«Jaqsynyŋ aty ölmeidı» deidı Būqar jyrau. Sol jaqsy qaidan şyǧady? Kielı otbasynan, iesı bar, dästür jüiesı bar, ūly äkesıne qarap, qyzy şeşesıne qarap ösken, el-jūrty ırgelı, ülkenı ülgı, kışısınıŋ kısılıgı bar jūrttan şyǧady. Ondai jūrt ūl men qyzyn, «Ülkennıŋ aldynda iılıp söile, kışınıŋ aldynda syzylyp söile, iılıp söilegennen belıŋ bügılmeidı, syzylyp söilegennen sözıŋ üzılmeidı» (Böltırık şeşen) dep tärbielegen. Mūnyŋ bärı babalar ösietı edı. Qazaq otbasy degen sözdı – būrynǧy döŋgelengen qaraşa üiındegı döŋgelek oşaqtyŋ otynan alyp otyr. Otyn jaǧyp, otbasyn ūstai almaǧan er men äieldı ot ta jaqtyrmaityn körınedı. Şamdansa sönıp qalady eken. Jer-Ana, Ot-Ana deuı de sodan bolsa kerek. Otyn jaǧyp, otbasyn ūstai almaǧandy tezge salyp tekserıp, berı tartqanda kerı ketse, jazasyn berıp, telı men tentektıŋ qatarynda qalypqa salǧan. Mūhtar Äuezovtıŋ «Otan – otbasynan bastalady» deuı de sodan bolsa kerek.
İä, qazır zaman özgerdı deimız. Özgergen zaman ba, adam ba – zamannyŋ jamany joq, adam özı özgerıp, sony bır belgısız ūǧymǧa teli salatyn sekıldı. Bügıngı otbasy turaly äŋgıme köp. Ärkım är qyrynan keledı. Bıreuden bıreu köredı, özıne jolatpaidy. Balasy tärtıpsız bolsa, qyzy ūrynşaq bolsa, körgensız dep, sebebıne köz jetkızbei tūryp körşısıne jaba salady. Aşyq-şaşyq qoǧamǧa kelıp kırdık. Jat qylyqtyŋ kesırın kımnen, neden körerımızdı bılmei dalmyz. Keibır otbasylaryndaǧy oiran jaǧa ūstatady. Küiıp-janyp üi bolǧandardyŋ üşten bırı jylǧa jetpei jaqqan otyn öşırıp, ajyrasyp jatyr. Soŋǧy kezde ajyrasu artyp, nekege tūru sany kemıgen. Būl erteŋ ūltqa jūt bolyp jürmesın. Jetım bala, jesır äiel köbeiıp, erkegı «boidaq» atanyp bezıp ketetındı şyǧardy. Şyryldaǧan künäsız säbiler qoqystan tabylatyn boldy. Būǧan boi üirenıp kettı me, selt ete qoimaimyz. Bezbüirek ana, tasjürek ana deitınımız jäne bar. Bezbüirekke, tasjürekke nege ana degen ardaqty sözdı qosamyz? Osyndai äreketke ol pendeler qalai bardy, kım apardy degendı qaǧys qaldyramyz. Olardyŋ auyz barmaityn qylyǧyn jirene aityp jar salamyz. Bezbüirek, tasjürektı ızdegende, nege bezbüirek, tasjürek «äkenı» qosa ızdemeimız? Ekeuın qatar qoiyp jazaǧa tartsaq, beikünä säbi azaiar edı. Körşı elderde bezbüirek äkelerdıŋ sılekeiın şūbyrtyp tastandy balanyŋ äkesı ekenın anyqtap, qanşa jerden möŋkıse de būǧaqtap, moinyna künäsın ılıp, künähar ekenıne közın jetkızıp jatady. Bızde onyŋ az-kem elesı bar. Bıraq tereŋdep baruǧa ūiat qysatyndai. Ūiat qysatyny bar, olar qylmysqa aiaq basarda qalai bolar eken degendı aldyn ala nege oilamaǧan? Sözımız jalaŋ bolmasyn, derekke jügınelık. Elımızdegı jalǧyz basty analar sany 40 myŋnan asady eken. 700 myŋǧa juyq bala anasymen bırge kün keşse, äke tärbiesındegı ūl men qyz 300 myŋnan asqan. 31 myŋnan asa bala tuǧan-tuysqandaryn jaǧalasa, onyŋ 6 myŋy ǧana tūl jetım körınedı. Al 350 myŋnan asa bala zaŋ boiynşa tölenuı tiıs alimentten aiyrylǧan. Qaşqyn äkelerdıŋ qaryzy 2 mlrd teŋgege juyqtapty. Alda aittyq, ajyrasu deŋgeiı de öspese, kemımei otyr eken. Būl ūlttyq otbasynyŋ qojyrauynan ba, äke men ana tärbiesınıŋ kemdıgınen be, bala psihologiiasyn oilaudyŋ azdyǧynan ba, älde janbaqpaq paryzdan ba, älde dünie quudyŋ keselınen be – sūraq köp, jauap san tarau. İä, jary men balasynan jalt berıp, olardy şūbyrtyp ketken erkek, ūl-qyzyn erıne iterıp tastap zytqan äiel qaşan kemır eken? Bır top balasyn jetelep üisız-küisız, bır üzım nanǧa zar bolyp jürgender de joq emes. Olar osyndai küige qalai tüstı demei, sebebın bılmei, naryq talabyn, zaŋ tarmaǧyn alǧa tartatyndar jerımız keŋ, bailyq jetedı, halqymyz az, al bardan üles alar būlar da ūlt ūrpaǧy dese qaiter edı? Äşeiınde qazaqtyŋ keŋdıgın, darqandyǧyn maqtan etemız? Bıraq sol darqandyq kembaǧalǧa jete bermeidı. Eŋ soraqysy äkege, anaǧa qol köteretın imansyzdar da tabylyp jatyr. Keide balalar üiı azaiǧanyn aitamyz, esesıne qarttar üiı bel alyp bara jatqanyn eskermeimız. Ony jasap jatqandar qatygez ūl men qaiyrymsyz kelın desek, qatelese qoimaspyz. Olarǧa da bır zamandary kärılık kelmei qoimas. Atam qazaq «Ataŋa ne qylsaŋ, aldyŋa sol keledı», deuşı edı ǧoi. Būl da otbasy qūndylyǧynyŋ qūldyrap bara jatqanyn körsetpei me? Dınnıŋ jat aǧymynda jürgender qanşama? Osyndai ūltqa qauıptı ıske nege jūrt bolyp jūmylyp qarsy tūrmaimyz? Joǧarydaǧy keibır derekterdıŋ özı soǧan jetıp jatyr emes pe? Jüzdep emes, myŋdaǧanǧa qarai bet aluy qazır serpıltpese, erteŋ ese bermei ketıp jürmesın. Mümkın otbasynyŋ otanasy, ūl men qyzdy toǧyz ai, toǧyz kün köterıp ömırge äkeletın, bylaiǧy analardyŋ äleumettık jaǧdaiyn oŋaltu kerek bolar. Ūly Mūqaŋ, Mūhtar Äuezov «... adamdy haiuandyqtan adamşylyqqa kırgızgen – äiel. Adam balasynyŋ adamşylyq jolyndaǧy tappaq taraqiiaty (taǧylymy) äiel halıne jalǧasady. Sol sebeptı – äiel basyndaǧy sasyq tūman aiyqpai halyqqa adamşylyqtyŋ baqytty künı külıp qaramaidy. Al, qazaq, meşel bolyp qalam demeseŋ, taǧylymyŋdy, besıgıŋdı tüze! Ony tüzeiım deseŋ, äieldıŋ halın tüze!» dep edı ǧoi. Osyny būljytpai, sözge erık bere bermei oryndau kerek bolar. Bız keide būl ūly oidyŋ negızgı jelısın aitpai «besıgıŋdı tüze» degendı jalaulatatynymyz bar. Tıptı halyqtyq qaǧida deitınder de tabylyp jatady. Aqiqatynda ananyŋ jaǧdaiy tüzelmese, ūrpaqtyŋ tüzeluı qiyn. Eger ana mūŋsyz bolsa, ūlttyq demografiia da demıkpeidı. Kärı qūrlyqtaǧydai qarttar da köbeimeidı. Jas memlekettıŋ jasyn ūrpaǧy jarqyldap öse beredı. Būl arada da özgeler tyqpalaityn äiel qūqyǧy, bızdıŋ erden nemız kem deu de aldymyzdy orar. Qazaqtyŋ qany, jany bary oǧan tözbesı belgılı. Dünie teŋselıp tūrǧanda ūlt tek ülgısıne qarai ūiysu kerek. Ūiyspaǧan, elıktegış körseqyzdar ūlt qatty tolqynǧa şydas bermeidı. Ony älemdegı ırıgenderden körıp otyrmyz. Joiylǧan ūlttar zaualdy sondai qylyǧynan tapqan. Jattan baqyt tabamyn dep, sor qapqan. Sanasyn da, qol-aiaǧyn da sol elıkteu men solyqtau şapqan. Osyndai jetesızdıktı joiudyŋ bır joly – ūlttyq ar men namysty, otanşyldyq ruhty eş närsege teŋgermei biıkke kötere bılude jatyr. Elbasy Nūrsūltan Nazarbaevtyŋ ruhani jaŋǧyru jönındegı ūly ideiasynyŋ altyn arqauy osy. Qazaq otbasynyŋ tıregı äke men şeşe dep bılgen. Äke – qorǧan, ana otbasynyŋ jyluy dep ūqqan. Bızge ūlan-asyr jer, ūşan teŋız bailyq qaldyrǧan babalarymyz oqymaǧan. Bıraq köŋılderı ken, oi-sanasy keŋ, perdesız taza bolǧan. Sol ūlttyq sana, bolattai berık dästür qazaqty bügıngı künge jetkızgen. Elbasy ūlttyq bolmysty ūqqanǧa ädemı aityp otyr. Ärine ol däuır bölek, būl zaman basqa ekenı ras. Tek ötkennıŋ ozyǧyn alyp, ony älemnıŋ jaqsysymen jalǧastyrsaq, ūlttyq beine qalybynda saqtalady. Al Abai aitqandai, jetesız zamanǧa küilep, ol oi-sanamyzdy bilese, özgenıŋ jaman-jäutıgıne jabystyryp, telıp qoiuy da ǧajap emes. Salt-sanasyn, ūlttyq ülgısın joǧaltqan jūrt joiylmai qoimaidy. Al ony saqtaǧan halyq mäŋgı jasary dausyz. Sonymen dästürlı qazaq otbasynyŋ jaqsylyǧymen qosa, ättegenaiy da az bolmai tūr. Otbasy ülgısınde oqşaulanuǧa bolmaidy. Keŋ düniemen bailanys ornatuymyz kerek. Tek ala-qūla tırlıgıne jelımdei jabyspai, qajettısın alyp, qajetsızın oiymyzǧa da, boiymyzǧa da darytpasaq ūtylmas edık. Ūtylmaudyŋ taǧy bır joly – elıkteu men solyqtaudan arylu. Būǧan erkın zamandy jeleu etudıŋ eş qajetı joq. Ülgı körsetetın aldyŋǧy tolqyn äjeler men atalar, äkeler men şeşeler boluy tiıs. Olar elıkteudıŋ jetegınde ketıp, erı men äielı kiım kiiuı, jürıs-tūrysy jaǧynan ūlttyq ülgıden ajyrasa, onda keiıngı jasqa ökpeleudıŋ orny bola qoiar ma eken? Būl oilardy qozǧauǧa ne sebep boldy degenge kelsek, ötken aidyŋ soŋyna qarai «Auyl» partiiasy otbasy qūndylyqtaryna arnalǧan döŋgelek üstel ötkızıp, Elbasynyŋ «Bolaşaqqa baǧdar: ruhani jaŋǧyru» atty maqalasyndaǧy kelelı oidy äŋgıme arqauyna ainaldyrǧan edı. Alqaly otyrysqa qatysqandar arǧy-bergı tarihty şolyp, kındıgınen ajyrap qalǧan jūrttyŋ mınez-qūlqy özgeretının, sol özgeru otbasynan bastalatynyn tılge tiek etıp, onyŋ berıktıgın qaitsek ornyqtyramyz dedı. Älemdık dep bärıne jügırmeiık, tozyǧyn jolatpaiyq, älsırep qalǧan qoǧamdyq baqylaudy jandandyraiyq, äleumettık psihologiiaǧa män bereiık, ata men äje, äke men şeşe, kelın men bala öz ornyn bılsın destı. Oianaiyq, oilanaiyq, ūltty saqtaityn ūrpaq. Ūrpaq taǧdyry bügıngı tolqynnyŋ qolynda, är adam oǧan jauapty, bılım-bılık, oqu-toqu, däulet-säulet barşylyq, tek otbasyn oŋaltuǧa myqty tırlık, ūǧatyndarǧa, jaqsylarǧa būl da ılık dep, söz tüiınıne otbasynyŋ ūiytqysy ūlttyq ülgı, sol ūlttyq ülgı saqtalmaǧan jerde er men äieldıŋ «bäsekesı» örşıp, tūtas otbasynyŋ bülınuıne äkelmei qoimaidy, keşırımdı bolaiyq degendı qadap aityp jatty. Sol arada Mūhtar Äuezovtıŋ ärbır ūlt oqyǧanyna aitqan myna bır jetelı sözı oiǧa oralyp edı. «Endı būdan keiıngı qazaq jūrtynyŋ küzetşısı osy oqyǧan azamat. Būdan bylai qazaq jarǧa jyǧylsa obaly, jaqsylyqqa jetse maqtany – oqyǧan azamatta». Osyǧan qaraǧanda otbasyn oŋaltu tızgın ūstaǧandardyŋ ülgı-önegesıne, sözı men ısı üilesken, bükıl adamzatty bauyrym degende, nege öz halqyma ūl, qyz bolmaimyn, baryn molaityp, joǧyn tabamyn, kemın toltyramyn, jetımın jylatpaimyn, babalar joly, danalar joly maǧan da jat emes degen azamattardyŋ täuekelıne täueldı eken. Jalpy halyq qaşan ūia būzyp edı? Terıs ıske qinalǧanmen, oŋ ıske ilanǧan darqan peiılın aitsaŋşy! Sony ūqqan jannyŋ abyroiy artyq, bedelı berık.
Süleimen MÄMET,
«Egemen Qazaqstan»
