europa mädenietımen jaqyndasu arqyly qazaq mädenietın jaŋartudy közdegen reformator. Abai aqyndyq şyǧarmalarynda qazaq halqynyŋ äleumettık, qoǧamdyq, moraldyq mäselelerın arqau etken. Abai Şyǧys pen Batys mädenietın jetık bılgen. Bırqatar älem oişyldarynyŋ eŋbekterımen jaqsy tanys bolǧan. Filosofiialyq traktattar stilınde jazylǧan «Qara sözderı» taqyryp auqymdylyǧymen, dünietanymdyq tereŋdıgımen, saiasi-äleumettık salmaqtylyǧymen qūndy.
Bırınşı mūǧalım, aǧartuşy, oqulyq şyǧaruşy – Ybyrai Altynsarin
1860 jyly Jaiyqtyŋ şyǧysyndaǧy qazaqtar üşın tört bastauyş mektep aşylǧan kezde, Ybyrai özı sūranyp, Torǧai mektebıne mūǧalım boluǧa rūqsat alyp, sonda keledı. Bıraq mektep bırden aşyla qoimaidy. Būl aralyqta, Ybyrai el ışınde mekteptıŋ paidasyn tüsındırıp, bıraz balany öz üiınde oqytady. Torǧai mektebı 1864 jyly ǧana aşylady. «Osy jyly qaŋtardyŋ 8-ı künı köpten kütken ısım ornyna kelıp, mektep aşyldy. Oǧan 14 qazaq balasy kırdı. Bärı de jaqsy, estı balalar. Men balalardy oqytuǧa qoiǧa şapqan aş qasqyrdai qyzu kırıstım», – dep jazady, ol belgılı şyǧystanuşy, professor N.İ.İlminskiige joldaǧan hatynda.
Bırınşı zertteuşı-ǧalym – Şoqan Şyŋǧysūly Uälihanov
1856 jyly polkovnik M.M.Homentovskii basqarǧan äskeri-ǧylymi Ystyqköl ekspedisiiasyna qatysyp, qyrǧyz elın jete zertteidı. Qyrǧyzdar men Ūly jüz qazaqtarynyŋ tarihy, etnografiiasy jaily mälımetter jinaidy, auyz ädebietınıŋ nūsqalaryn jazyp alady. Älem ǧalymdary arasynda tūŋǧyş ret «Manas» eposynyŋ eŋ şūraily bölıgı «Köketai hannyŋ ertegısı» jyryn jazyp alady. Manas - halyq danalyǧynyŋ tuyndysy, barşa halyq ertegılerınıŋ, hikaialary men aŋyzdarynyŋ, geografiia, dın jäne salt-sana, ädet-ǧūrpy jönındegı tüsınıkterınıŋ ensiklopediialyq jinaǧy - dala İliadasy dep baǧalady. Qyrǧyzdardyŋ köne tarihy jönınde jazǧan K.Ritterdıŋ, A. Gumbolttıŋ, şyǧystanuşy ǧalymdar Şott pen Klaprottyŋ eŋbekterıne syn aitady, Būdan keiın Qūlja qalasynda bolyp, onyŋ qorytyndysynda Şyǧys Türkıstannyŋ ötkenı men bügını turaly zertteuler jazady.
Bırınşı elşı, diplomat – Näzır Töreqūlov
Memleket jäne qoǧam qairatkerı, publisist, alǧaşqy qazaq elşılerınıŋ bırı, diplomat. Orta jüzdıŋ alty arysynyŋ bırı Qoŋyrat taipasy Kötenşe tarmaǧynyŋ Maŋǧytai ruynan.
Bırınşı jurnalist – Näzipa Qūljanova
1905 jyly Semei qalasyndaǧy oqytuşylar seminariiasynda ūstaz bolǧan. Ūstazdyq jūmysty atqara jürıp, etnografiia taqyrybyn zerttep, maqalalar jazyp, talantyn tanytqan ol 1913 jyly Orys geografiia qoǧamynyŋ Semei bölımşesıne, «Azamat serıktestıgı» ūiymdaryna müşe bolady. 1914 jyly 26 qaŋtarda Abaidyŋ qaitys boluyna on jyl toluyna orai ädebi keş ūiymdastyrady. 1915 jyly 13 aqpanda Pertrogradtaǧy mūsylman auruhanasy men mūqtaj qazaq şäkırtterıne kömek körsetu maqsatynda ädebi keş ūiymdastyrady. «Qazaq», «Saryarqa», «Alaş» gazetterınde äiel mäselelerıne bailanysty maqalalar jazady.
Tūŋǧyş käsıbi suretşı – Äbılhan Qasteev
Äbılhan qolönerge, odan soŋ suretşılık önerge jastaiynan beiım bolǧan. Anasy Aiǧanşa kılem, alaşa, bau-basqūr toquǧa, syrmaq syruǧa, şym şi jasauǧa şeber adam bolypty. Äbılhan osy halyq önerıne bala kezınen köz qanyqtyryp, anasyna oiu-örnekter saluǧa kömektesıp, suret önerıne qolyn üiretıp ösedı. Onyŋ 1930-1931 jyldary salǧan «Qaryndastyŋ portretı», «Avtoportret» atty tuyndylary tūpnūsqaǧa ūqsastyǧymen jäne keiıpker bolmysyn aşuǧa degen talpynysymen erekşelenedı.
Bırınşı rejisser – Jūmat Şanin
1917 jyldan bastap Qarqaralyda, Pavlodarda, Zaisanda, Semeide jäne QazAKSR OAK müşesı bolyp, t.b. qoǧamdyq jauapty oryndarda qyzmet ettı. Saiasi-äleumettık jäne qoǧamdyq ısterge belsene qatysu Şaninnıŋ oi-örısın keŋeitıp, keiıngı rejisserlık ärı jazuşylyq qyzmetıne igı yqpal jasady. 1920 jyly Semei qalasynda «Es aimaq» truppasyn basqardy. Rejisserlık öner jolyn osy truppadan bastaǧan Şanin halyq jyry negızınde jazylǧan özınıŋ «Arqalyq batyry» men S.Seifullinmennıŋ «Qyzyl sūŋqarlaryn» qoidy; sonymen qatar özı osy atalmyş spektaklderde Arqalyq batyrdyŋ jäne Erkebūlannyŋ rölın oryndady. Bır bölımdı «Torsyqbai» komediiasy 1925 jyly Semeidıŋ «Taŋ» jurnalynda jariialandy. Būdan keiın ol qazırgı Qazaqtyŋ memlekettık akademiialyq drama teatrynyŋ direktory bolumen qatar onyŋ körkemdık jaǧyn basqardy.
Şetelde qazaq änderın alǧaş oryndaǧan änşı – Ämıre Qaşaubaev
Aleksandr Zataevich Ämırenıŋ änşılık önerıne täntı bolyp, odan «Balqadişa», «Dudarai», «Bes qarager», «Kök köbelek», t.b. änderdı jazyp alyp, «Qazaqtyŋ 500 än men küiı» (1931) jinaǧynda jariialady.
Ämırenıŋ änşılık qabıletın kezınde qazaq ädebietı men önerınıŋ körnektı ökılderı Mūhtar Äuezov, Säken Seifullin, İsa Baizaqov, Älkei Marǧūlan, Jüsıpbek Elebekov, Qūrmanbek Jandarbekov pen Ahmet Jūbanov öte joǧary baǧalaǧan.
Älem chempiony lauazymyn alǧan bırınşı qazaq – Qajy Mūqan Mūŋaitpasov
Orasan küştıŋ iesı, kürestıŋ bırneşe türınen älem chempiony atanǧan tūŋǧyş qazaq alyby. Teŋdessız önerımen jer şaryn aralaǧan, 54 memlekette küreske tüsıp, 48 medal oljalaǧan Qajymūqandai myqty XX ǧasyrdyŋ basynda türkı halyqtarynyŋ ışınde qazaqta ǧana boldy. Reseidıŋ baluandar tobynda Qajymūqannan küşı asqan eşkım bolmaǧan.
Bırınşı bişı – Şara Jienqūlova
1966–75 jyldary Almaty horeografiialyq uchilişesınıŋ direktory boldy. Osy jyldary ūlttyq bi önerın damytu üşın el aralap, halyqtyŋ ädet-ǧūrpyn, salt-dästürın, halyq bilerın zerttedı. Sonyŋ nätijesınde «Tättımbet», «Aijan qyz», «Qara jorǧa», «Qyryq qyz» bilerı düniege keldı. Jienqūlova — sahnalyq obrazdardyŋ ışkı jan sūlulyǧyn bidegı plastikalyq şeşımmen şeber şendestıre bıldı. Gastroldık saparmen köptegen şet elderde boldy. 1958 jyly Mäskeude ötken Qazaq ädebietı men önerınıŋ onkündıgıne qatysty.
Bırınşı qazaq ǧaryşkerı – Toqtar Äubäkırov
1991 jyly 2 säuırde Keŋes Odaǧy Ǧaryşkerler daiarlau ortalyǧynda ǧaryşqa ūşu daiyndyǧyna kırısıp, sol jyly 2 qazanda Baiqoŋyrdan «Soiuz TM-13» kemesımen ǧaryşqa ūşty. Ǧaryş kemesı jer töŋıregındegı «Mir» orbitalyq keşenımen tüiıstı. Onda ol özge ǧaryşkerlermen bırge biotehnologiia, metallurgiia, medisina salalary jäne Aral tuǧan aimaǧy boiynşa ǧylymi-zertuǧan jūmystaryn jürgızdı. Zertteu nätijesınde Aral üstındegı tūzdy şaŋ boramasynyŋ paida bolu prosesı, sol ziiandy aerozoldardyŋ Qazaqstan men Resei aimaqtaryna taraluynyŋ ǧaryştyq suretterı alyndy. Sondai-aq Qazaqstan aumaǧyndaǧy atmosferany jäne jer betın zertteu, jūldyzdy aspan astrofizika baqylau jūmystary da oidaǧydai öttı. 1991 jyly 10 qazanda Jerge oraldy. Ǧaryştan oralǧan soŋ Qazaqstandaǧy ǧaryştyq daiarlyǧyn zertteulerdıŋ negızın qalauǧa, otandyq Qaruly Küşterdıŋ äskeri daiarlyǧyn jetıldıruge, äskeri-patriottyq tärbie jūmystaryn jolǧa qoiuǧa belsene aralasty.
Olimpiadaǧa qatysqan bırınşı qazaq – Ǧūsman Qosanov
KSRO qūramynda Olimpiadaǧa qatysqan tūŋǧyş qazaq jelaiaq. 4x100 metrlık estafetaşylar jarysynan 17-Olimpiialyq oiyndardyŋ kümıs jüldegerı (Rim, 1960), KSRO chempionatynyŋ 4x100 metrlık estafetaşylar jarysynyŋ jeŋımpazy (Kiev, 1960), 100 metrge jügıruden KSRO chempionatynyŋ kümıs jüldegerı (Dnepropetrovsk, 1966), KSRO — AQŞ matchynyŋ 4x100 metrlık estafetaşylar jarysynyŋ jeŋımpazy (Kiev, 1965) boldy.
Aqmaral BEREKET,
"Adyrna" ūlttyq portaly
