Reseıge AQSh tarapynan salynǵan sankııanyń aýyrtpalyǵy Eýrazııalyq odaqtyń elderine tıip otyr
Saıası-ekonomıkalyq saraptama
AQSh pen Batys bastaǵan koalıııanyń Reseıge qarsy jarııalap otyrǵan ekonomıkalyq sankııasyn tek Reseı ǵana kóterip otyrǵan joq. Sankııanyń aýyrtpalyǵyn Eýrazııalyq odaqtyń quramyndaǵy barlyq elderi teńgere arqalap, Reseıge salmaqtyń bir bóligin túsirmeı otyr. Reseı eger de jalǵyz ózi sankııaǵa ilinip, salmaǵyn ózi ǵana arqalasa, qabyrǵasy sógilip, qańyrap qalatyn edi.
Eýrazııalyq ekonomıkalyq odaqtyń sheńberinde Reseı óziniń barlyq taraptaǵy ekonomıkalyq sektorlardaǵy múddesin eseptep, tipti qoqan loqy jasap ta túgeldep alǵan. Reseıge jaqsy ǵoı, ábden tozyǵy jetken qańyltyrlaryn bizge nemese Eýrazııalyq odaqtyń quramyndaǵy elderge ótkizip, óziniń qoımasyn toltyryp, qoqysyn tazartyp, bıýdjetin toltyryp otyr.
Eýrazııalyq odaqtyń keıbir talaptaryn oryndamaı, kedenik baj salyǵyn da kótere salý Reseıge túk emes. Ózi qoja, ózi bı. Biz sózben aıtqanda, Reseı Eýrazııalyq odaq sheńberinde odaq quramyndaǵy elderdiń bárin birtegis donor retinde ustap otyr.
Qazaqstan tarapy bul qansorar odaqty N.Nazarbaevtyń bastamasymen qurylǵan ekonomıkalyq odaq retinde túsindirýmen keledi. Aqıqatynda, qazirgi qymbatshylyqtyń barlyǵy tikeleı Reseıge salynǵan sankııalar men osy Eýrazııalyq odaqtyń talaptarynyń oryndalmaýynan týyndap otyr.
Bizdiń halyq AQSh qashan Reseıdi sankııamen qulatady, eshnárse kórip otyrǵan joqpyz Reseıge zııan bolarlyqtaı dep jatady. Shyn máninde bizge, Eýrazııalyq odaqtyń quramyndaǵy elderge sankııanyń zardaby óte qatty tıip otyr. Qazirgi soǵys sankııalar soǵysy, ekonomıkalyq soǵys arqyly iske asady. Tynysyńyzdy taryltyp tastaıdy. Sankııa Reseımen qosa Qytaıdyń da tynysyn taryltyp otyr. Onyń zııanyn eldegi iri kompanııalar men kásiporyndar tikeleı kórip otyr.
Qurylysqa qatysty materıaldardyń asa kóp bóligi Reseı men Qytaıdan keledi. Eger olar eksportyn japsa, bizdiń eldegi materıalǵa táýeldi kompanııalar áp-sátte qańǵyryp, qońyz terip ketedi.
Sankııadan Reseı rýbli ınflıaııaǵa ushyrap, syrty naryqqa tótep bere almaı jatyr. Dál qazir osy jaǵdaıdy Reseıdiń iri bankterimen kelise otyryp, birneshe komıtetti jınalysqa tartyp, Gosdýma talqyǵa salýda. Biz qurylys materıaldaryn satyp alatyn Reseıde qazir qurylys materıaldary birneshe esege qymbattap úlgerdi. Onyń ishinde melallocherepıa 21,6 %-ǵa, OSP materıaldary 12 %-ǵa, aǵash materıaldary 11,7%-ǵa, qara metaldar 42%-ǵa kóterilip ketti. Ótkende ǵana armatýranyń baǵasy 200 myńnan 500 myńǵa shyqty degen derek shyndyqtan alys emes. Sebebi, Reseıden kelgen taýarlar bizdiń elge eksporttalǵanda ortadaǵy dıstrıýbıtorlar arqyly ústine baǵasy qosylatyny zańdylyq.
Bizdegi qurylys salasyndaǵy jaǵdaıǵa az ǵana bir mysal: Beton quıý jumystaryna baılanysty fanerler 12-15 myń arasynda bolsa, qazir bul materıaldardyń baǵasy 30 myńǵa jetti. Al, bir sekııaly lesanyń bir komplektisi 50 myń bolsa, qazir 120 myńǵa jetti. Sondyqtan kóptegen sýbpodrıad kompanııalar monolıt jumystaryn júrgizýden bas tartyp ta otyr. Iri kompanııalar qazir beton jumystaryna adamdar izdep ketti.
AQSh-tyń sankııasy Reseıge sumdyq shyǵyn alyp kelip jatyr. Al, Reseı ókimeti muny jasyrýmen keledi. Reseıdiń de jany siri, tóze beretin halqy taǵy bar. Reseı syrtqy ister mınıstriniń orynbasary Aleksandr Pankın bolsa Eýrazııa ekonomıkalyq odaǵyna AQSh nemese batystyń tarapynan salynǵan sankııanyń aýyrtpalyǵyn odaq quramyndaǵy elder birlese otyryp kóteremiz dep sazarmaı aıtyp otyr. Kórdińiz be, sóziniń astaryn? Qudaıǵa shúkir, Qazaqstan tarapy osy málimdemege qatysty óziniń qarsy pikirin aıtyp úlgerdi.
Osydan biraz ýaqyt buryn AQSh tarapy Qazaqstanǵa ekonomıkalyq sankııanyń salqynyn tıgizbeýge tyrysamyz degen bolatyn. Biraq biz Eýrazııalyq odaqtyń quramynda bolǵandyqtan, bul sankııanyń daýyly bizge tikeleı soǵyp tur. Reseı naryǵyna soqqan daýyl Qazaqstannyń ishki jáne syrtqy naryǵyn da shaıqap jatyr. Qazrgi barlyq tutyný taýarlaryndaǵy sumdyq qymbatshylyq dál osy sankııanyń saldary. Naryqtaǵy tutynatyn eń mańyzdy taýarlar qymbattasa bitti deı berińiz, ol barlyq taýardyń aspandaýyna jol ashady. Bir birimen tyǵyz baılanysty. Onyń ústine bizdiń eldiń syrtqy jáne ishki naryqtaǵy básekesi ólgen. Óndiris bolmaı, tek shıkizatty saýdalap otyrǵannan soń qaıdaǵy báseke bolsyn. 1993j 1 dollar - 4.7t bolsa, 2021j 1 dollar - 430t
430/4.7= 97.7 Teńge 1993j beri 97.7 esege qunsyzdanǵan. Mine, óndiristiń joq bolǵanynyń kesirinen qaıta-qaıta teńgeniń ınflıaııasy men devalvaııasy toqtaýsyz boldy.
Al, AQSh Reseımen ishki demi de bir Belorýstyń memlekettik mekemelerine sankııa jarııalady. Bul da Evrazııalyq odaqtyń quramyndaǵy ekonomıkalyq júıedegi elderge óziniń salqynyn tıgizetin bolady.
Eýrazııalyq odaqty ekonomıkalyq odaq degen aıdar taqqanymen, bul negizinen Reseıdiń saıası hám geosaıası múddesine jumys istep turǵan saıası odaq. Ekonomıkanyń ózi saıasattyń quralyna táýeldi dúnıe.
Reseıge salynǵan sankııalar Eýrazııalyq odaqqa kiretin elderge mindetti túrde salqynyn tıgizetinin aıttyq. Tipti Eýrazııalyq odaqqa qarsy salynǵan sankııa dep qabyldasaq ta bolady. Al, AQSh-tyń Eýrazııalyq odaqqa salǵan sankııasyna odaq quramyndaǵy elder jaýap bere almaıdy. Sebebi, Eýrazııalyq odaqtyń ishindegi elderdiń ekonomıkasy lobbısterdiń qolyna ótken, "bólip al da, bıleı ber" degen jeksuryn, turpaıy, aqymaq ekonomıkalyq saıasatty ustanady. Ekinshiden, bul elderde ǵylym men ekonomıka damymaǵan. Naryq eshqandaı da ishki jáne syrtqy básekege jaýap bere almaıdy. Odaqtyń ishindegi eń myqty jetekshisi - Reseı sankııanyń astynda qalyp otyr. Al, basqalary Reseıdiń arqasyna túsken júkti teńgerip, kóterýge ázer jarap tur. AQSh muny jaqsy biledi. Tipti syrtynan mazaq qylyp kúlip te otyrady.
Reseıde uıat joq. Bul el baıaǵy "Velıkaıa Rossııa!" degen ımperııalyq toqyraǵan ambıııamen ómir súrip keledi. Kúsh kórsetý strategııalyq jol emes. Óziniń týysyn da aıamaıdy. Qazir Reseı jalǵyz. Onyń eshqandaı senimdi odaqtasy joq. Sankııanyń astynda jatyr. Valıýtasy toqyrap, eksporttyq taýarlaryn syrtqa shyǵara almaı bloktalyp otyr. Al endi osyndaı elmen sankııanyń aýyrtpalyǵyn birge kóteremiz dep kelisim berý, rasynda ózińe or qazǵanmen birdeı bolady. AQSh-tyń qyspaǵyn biz Reseı sııaqty kórete almaımyz. Sondyqtan Qazaqstan Eýrazııalyq ekonomıkalyq odaqtan shyǵýy kerek.
Bekbolat QARJAN,
"Adyrna" ulttyq portaly
