Osydan bırneşe ai būryn ündınıŋ ataqty «Mahabharata» eposy boiynşa film tüsırılude jäne Bollivud tarihyndaǧy eŋ bır qymbatqa tüsetın būl filmnıŋ tūsaukeserı 2020 jyly ötedı» degen habarlama älemnıŋ barlyq baspasöz betterınde jariialandy.
Şyndyǧynda, «Mahabharata» eposynyŋ būl tūŋǧyş ekrandaluy emes edı. Būǧan deiın de onyŋ qanşama ekrandalǧan nūsqalary boldy. Solardyŋ eŋ alǧaşqysy 1965 jyldyŋ özınde-aq ekranǧa şyqty. 1989 jyly aǧylşyn kinosy men teatrynyŋ ataqty rejisserı Piter Bruk «Mahabharata» atty üş seriialyq film-spektaklın qoidy. Al 1990 (94 bölımdı) jäne 2013 jyldary (267 bölımdı) «Mahabharata» eposy boiynşa tüsırılgen teleserialdar ekranǧa şyqty. Körıp otyrǧanymyzdai, ündı kinematografisterı būǧan deiın de bırneşe dürkın ekrandalǧan ataqty eposqa qazır taǧy da qaita oralyp otyr. Tek «Mahabharata» emes, ündınıŋ «Ramaiana» atty eposynyŋ ekrandyq taǧdyry da däl osyndai. Ol epos boiynşa sonau 1961 jyldan bastap, künı bügınge deiın bırneşe körkemsurettı, animasiialyq filmder, teleserialdar tüsırıldı. Tek ündı ǧana emes, däl osyndai mysaldardy basqa elderdıŋ kinosynan da tabuǧa bolady. Mäselen, nemıs halqynyŋ orta ǧasyrda düniege kelgen eŋ bır belgılı şyǧarmasy – «Nibelungter turaly jyr» epikalyq poemasy boiynşa kinoǧa dybys kelmegen kezeŋnıŋ özınde-aq ekı bölımdı film tüsırıldı (1924, rej. Fris Lang). Odan keiıngı jyldary būl poema qanşama körkemsurettı filmder men teleserialdardyŋ negızıne arqau boldy. Şyn mänınde, ündı, nemıs kinematografisterınıŋ būl epostarǧa qaita-qaita oralyp otyruynyŋ syry nede? Ärine, taqyryp, siujet tapşylyǧynan emes ekenı aidan anyq. Būl jerdegı basty sebep – öz halqynyŋ mädeni mūrasyna degen süiıspenşılık pen syi-qūrmet ärı bügıngınıŋ keşegımen ruhani bailanysyn därıpteu, ony älemge paş etu nietınen tuyndaǧan qadam boluy kerek. Osy tūsta joǧaryda atalyp ötken elderdıŋ epostardy ekrandau arqyly halyq jady men ūlttyq sana-sezımdı aialap, tarihyn ūlyqtauda kino önerınıŋ qūdıretın öte jaqsy paidalanyp otyrǧany körınedı. Taǧy bır aita keterlıgı – bügıngı taŋda älem elderınıŋ kinosynda epostyq şyǧarmalarǧa nazar audarudyŋ tym basymdylyǧy baiqalady. Ärine, būl – qazırgı jahandanu däuırındegı är halyqtyŋ «özın-özı saqtau» tüisıgınen tuyndaǧan maŋyzdy qadam ekenı belgılı. Osy tūsta epikalyq jyr-dastandarǧa tūnyp tūrǧan qazaq halqynyŋ mol mūrasynyŋ üstınde otyrǧan otandyq kino önerımız qandai qadamdar jasady nemese jasauda degen sūraq tuyndaidy. Qazaq kinosynyŋ tarihynda epostyq şyǧarmalar boiynşa ekrandalǧan körkemsurettı filmderdıŋ sany sausaqpen sanarlyqtai ekenın eskersek, äzırge būl baǧytta tyndyrylǧan ıstıŋ asa mardymdy bolmai otyrǧanyn moiyndauymyz kerek. Jyr-dastandardyŋ negızınde asa köp bolmasa da, filmder tüsıru keŋes ökımetı jyldarynda qolǧa alyndy. Mysaly, 1954 jyly «Qozy Körpeş-Baian sūlu» liro-epostyq jyry negızınde tüsırılgen ärı Şäken Aimanovtyŋ kinorejissuradaǧy alǧaşqy qadamy bolyp tabylatyn «Mahabbat turaly aŋyz» filmı düniege keldı. Odan keiın araǧa on bes-on alty jyl salyp, ūlttyq kinomyzdyŋ eŋ bır üzdık ülgısı – «Qyz Jıbek» filmı ekranǧa şyqty. Al Täuelsızdıgımızdıŋ alǧaşqy jyldary «Qozy Körpeş-Baian sūlu» jyry qaita ekrandaldy (1992, rej. A. Äşımov). Şyndyǧynda, äzırge osy filmderden özge epostyq jyrlar boiynşa tıkelei ekrandalǧan dünielerdı eske tüsıre almaitynymyz haq. Alaida ūlttyq dünietanymnyŋ belgısı, etnikalyq jady retınde halyq aŋyz-äpsanalary men epostyq jyrlar, äsırese 1960-1970 jyldary tüsırılgen filmderdıŋ körkemdık qūrylymynda jiı kezdesedı. Mysaly, «Tūlpardyŋ ızı» filmınde (1964, ss.avtory Ä. Tarazi, rej. M. Begalin) tūlpar turaly aŋyzdy qoldansa, «Şoq pen Şerde» (1972, ss.avtory S. Narymbetov, rej. Q. Qasymbekov) qolynda ünemı «Alpamys» kıtaby jüretın kışkentai Şer men onyŋ dosy Ǧalymjan jyrdan üzındıler oqidy. Nemese Şäken Aimanovtyŋ «Atameken» (1966, ss.avtory O. Süleimenov) filmınde Baian bır sözınde: «...Eger, bız äkemnıŋ mäiıtın äkelsek, men de Er Tarǧyn, Er Kökşe siiaqty Er atanamyn», – deidı. Bır qaraǧanda, būl filmderdıŋ aŋyz-äpsanalar men jyr-dastandarǧa eş qatysy joq, janrlyq tabiǧaty bölek körıngenımen, olardyŋ qūrylymyna jaŋaǧydai sözder men motivterdıŋ enuı bügıngı kün men ötken şaqtyŋ arasyndaǧy ruhani bailanysty meŋzeidı. Mysaly, qazaq kinosynyŋ taǧy bır klassigı Abdolla Qarsaqbaevtyŋ «Qily kezeŋ» (1966) filmınde qyzyl äsker komissary Toqtardyŋ taŋbaly tastardy aralai jürıp, olardyŋ ärqaisysyna üŋıle qarap, qoiyn däpterıne äldenenı jazyp jüretın körınıs bar. Sol körınıste kameranyŋ aldyna jaqyn ornalasqan, ärqily jan-januarlar beinelengen ülkenırek tastyŋ janynda tūryp: «Tasqa oiǧan taŋba mäŋgı qalady», deidı. Sälden soŋ janyna jaqyndap kelgen sarbaz «Komissar, būl suretterden keletın paida bar ma? Bügın künı boiy osymen äure boldyq. Bosqa uaqyt ötkızudıŋ ne qajetı bar?» dep sūraidy. Toqtar qolyndaǧy däpterıne äldenenı türtken küiı, baisaldy, oily qalpymen: «Būl būrynǧy ata-babamyzdyŋ ızı. Bolaşaq ötkennen bastalady, Qylyşbai. Ötkendı bılmei, bolaşaqty bılmeisıŋ», dep jauap beredı. Osylaişa film avtorlary tas betındegı taŋbalardyŋ jäi taŋbalar emes, ūlttyq jadymyzdyŋ ızderı ekenın meŋzeidı. Keŋes ökımetı jyldaryndaǧy qazaq kinosynyŋ ūlttyŋ ruhani qainarközıne oraluynyŋ taǧy bır tamaşa ülgısı – «Qyz Jıbek» filmındegı er adam beinesındegı balbal tastyŋ janynda Tölegen mert bolatyn epizod ärbır körermennıŋ esınde ekenı belgılı. Eger nazar audara qarasaq, en dalada köne däuırlerdıŋ közındei tūrǧan sol balbal tastyŋ özı de Tölegen qazasynyŋ tırı kuäsı ıspettı ekenın baiqaimyz. Epizodtyŋ soŋynda Tölegennen bastalǧan kameranyŋ qozǧalysy jaŋaǧy balbal tasqa baryp toqtaidy. Bır qyzyǧy, basynda «közderı aiqara aşylyp, bızge qarap tūrǧan» müsın kameranyŋ özıne kelıp toqtaǧan tūsynda janary tömen qarap tūrǧandai äser beredı. Būl körınıs onyŋ Tölegennıŋ qazasyna qaiǧyryp, aza tūtuy sekıldı oqylady. Nätijesınde, tas müsın äp-sätte jandy keiıpkerge ainalyp şyǧa keledı. Ekınşıden, ol Tölegen mert bolatyn jerdıŋ tas belgısı ǧana emes, talai ǧasyrlar oqiǧasy men san myŋdaǧan adam taǧdyrynyŋ kuäsı ıspettı. Şetı-qiyry şeksız, ūlan-ǧaiyr myna en dalanyŋ qūpiiasy özıne ǧana aian. Qazır ǧana Tölegennıŋ qazasyna kuä bolǧan tas müsınnıŋ beinesı film oqiǧasy ötetın däuır men tarih qoinauynda qalǧan baǧzy zamandardy osylaişa bır epizodta bailanystyrady. Baiqaǧanymyzdai, Tölegennıŋ däl osy balbal tastyŋ janyna kelıp mert boluy kezdeisoq emes. Avtorlar onyŋ beinesı arqyly ata-babanyŋ ızı qalǧan san ǧasyrdyŋ ünıne «qūlaq türedı». «Qyz Jıbek» filmınıŋ ömırşeŋdıgınıŋ bır syry da osynda: jaŋaǧy tas müsın sekıldı basqa da köptegen simvoldar men metaforalardy «oinatu» arqyly däuırler men ūrpaqtar arasyndaǧy näzık bailanystyŋ kümbırın şertedı. Körıp otyrǧanymyzdai, joǧarydaǧy epizodtar arqyly ekı filmnıŋ de avtorlary qazaq älemınıŋ ruhani tamyry sonau köne ǧasyrlardan bastau alady degen oidy aityp otyr. «Öner men ädebiettıŋ türı ūlttyq, mazmūny sosialistık boluy tiıs» zamanda, «tarihyŋ keşegı Qazan töŋkerısınen bastalady» degen oidy sanaǧa sıŋıruge tyrysqan kezeŋde düniege kelgen film avtorlarynyŋ sol kezdıŋ özınde-aq osynau batyldyqqa barǧanyna kuä bolyp otyrmyz. Al qazır bız kez kelgen uaqytta tarih qoinauyna süŋgıp ketıp, özımızge qajet ruhani azyǧymyzdy emın-erkın alyp şyǧatyn azat elde ömır sürıp jatqan halyqpyz. Sol ruhani azyǧymyzdyŋ qainar közı ärı bıregeiı – Orhon-Enisei jazbalary ekenı belgılı. Qazırgı taŋda būl jazbalar turaly qazaq ädebiettanuşylary men tarihşylary tarapynan jan-jaqty zerttelıp, köptegen eŋbekter jaryqqa şyqty. Ol jazbalar turaly mälımetter mektep oqulyqtaryna enıp, telehabarlar jasaldy, maqalalar jariialandy. Alaida jaqynda ǧana Almaty, Astana qalalarynda tūsaukeserı ötken «Kültegın» animasiialyq filmınen özge, būl eskertkışterde qaşalyp jazylǧan oqiǧalar men Kültegın, Tonykök, Bılge qaǧan siiaqty tarihi keiıpkerlerdıŋ beinesı äzırge körkemsurettı kinoda paida bola qoiǧan joq. Şyn mänınde, sonau VII ǧasyrda tas betıne qaşalyp jazylǧan būl dastandar ūlttyq kinomyz üşın taptyrmas qūndy material ekenın aituymyz kerek. Onyŋ bırneşe sebebın atap öteiık. Eŋ aldymen, joǧaryda bıraz toqtalyp ötken filmder men olardyŋ avtorlarynyŋ kezınde aşyq aita almai, dialog, detal, simvol men metaforalardy, t.b. qoldanu arqyly emeurınmen jetkızgen ideiasyn endı emın-erkın, qalaǧanymyzşa ekranǧa alyp şyǧuǧa meilınşe mümkındık bar. Ekınşıden, türkı halyqtarynyŋ, sonyŋ ışınde qazaq batyrlyq dastandarynyŋ alǧaşqy ülgısı bolyp tabylatyn būl jazbalarda el men jerdı syrt jaudan qorǧaudaǧy erjürek qaharmandardyŋ eren erlıgı men myzǧymas ruhy körınıs tabady. Al būl öz kezegınde ekranǧa otansüigış, ruhy myqty keiıpkerlerdıŋ şyǧuyna yqpal etedı. Üşınşıden, jazbalardyŋ özınıŋ ekranǧa sūranyp tūrǧan kinematografiialyq tabiǧatyna män beruımız kerek. Osy tūsta belgılı memleket jäne qoǧam qairatkerı, filologiia ǧylymdarynyŋ doktory, professor Myrzatai Joldasbekovtıŋ ǧylymi audarmasynyŋ orny erekşe bolary sözsız. Ǧalymnyŋ aituynşa, erkın audarmadan görı, köne mūranyŋ özıne tän stilın, erekşelıkterın berık saqtai otyryp, jüzege asyrylǧan audarma jyr tabiǧatyn meilınşe saqtaidy. Bızdıŋşe, däl osy täsıldegı audarma Orhon-Enisei jazularynyŋ aldymen ssenariige, sonan soŋ kino tılıne köşırıluıne ülken kömegın tigızedı. Sonda ǧana jyr düniege kelgen däuırdıŋ ünın, boiauyn sezınuge, ony jetkızudegı qoldanylatyn kinematografiialyq täsılderdıŋ dūrys taŋdaluyna mümkındık beredı. Orhon-Enisei jazbalarynyŋ kinematografiialyq tabiǧaty degende, eŋ aldymen oqiǧalardyŋ barlyǧy olardy öz közımen körıp, kuä bolǧan adamdar tarapynan baiandaluyna män beruımız kerek. Mūnyŋ özı bolaşaq filmnıŋ formasyn aiqyndauǧa yqpal eterı sözsız. Sonan soŋ, ondaǧy oqiǧalar men keiıpkerler beinesınıŋ suretteluı men baiandaluynyŋ özı kino önerınıŋ tabiǧatymen ündesıp jatqan erekşelıkterı nazar audartady. Osy tūsta Orhon-Enisei jazbalaryn ekranǧa alyp şyǧuda ädebiettanuşy ǧalymdar men tarihşylardyŋ, sonyŋ ışınde, äsırese Myrzatai Joldasbekovtıŋ zertteulerı qazaq kinematografisterı üşın daiyn azyq ekenın aituymyz kerek. «Asyl arnalar» atty eŋbegınde («Kültegın» baspasy, 2012) ǧalymnyŋ özı bylai dep jazady: «Epostyq baiandauǧa negızdelgen būl eskertkışterde jeŋıludı bılmegen ejelgı jyr batyrlaryndai, Kültegınnıŋ basynan keşken erlık qimyldary, joryq saparlary qanşama? Tılsız tasqa syiǧyzǧan sol joiqyn soǧys suretterınen bız Kültegınnıŋ jekpe-jek şaiqastaryn anyq elestetemız» (87-bet). Nemese Bılge qaǧan turaly: «Bılgenıŋ jyrda qaida, qandai joryqtarǧa barǧany, qandai, qanşalyqty erlık körsetkenı tolyq suretteledı: ol halyqty jinap, ūiymdastyruşy retınde beinelenedı. Jyrda Bılgenıŋ ıs-äreketterı ǧana emes, köŋıl-küiı de baiandalady», dep jazady (87-88-better). Baiqaǧanymyzdai, ǧalymnyŋ oi-pıkırlerı jyrdyŋ kinematografiialyq tabiǧatyn aiǧaqtap otyr. Taǧy bır nazar audararlyq maŋyzdy sät – jyr keiıpkerlerınıŋ syrt kelbetı turaly da bylai deidı: «Batyrdyŋ (Kültegın turaly söz bolyp otyr. – N.R.) syrt pışını, portrettık suretı jyrda berılmegenmen, jaumen betpe-bet kelıp naizalasqan sätterden qazaq epostaryndaǧydai «Buyrqanǧan, busanǧan, mūzdai temır qūrsanǧan» er-jürek alyptyŋ kelbetın elestetu qiyn emes. Bır ǧana Kültegın jyrynda san atauly säigülık attar Kültegınnıŋ mınısıne şydamai bırınen soŋ bırı qūlap jatsa – būl-daǧy batyrdyŋ soqtaly obrazyn aşa tüsetın aişyqty motiv» (89-bet). Körıp otyrǧanymyzdai, Orhon-Enisei jazularynyŋ zertteuşısı bolaşaqta būl şyǧarma ekrandala qalǧan jaǧdaida, kinematografister üşın asa qajet bolatyn qūndy keŋester berıp otyr. Taǧy bır nazar audararlyq maŋyzdy sät – Kültegın, Tonykök, Bılge arqyly qazaq kinosyna ruhy myqty, batyr tūlǧaly, ör mınezdı keiıpkerlerdıŋ kelıp qosyluy bek mümkın. Älem kinosyndaǧy, sonyŋ ışınde, äsırese amerika filmderındegı «otqa salsa janbaityn, suǧa salsa batpaityn», nar tūlǧaly batyr keiıpkerlerdıŋ (supergeroi) tüp törkını epostarda, halyqtyq aŋyz-äpsanalarda jatqanyn, tıptı olardy uaqyt ötken saiyn zamanaui keiıpte körıp jürgenımızdı eskersek, joǧaryda atalyp ötken üş keiıpkerdıŋ qazaq kinosy üşın maŋyzdylyǧy tym arta tüserı haq. Kültegın, Tonykök, Bılge sekıldı keiıpkerlerı bar orasan bai mūramyz bola tūra, öz körermenımızdı jaŋaǧy amerikalyq filmderge «telmırtıp qoiu» – öz dastandarymyzdyŋ qadırın bıle almai otyrmyz-au degen oiǧa jeteleidı. Orhon-Enisei jazbalaryn ekrandaudyŋ taǧy bır maŋyzdylyǧy – tarihi sana-sezımnıŋ tereŋdeuıne orasan zor yqpal etetını. Öitkenı ol jazbalardaǧy keiıpkerlerdıŋ ıs-äreketı men oqiǧalardyŋ özı tarihi derekterge süienıp jazylǧan. Osyǧan qatysty Myrzatai Joldasbekov özınıŋ zertteu eŋbegınde bylai dep jazady: «Orhon jyrlarynda «Olar bızden tört ese artyq edı», «esepsız jau keldı» degen tärızdı derektı-dereksız ūlǧaitular bolmasa, äsıreleu joqqa tän. Būl bızdıŋşe, atalmyş jyrlardyŋ özın tudyrǧan tarihi arnalarmen ırgeles, jaqyn tūrǧandyǧynan ärı olardyŋ şejıre retımen keletındıgınen boluy kerek. Öitkenı epos neǧūrlym özın tudyrǧan tarihi şyndyqtyŋ jelısınen qaşyqtaǧan saiyn soǧūrlym olarda äsıreleudıŋ mol bolatyndyǧyn aŋǧaramyz» («Asyl arnalar», 104-bet). Sondyqtan, Kültegın, Tonykök, Bılge qaǧandar on tört ǧasyr būryn qūlpytastarǧa qaşalyp jazylǧan dastannyŋ batyr ärı aqylgöi keiıpkerlerı ǧana emes, ömırde bolǧan tarihi keiıpkerler retınde de maŋyzdy. Tarihi sana-sezımge qatysty taǧy bır mysal keltıreiık. Osydan bıraz uaqyt būryn Türkiianyŋ tüsırgen «Süleimen sūltan» atty köpseriialy tarihi telehikaiasy älemnıŋ 50-den astam elınde körsetılıp (onyŋ ışınde bız de barmyz), körermennıŋ közaiymy bolǧany belgılı. Endı mıne, arada köp uaqyt ötpei-aq, Süleimen sūltan ömır sürgen kezeŋnen de ärı qarai tereŋdei tüsıp, Osman imperiiasynyŋ qūrylatyn däuırın baiandaityn «Qaita tırılu: Ertūǧyryl» («Jaujürek Ertūǧyryl») atty telehikaiasyn ūsyndy. Şyn mänınde, türık kinematografisterınıŋ közdegen maqsaty – būl telehikaialar arqyly eldıŋ tarihy men batyrlaryn ekranǧa şyǧaryp, körermenge ūsynu ǧana emes qoi. Onyŋ ar jaǧynda özınıŋ qanşama ǧasyrlyq tarihy ärı ruhy myqty halqy bar memleket ekenın älemge tanytyp, sanaǧa sıŋıru maqsaty tūrǧanyn ūmytpauymyz kerek. Osynysymen de ol telehikaialar memlekettıŋ tarihi abyroiyn asqaqtatyp, ideologiiasyna qisapsyz qyzmet etıp otyr. Ekınşıden, halqynyŋ boiynda otansüigıştık sezım men myqty ruhtyŋ tärbielenuıne de yqpal etude. Ärine, bızdıŋ el de tarihyn, batyrlaryn ūmytqan joq. Jaqynda ǧana «Qazaq handyǧy» körermenge ūsynyldy. Qazır «Qazaq batyrlary» telehikaiasy tüsırılıp jatyr. Oǧan qosa «Tomiris» filmı qolǧa alyndy. Būǧan qosa keşegı tas betıne qaşalyp jazylǧan, şynaiy derekterge süiengen Orhon-Enisei jazbalaryn da kino tılıne köşıru tarihi sana-sezımnıŋ tereŋdei tüsuıne atsalysatyny belgılı. Ärine, Orhon-Enisei jazbalarynyŋ ekrandaluynyŋ eŋ basty maŋyzdylyǧy – balbal tas betındegı taŋbalar men tas müsın arqyly keşegı «Qily kezeŋ», «Qyz Jıbek» filmderınde aitylǧan qazaq älemınıŋ ruhani tamyry sonau köne ǧasyrlardan bastau alady degen oidy bekıte tüsetın däiektı dälel bolary anyq. Al ötkendı ūmytpau – ūlt bolaşaǧynyŋ kepılı ekenıne Elbasy Nūrsūltan Nazarbaev özınıŋ «Bolaşaqqa baǧdar: ruhani jaŋǧyru» atty maqalasynda bylai dep nazar audarady: «...Äjeptäuır jaŋǧyrǧan qoǧamnyŋ özınıŋ tamyry tarihynyŋ tereŋınen bastau alatyn ruhani kody bolady. Jaŋa tūrpatty jaŋǧyrudyŋ eŋ basty şarty – sol ūlttyq kodyŋdy saqtai bılu...». Epostyq jyrlarǧa oralu – bügın men keşegı künnıŋ arasyndaǧy ruhani köpır ıspettı. Al ol köpır barda halyq özınıŋ tarihi jady men ūlttyq kodyn eşqaşan joǧaltpasy anyq. Sol sebepten de bügıngı jahandanu däuırınde älem, sonyŋ ışınde mäselen, ündı kinosy «Mahabharata» siiaqty özınıŋ epostyq şyǧarmasyna airyqşa nazar audaryp, onyŋ bırneşe ekrandyq nūsqasy bola tūra, taǧy da qaita ainalyp soǧyp otyr. Osy tūsta Orhon-Enisei jazbalary siiaqty teŋdesı joq dastanymyzdy ekrandaudyŋ uaqyty keldı-au degen aişuaq oiǧa erıksız berılesız...
Näzira RAHMANQYZY,
kinotanuşy, önertanu kandidaty
