Bızdıŋ elde Käşke batyr jönınde auyzekı aŋyz äŋgımeler köp aitylady. Al, şyndyǧynda Käşke batyr kım bolǧan?
Aldymen ata-baba şejıresıne köz jügırteiık. Käşke batyr – Ūly jüz Şapyraştynyŋ Esqojasynan, Esqojadan – Altynai. Altynaidan – Qarasai taraidy. Qarasaidan – Äuez, Ötep, Türıkpen, Köşek. Türıkpennen – Tıleu, Jarylǧap, Qyzylqūrt, Tüktıqūrt, Malǧara.
Tüktıqūrttan – Däulet, Qaumen, Bäitelı, Jäpek. Ataqty Qarasai batyrdyŋ ūrpaqtarynan elı men jerı üşın bel şeşıp jatpaǧan, qazaq dalasynyŋ bar tarabyn qorǧaǧan bahadür sarbazdar men sardarlar köptep şyqqan.
Qarasai batyr jäne onyŋ ūrpaqtary jaily Süiınbai aqyn bylai jyrlaǧan:
Ülken ūran Qarasai äuel bastan,
Sodan berı Qarasai daŋqy asqan.
Oǧan ergen erlerdıŋ batyrlyǧyn,
Aqyn-jyrau keledı etıp dastan.
Er Qaraş aiqaiymen jau qaşyrdy,
Atyn bılgen dūşpany alasūrdy.
Qaraş dese qarsy jau bettemegen,
Söitken batyr erlerdı jer jasyrdy.
Ūrpaǧy Qarasaidyŋ Däulet, Qaumen,
Alysqan qan aǧyzyp talai jaumen.
Qairatyna Jäpektıŋ jau şydamai,
Qaşypty Qytai asyp Alataumen.
Äuletı Qarasaidyŋ tügel batyr,
Ornatqan dūşpanyna zaman aqyr.
Sūranşy men Sauryqtyŋ erlıkterı,
Kün saiyn qalyŋ elge tarap jatyr.
Däulet batyr Tüktıqūrttyŋ 36 jasynda düniege kelıptı. Tüktıqūrt joryqqa şyǧyp bara jatyp, aiy-künı jetıp otyrǧan äielıne:
– Ūl tapsaŋ atyn Däulet qoi. Balalarym şetınep kete berdı ǧoi. Men kelgenşe jan balasyna körsetpei ūstaşy. Köz ben söz qiyn bolady eken, qiyp tüsedı eken, – deptı.
Bır jyldai Tüktıqūrt joryqta jürıp qalady. Üiıne oralsa äielı şekesı torsyqtai balpanaqtai ūlyn köterıp aldynan şyǧady.
– Mä, mynany besıgıne ılıp qoişy, ädeiı Türkıstannan Qoja Ahmet Iаsaui babamyzdyŋ mazarynan qūran oqytyp alyp keldım, – dep şetı tüiılgen oramal beredı.
Sol besık qūt bolyp, Däuletten basqa Qaumen, Bäitelı, Jäpek syndy bauyrlary düniege kelıp, törteuı de tuǧannan sol besıkte jatyp öjet, alǧyr, jasynan jasanǧan batyr bolyp östı. «Tüktıqūrttyŋ kökjal ūldary kele jatyr» degende dos tügıl jaularynyŋ özderı qoilaryn soiyp, qoldaryn qusyryp kütıp tūratyn boldy.
Būl tört batyrdyŋ erlıkke toly ǧūmyrlary jaily aitylar äŋgıme köp-aq, jaudan qaitpaǧan būl qaharmandar turaly aŋyz-äŋgımeler qanşama!
Däulet batyrdan üş ūl: Nūrabai, Myrzabek, Käşke. Nūrabai jasynan zerek, el ısıne erte aralasqan, qaradan şyǧyp han bolǧan, bıraq taǧdyrǧa ne şara, erte dünie salǧan tūlǧa. Myrzabek basynan baq-däuletı arylmaǧan ösıp-öngen ata.
Däulet qyryqqa kelgende 1717 jyly Käşke tuady. Käşkenı de tua salysymen äkesı jatqan besıkke böleidı. Būl besıkke jatqan är baladan keiın belaǧaşyna küidırıp belgı soǧady eken. Keiın būl besıkke Käşkenıŋ balalary Aqynbek, Stambek, nemerelerı Sūranşy, Sauryq jäne basqa nemere-şöberelerı, ūrpaqtary jatyp ösıptı. Qyzǧan temırmen belgı qoiatyndai jerı qalmaǧan būl qasiettı besıktı Sovet ökımetı ornaǧanda bai tūqymy dep Myrzabekterdı konfiskelep, jer audarǧanda jolda bolşevikter tartyp alyp, syndyryp laqtyryp tastapty.
Käşke düniege kelgen jyldary qazaq basyna auyr jaǧdai tuǧan alasapyran qiyn-qystau kezeŋ edı. Altyn Orda qūlaǧannan keiın asa şielenıstı jaǧdaida qalyptasqan qazaq-joŋǧar qarym-qatynastary osynau ädet-ǧūrpy, tūrmys salty bır-bırıne öte jaqyn halyqtardyŋ ūzaqqa, öte ūzaqqa sozylǧan soǧys jaǧdaiynda öttı. HVI ǧasyrda joŋǧar äskerlerı qazaq jerıne jetı ret kütpegen jerden şabuyl jasady.
Osy şaiqastardyŋ bel ortasynda Däulet, Qaumen, Bäitelı, Jäpek sekıldı Qarasai batyrdyŋ batyr da batyl ūrpaqtary jürdı. Aŋyraqai şaiqasy qazaqtyŋ qazaq bolyp qaluyndaǧy ūly jeŋısı boldy! Mıne, bala Käşke osy tarihi jerlerdı körıp, şaiqas jaily Būqar jyrau, Ümbetei aqyndardyŋ äigılı jyrlaryn, soǧysqa qatysqan sarbazdardyŋ äŋgımelerın estıp östı. Solar sekıldı erjürek batyr bolsam dep öz-özın daiyndai bastady. Äkesı men batyr aǧa-bauyrlarymen bırge türlı jiyn, mäjılısterge qatysty.
Aǧa, bauyrlary ony äskeri önerge baulydy. Myltyq atqyzdy, sadaq tartqyzdy, aŋǧa bırge alyp şyǧatyn boldy. Käşke jas künınen qūralaidy közge atqan mergendıgımen jäne zerektıgımen közge tüstı. At qūlaǧynda oinaǧan bapker,taqymdy kökparşy, ädısker saiysker, alymdy baluan bolyp östı.
Äsırese Şapyraşty Nauryzbai batyr men Dänenūly Sämen batyrdyŋ qolynda bolyp, köptı kördı, köp närsenı üirendı.
Sämen batyr qazırgı Jambyl audanyndaǧy öŋırde Aqseŋgır degen jerde düniege kelgen. Dulat – Botbai, Botbaidyŋ ışınde Şaǧatai. Ol zor denelı, ırı kısı bolypty. Atqa mıngende ekı aiaǧy jer syzyp jüretındıkten, özıne laiyqty ırı tūrpatty jylqy mınedı eken. Elımızdı azat etu jolynda eresen erlıgın, ūiymdastyruşylyq äskeri qolbasşylyǧyn körgen Töle bi: «Atyŋ Botbai elıne ūran bolsyn, ūrpaqtaryŋ özıŋdei qyran bolsyn!» dep bata bergen eken. Sodan berı Botbai elınıŋ ūrany «Botbai Sämen!» bolǧan. Äsırese «Aŋyraqai şaiqasynda» Sämen batyr soǧys önerın jetık bıletın qolbasşy, jekpe-jekte qaimyqpaityn naǧyz közsız batyr ekenın körsettı.
Öjet te alǧyr Käşkenı Sämen batyr erte tanyp, özıne kömekşı etıp, qaida jürse de qasyna ertıp jüredı. Keiın tümenbasy bolyp tūrǧan bahadür şapyraşty Nauryzbai batyrǧa aparyp tanystyrady.
Alǧaşqy şaiqastarda-aq közge tüsken Käşkenı jastyǧyna qaramai, onbasy, jüzbasy, keiın myŋbasy etıp taǧaiyndaidy.
***
HVII ǧasyrdyŋ seksenınşı jyldaryndaǧy joŋǧarlarǧa qarsy jürgızılgen soǧystar tym auyr boldy. Būl kezeŋde qalmaqtar Qaratau maŋyn, sauda joldary ötetın qalalardy basyp aluǧa ūmtyldy. 1711, 1712, 1714-1718, 1723-1725, 1742 jyldardaǧy qalmaq şapqynşylyqtary qazaqtardy qatty qantögıske ūşyratty. «Aqtaban şūbyryndy, alqaköl sūlama» sol zamandarda aitylǧan şerlı söz. Qūryp ketudıŋ az-aq aldynda tūrǧan halqymyz Abylai han kezınde qaitadan es jiyp, bas kötere bastady. Qazaqtardyŋ alǧaşqy ırı jeŋısı 1728 jyly Şūbarteŋız jaǧasynda boldy.
Al 1729 jyly Aŋyraqai degen jerde joŋǧarlar oisyrai jeŋılıp, Jetısudan quyldy. Joŋǧardyŋ ataqty basşysy Qaldan Seren ölgennen keiın joŋǧarlar özara qyrqysyp kettı. Jauqūmar körşılerınıŋ ıs-äreketın qadaǧalap otyrǧan Manchjur-Qytai imperatory osy sättı paidalanyp qaluǧa tyrysty. Söitıp, 1755, 1756 jäne 1757 jyldary qytailar Joŋǧar elıne qaita-qaita şabuyl jasap, aqyry būl memlekettı bırjola joiyp tyndy. Oirattardan azat etılgen öŋırlerge Orta jüz jäne Ūly jüz taipalary qonystandyryldy. Abylai hannyŋ aqyldy saiasatynyŋ arqasynda qazaqtar Resei jäne Qytai siiaqty ekı ūly derjavanyŋ arasynda jatqan öz jerlerın saqtap qaldy.
Adam aitqysyz azapty asularda milliondaǧan bauyrlarynan aiyrylǧanymen, qazaq halqy elı men jerınıŋ bostandyǧyn joǧaltqan joq. Al joŋǧarlar bolsa, aqyry özderı jer betınen müldem joǧalyp kettı. Tarihtan Europa elderındegı otyz jyldyq, ärısı jüz jyldyq soǧystar belgılı. Bıraq qazaqtan basqa eşbır halyq öz bostandyǧy üşın üş jüz jyl boiy küresıp körgen emes. Qūryp ketudıŋ az-aq aldynda tūrsa da, qazaqtar azattyq üşın üş jüz jyl boiy arpalysyp öttı.
Mıne, at jalyn tartyp mıngen bozbala Käşke ömırınıŋ soŋyna deiın osyndai san türlı maidandarǧa qatysty. Endı Käşke batyrǧa qatysty keibır jaittardy ortaǧa salmaqpyz.
***
Käşkenı on beske qaraǧan bozbala şaǧynda äkesı men aǧalary alǧaş ret alysqa alyp şyǧady. Būl üş jüzdıŋ igı jaqsylary bas qosqan ūlan-asyr toi edı. Atajūrtyna qaita qonystanyp, ata jaularyn jeŋgenderınıŋ qūrmetıne alty Alaşqa sauyn aityp dübırletken toi ötkızıldı.
Jazyq dalaǧa ūşy-qiyry joq kiız üiler tıgıldı, jan-jaqtan kelıp jatqan qonaqtarda şek joq. Kütıp aluşylar qonaqtardy dereu ılıp alyp, auyl-auyl bolǧan üilerge ornalastyryp jür. Elder bır-bırımen saǧyna jylap körısıp jatyr. Quanyp märe-säre bolyp, altybaqan teuıp, arqan tartyp, türlı oiyn-sauyq qūryp jürgenderde esep joq.
Jan-jaqtan özendei aǧylǧan jūrt jinalyp, bıttı-au degen künı toi mäjılısı bastaldy.
Aldymen şeiıt bolǧandarǧa arnalyp qūran oqyldy. Biık taq üstındegı Äbılqaiyr han tık türegep söz bastady:
Ua, halaiyq! Ainalaiyn asyl jūrtym! Eŋbektegen baladan eŋkeigen qartymyzǧa deiın aqjarylqap kün tudy. Jan-jaqqa jöŋkıp, auyp ketken, tentırep ketken el-jūrtym ata-baba jerıne qaita oraldy. Bızdıŋ qasiettı jerımızdı tartyp alyp, halqymyzdy aşarşylyq pen küizelıske ūşyratqan «Aqtaban şūbyryndy, alqaköl sūlama» degen qasırettı ker zaman kerı kettı. Joŋǧarlardy jer jastandyryp, qaita tūrmastai etıp, tas-talqanyn şyǧaryp quyp şyqtyq. Osynau jyldary bır jarym million qaharman elımnıŋ adamdary opat boldy. Elımız üşın, jerımız üşın asyl erler jan qidy. Jat jerde qanşama jūrtym qynadai qyrylyp kettı. Aruaqtardyŋ jatqan jerlerı jaryq bolsyn! Bız sızderdıŋ kekterıŋızdı aldyq, qūrban bolǧan aǧaiyndarym! Basymyzdy iemız! – dep han basyndaǧy altyn zerlengen mūraǧyn şeşıp, basyn iıp edı, bükıl el bır tızerlep japyrlai otyrǧan qalpy bas kiımderın alyp, ün-tünsız qaldy. Tek dalanyŋ sary jelı ǧana erterek aǧaryp, bozaryp ketken jauyngerlerdıŋ bastaryn sipai sylaidy.
Käşke jan-jaǧyna qarasa bükıl jūrt eŋkıldep jylap tūr eken. Būl auyr kezeŋde bükıl qazaqtyŋ üşten bırı opat boldy, qaiǧy jamylmaǧan şaŋyraq joq. Qasynda tūrǧan däu Sämen batyr da, bauyrlary da, äkesı de köz jastaryn tiia alar emes. Bügılgen jūrt ūzaq tūryp qaldy.
– Ua, asyl tektı jūrtym! Şeiıt bolǧan bauyrlarymnyŋ imany o düniede aldarynan jarylqasyn! Endı Alla tek beibıt zaman bersın! Bügın – jeŋıs toiy! Endı osy ūly şaiqasta közsız erlık körsetken qolbasylarymyz men batyrlarymyzǧa qūrmet körsetemız.
– Sūltan Äbılmansūr! – degende bükıl dala:
– Abylai! Abylai! Abylai!.. – desıp jaŋǧyryp kettı.
– Aŋyraqai şaiqasynda «Abylailap», Abylai han atasynyŋ atyn ūran ǧyp şapqan äigılı sūltan ǧoi!
– Töle bi atamyz tärbielep, baǧypty ǧoi.
– Atadan ūl tusa osyndai bolsyn! – desıp bükıl el japa-tarmaǧai ortaǧa şyqqan jas Abylai sūltandy köruge yntyǧyp, därıptei bastady.
Äbılqaiyr han Abylaiǧa saby altyn almas qylyş syilap, oŋ jaq tızesınen oryn ūsyndy.
Käşke daŋqyn syrtynan san märte estıgen qazaq elınıŋ marqasqa, bırtuar perzentterıne degen han syilyǧy, halyq qoşemetın körıp taŋdai qaqty.
– Aqyldasqan azbaidy, kelısken kem bolmaidy. Qiyn-qystau kezeŋde dūrys jol taŋdauda ölşeusız üles qosqan qazaqtyŋ dana üş biı: Äz Üisın Töle bi, Qaz dauysty Qazybek bi, Alşyn Äiteke bilerdı janyma şaqyramyn, – dep han ärqaisysyna altynmen zerlengen jıbek şapan jauyp, sol jaǧynan oryn ūsyndy.
– Jeŋıs tuyn jelbıretken qaharman qolbasşylar bahadür batyrlar jasasyn! Ortaǧa tümenbasylar Qarakerei Qabanbai, Qanjyǧaly Bögenbai, Şapyraşty Nauryzbai batyrlardy şaqyramyn, – degende sarbazdar ūran şaqyryp, dalany jaŋǧyryqtyrdy.
Olardy altyn er-tūrmandy moiyndary qazdai iılgen arǧymaqtarǧa mıngızıp, bükıl jinalǧandar aldynda marapattap, saltanatpen jürgızdı.
Ekı közı şoqtai jainaǧan Käşke bärıne taŋdana qaraidy. Erekşe közge tüsken batyrlardy jeke-jeke şaqyryp, syi-siiapat tapsyra bastady.
Jolbarys Qaidarūly, Qaraqūl Taǧaūly, Qonaqai Jankısıūly, Şörekūly Kökjal Baraq, Ötegen Öteǧūlūly, Saŋyraq Toqtybaiūly, Sämen Dänenūly, Hangeldı Syrymbetūly, Qoigeldı Sartūly jäne basqa da batyrlar, Aŋyraqai şaiqasynda jeke-dara erlık körsetken biler, sūltandarǧa da airyqşa ıltipat bıldırıp jatty. Üş jüzdıŋ ardaqtylary men salmaqtylaryna janynan ret-retımen oryn ūsyndy.
Äsırese Käşkenıŋ esınde mäŋgılık qalǧany äz Töle bidıŋ aitqany boldy:
Jylqydan asqan tektı januar joq.Jylqyny alǧaş auyzdyqtap, juasytqan elmız. Bız atqa mınbeiık, qarymyzǧa qylyş ılmeiık, eşkımge bosqa timeiık dep jürdık, typ-tynyş bop köp jürdık. Joŋǧar degen oǧan bolmady, jerımızge sūǧyn qadap oŋbady. Irgemızden jau şyqty. Qazaq bıtken atqa qondy, qolyna bes qaruyn aldy, – dep termelep kettı deisıŋ. Äz Töle bi sözınıŋ soŋynda eldı jeŋısımen qūttyqtap, ärdaiym bırlıkte, yntymaqta boluǧa şaqyrdy. Soŋynda ǧibrat aityp, bata berdı:
Kösıle şabar jerıŋ bar,
Qol bolarlyq elıŋ bar.
Qol bastaityn erıŋ bar,
Atadan qalǧan jolyŋ bar.
Jai otyryp qūl bolsaq,
Atadan ūl bop tudy dep,
Keiıngıden kım aitar?
Bır üidıŋ balasy bolma,
Köp üidıŋ sanasy bol.
Bır eldıŋ atasy bolma,
Bır eldıŋ danasy bol.
Bır tonnyŋ jaǧasy bolma,
Köp qoldyŋ aǧasy bol.
Aqty aq dep baǧala,
Qarany qara dep qarala.
Adamnyŋ basşysy – aqyl,
Şoluşysy – oi.
Jetekşısı – talap,
Qorǧauşysy – sabyr.
Synauşysy – halyq,
Tausylmaityny – arman,
Ardaqtysy – ömır,
Eŋ tättısı – syilastyq.
Berekenı kökten tıleme,
Bırlıgı mol köpten tıle!
Qazaqtyŋ dana üş biı söilegende aspandaǧy ūşqan qūs ta qybyrlamai tyŋdap tūrdy-au.
Toi jūmadan jūmaǧa sozyldy. Köpten körmegen, qiyn-qystau künderı ajyrap qalǧan aǧaiyndar bırın-bırı ızdep, tabysyp, märe-säre bolyp jatty.
Būqar jyrau, Ümbetei, Qojabergen jyraular bastaǧan aqyn-jyrşylar ūly jeŋıske jetkızgenderge öleŋ-jyrlaryn arnady.
Tümenbasylar – myŋbasy, jüzbasylarǧa jaudan tüsken mal-jannan bölıs berıp qaitardy. Boidaq jıgıtter men batyrlarǧa joŋǧardyŋ ädemı qyzdaryn berdı.
Baitaq dalada qaityp kele jatqanda Däulet äkesı:
– Balam, bız Qarasai babamyzdan berı batyrlyq pen batyldyq ketpegen kielı äulettenbız. Jaudan qaitpaǧan batyr bolady. Ol üşın myŋ san ailaly, ädısker, şaiqas jaǧyn jete bıletın, ädıl şeşım qabyldai alatyn bılgır boluyŋ kerek. Äne, toida sen baluandarmen küresıp, beseuın jyqtyŋ, bıreuınen jyǧyldyŋ, ädısıŋ jetpedı, būǧanaŋ qatyp, süiegıŋ jetılmedı. Älı-aq talai saiys-küreske qatysyp, bas bäigenı alatyn bolasyŋ, — dedı.
El-jūrtyn joŋǧarlardan azat etılgen Qaratal men Lepsı özenderınıŋ jaǧasyna oŋtüstıkten köşırıp äkelgen soŋ Qarasai batyr ūrpaqtary ülken as berdı.
Sol astyŋ üstınde äkesı Däulet özınıŋ üzeŋgıles, qarulas dosy Botbai Sämen batyrǧa Käşkege ökıl äke bolyŋyz dep qolqa saldy. Būrynnan jarasyp jüretın Sämen batyr men Käşke äkelı-baladai bırge jürdı, örısı de qonysy da qatar boldy. «Jau kelıp qaldy!» dese şaiqasqa bırge attandy.
Keler jyly Samarqandaǧy kıreşı-keruenderden şeberler şaqyrtyp, Käşkege sauyt, bes qaruyn jasatty. Olar keler jazda säl ülkenırek demeseŋız Käşkege arnalǧan bükıl sauyt, saimanyn, bes qaruyn tügel äzırlep äkeldı.
Şaiqasqa şyǧatyn jäne kökpar, aŋǧa şyǧatyn ekı er-toqymdy Ile boiyndaǧy erşılerge jasatty. Er jıgıttıŋ astyndaǧy tūlpary da, er-toqymy da berık, myqty boluy kerek. On jetıge tolar-tolmasta Käşke alǧaşqy şaiqasqa qatysty.
***
Abylai han Käşkeden alty jas ülken edı. Käşkenıŋ qalǧan ǧūmyry Abylaidyŋ janynda, Abylaidyŋ aq tuynyŋ astynda öttı. Abylai jasynan jetım östı, kemeŋger Töle bi tärbielep, qatarǧa qosty, alǧaşqy aty Sabalaq boldy.
Äbılmansūr – Sabalaq sol jasöspırım şaǧynda-aq joŋǧar basqynşylaryna qarsy bükılhalyqtyq küreske aralasty. «Barlyq şapqynşylyqtarǧa äuelı qatardaǧy jauynger retınde qatysqan ol, – dep jazdy Ş. Uälihanov, – ǧalamat erlıgımen, ailakerlıgımen közge tüstı. Onyŋ ūtymdy keŋesterı men strategiialyq aila-ädısterı jas jıgıttıŋ aqyldylyǧyn tanytty». 20 jastaǧy Äbılmansūr, äsırese joŋǧarlarmen Ūlytau maŋyndaǧy bolǧan alapat şaiqasta erekşe közge tüstı. Ol batyrlardyŋ ūrys aldyndaǧy dästürlı jekpe-jegınde joŋǧar qolbasşysy Qaldan Serennıŋ mūragerı – Şaryşty (Charyşty) öltırdı. Oirattar küirei jeŋıldı. Osy şaiqasta Äbılmansūr jauǧa şapqanda «Abylailap» ūran tastap, atasynyŋ aruaǧyna syiyndy. Sondyqtan onyŋ özın qarulas joldastary «Abylai batyr» atap kettı. Osy joly onyŋ Körkem Uälidıŋ joǧalyp ketken balasy ekenı mälım boldy. Mıne, osy sätten bastap Äbılmansūr-Sabalaq Abylai atandy.
Abylai balalaryna aitqan ösietınde Qytaimen jaqyndasa otyryp, Reseimen kelısımdı saqtauǧa keŋes bergen. Ol qytailyqtar han ökımetıne qauıp töndıre almaidy, mūnyŋ esesıne orys ükımetı özderıne qaşan da qarsy tūrady dep eseptegen.
Qazaqtyŋ bırde-bır hany oǧan deiın de, Abylaidan keiın de mūndai şeksız bilıkke ie bolyp, halyq qūrmetıne bölengen emes.
Joŋǧariiany jeŋıp, 1743 jyly beibıt kelısımge keledı. Endı Sin imperiiasy küşeiıp, qytailyqtar qazaq jerıne qaita-qaita basyp kıre berdı, 1756, 1758, 1760 jyldary qytailyqtar şabuyly boldy.
Talas pen Taşkent aralyǧynda köşıp qonǧan Ūly jüzdıŋ rulary Abylai hannyŋ basşylyǧymen şyǧysqa jyljyp, ūzaq ärı sättı şaiqastan keiın olardy Kışı Alataudan asyryp, özderınıŋ ertedegı mekenın ielendı. 1824 jyldan berı Ūly jüz Reseidıŋ qaramaǧynda sanalǧanymen qytailyqtar Ile ölkesıne 1840 jylǧa şeiın salyq jinau üşın äskerlerın jıberuın qoimady, aqyry olardyŋ äskerı Tereŋözek saiynda şapyraştylardan masqara bop jeŋılıp qaitty.
Būl joryqtarǧa qatysqan aldymen jüzbasy, keiın myŋbasy bolǧan Käşke batyr arystandai aibatty bolyp, qaharlansa qar jaudyrardai, öte ırı denelı, kesek bıtımdı, alǧyr da öjet ärı ädısqoi batyr atandy.
***
Äsırese erekşe bır közge tüskenı qazaqtyŋ ata jauy joŋǧarlardan kek alatyn qolaily sätte soǧys jaǧdaiyn erekşe jaqsy bıletın batyldyǧymen aty şyqty.
1771 jyly Povoljedegı qonystanyp qalǧan 30909 tütın nemese 180 myŋ qalmaq özderınıŋ ata jūrtyna köştı. Köştı myŋdaǧan mūzdai qarulanǧan jauyngerler küzetıp, qorşap jürdı. Qazaq dalasynan tez ärı bıldırmei ötıp ketemız degen dämesınıŋ räsuasy şyqty. San jyldaǧan qasıret-qaiǧy äkelıp, qanşama adamdy qyrǧynǧa ūşyratqan ata jauyna kökjal batyrlar men sarbazdar büiırden büiıdei büre tüiıstı. Olar kütpegen jerden şabuyl jasap, köştıŋ bır bölıgın bölektep, qyryp tastap, qaita körınbei ketıp jürdı. Äsırese Käşke bastaǧan qol jer jaǧdaiyn öte jaqsy bılgendıkten tünde şabuylǧa şyǧyp jürdı. Äbden sılelerı qatyp şarşaǧan qalmaqtar qalyŋ ūiqyǧa kettı-au degende esın jiǧyzbai ūrandap, qolǧa tüsken qyz-kelınşek, bala-şaǧa demei, tūtqyndap alyp ketıp jatty. Qapyryq jazda qalyŋ şaŋǧa kömılgen ūbaq-şūbaq qalmaq köşı äbden eseŋgırep, tek 11198 tütın ǧana ataqonystaryna äzer jettı. Būl köş «Şaŋdy joryq» dep atanyp, äzer aman jetkenderden bügıngı qalmaqtar tarady.
Al tūtqynǧa tüsken qyz-kelınşekterdı äieldıkke sarbaz, sardarlar bölıp aldy. Bala-şaǧa, tūtqyndardy ru-ruǧa taratyp berdı. Olar sol rularǧa sıŋıp, assimiliasiialanyp, qazaq bolyp kettı.
Osyndai ūlan-asyr şaiqasta Sartūly Qoigeldı (1702-1795) batyr men Käşkedei erdıŋ ıs-qimyly elge aŋyz bolyp tarady. Qoigeldı batyr aǧasynyŋ janynda Käşke san türlı joryqtarǧa qatysty.
Qoigeldı Töle bidıŋ tırı kezınde jäne ol ölgennen keiın oŋtüstıktegı qazaqtyŋ üş jüzın jäne qaraqalpaq jūrtyn bırıktırıp, olardan 30 myŋdyq äsker jasaqtap, azattyq üşın jaumen şaiqasqa bastaǧan. Onyŋ basqaruyndaǧy osynau qaharly küş 1757-1758 jyldary Taşkent, Türkıstan, Sairam qalalaryn, Qaratau, Alatau atyrabyn, Talas, Şu öŋırın joŋǧarlardan tolyq azat etıp, Abylai han bastaǧan qalyŋ qolmen bırge Joŋǧar qaqpasyna jeŋıs tuyn tıkken.
Qazaqta «Töle bi kelmei jürıs joq, Qoigeldı kelmei ūrys joq» degen mätel sol kezderde paida bolǧan.
Käşke batyrdyŋ aibyny asqan şaiqastarynyŋ bırı – Jetısu öŋırın qyrǧyzdardan azat etu soǧysy boldy. Qyrǧyzdar Jetısudy jaulap, sonau Şu, Talasqa deiın qonystanyp alǧan bolatyn.
Abylaidyŋ el ışındegı bilıgı ornyqty boldy. Ol tek qana Orta jüzdıŋ ǧana emes, Ūly jüzdıŋ üisınderıne de han boldy. Abylaidyŋ boiyndaǧy erekşe qasiet qazaq halqyna eldık ruhyn septı deuge bolady. 1770 jyly Abylai būrttarǧa şabuyl jasap, olardy Şu aŋǧaryna deiın quyp tastaidy. Şuǧa qūiatyn Qyzylsu men Şamsi özenderınıŋ aralyǧynda bolǧan qandy qyrǧyn bügınge deiın «Jaiyl soǧysy» dep atalady. Osydan keiın-aq būrttar byt-şyt bolyp, äskeri küş boludan qalady. Kökşetaudaǧy ordasyna qaityp kelgennen keiın Abylai tūtqyndardan «Jaŋa qyrǧyz» jäne «Bai qyrǧyz» degen ekı bolys el qūrady. Abylaidyŋ negızgı qystaulary Esıl boiynda bolatyn. Abylai oŋtüstık ölkelerde soǧys jürgızgende jetı qalany alyp, Jizaqqa deiın jettı. Äzıret, Sairam, Şymkent, Sozaq qalalary oǧan alym tölep tūratyn boldy. 1774 jyly Abylai üisın aqsaqaldarynyŋ ötınışımen özınıŋ ūly Ädıldı olardy basqaruǧa jıberedı. Söitıp, Talas özenınde qala salǧyzyp. oǧan eŋbekqor qaraqalpaqtardy ornalastyrǧan. Qalǧan ūldaryna orta jäne ülken Ordalardan jer berıp, özı Türkıstanda tūryp qalady da, 1781 jyly dünieden ötedı.
Osy jeŋısten keiın Käşke batyrdy Qastek özenınıŋ boiyndaǧy bekınıste myŋ sarbazymen şekarada ūstady. Qyrǧyzdar osydan keiın ǧana Alataudyŋ terıskeiıne – qazaq jerıne köz saludy bırjola doǧardy. Barymta-sydyrymta tyiyldy, berı qarai aspaityn da, baspaityn da boldy.
Bekınıske Käşke batyr özı jasatqan seksen qūrsauly, toqsan bauly bairaǧyn ılıp qoiady eken. Tudy eşkım kötere almaidy, tek jau şapqanda Käşke özı köterıp, Suyqtöbenıŋ üstıne şyǧyp, «Qarasai! Qarasai! Qarasai!» dep aiǧailap ūrandaǧanda talai maidanda bırge bolǧan myŋ sarbaz serıgı şauyp jetedı eken. Būl tudy keiın ūrpaǧy, erlıgımen daŋqy şyqqan Sūranşy batyr ūstaǧan. Sauyt-saimanyn da Sūranşy batyr kiıp, jauǧa qarsy şapqan.
1913 jyly Vernyida ötken Romanovtar äuletınıŋ 300 jyldyǧy toiynda Maqyş baluan Raiymbekūly Käşke batyrdyŋ sauyt-saimanyn kiıp, aibaltasyn ūstap suretke tüsken. Būl suret Jambyl muzeiınde ılulı tūr. Orystar körmege qoiamyz dep olardy Peterborǧa alyp ketken desedı.
***
Bızdıŋ elde būrynnan bıreudıŋ äielı ūl tapsa «E-e, Käşkedei batyr tudy deisıŋ be?» deitın mätel bar.
Bır baidyŋ adamdary barymtadan qolǧa tüsıp, Käşke 500 bas qoi kögendep beresıŋ dep kesım jasaidy. Ekı balasyn jıberse öŋkei aryq-tūraq, qozy-toqtylaryn aidatyp jıberıptı. Käşke şart aşulanyp özı älgı baiǧa kelse, ol sözge ūsta, dılmar eken.
– Batyreke, attan tüsıp, sybaǧaŋyzdy jeŋız. Sızdei ırı adamǧa uaqjan üşın aralasu kışılık emes pe! Kısılıgıŋ mol, daŋqyŋyz alty Alaşqa ketken han Käşke batyr degen ataq-daŋqyŋyz bar. «Orazanyŋ otyz künınen keiın aity bolady. Barymtanyŋ basy qatty, qyryq künnen keiın qaitymy bolady» degen emes pe? – degende Käşke sözge jyǧylyp, malyn qaitaryp, barymtaşylaryn bosatyp berıptı.
***
«Käşke han bolypty», «Han Käşke» dep ataluy mynada: Qysqa jaqyn Abylai Ädıl atty ūlyn osy öŋırdı basqaruǧa jıbermek bolǧanda ol auyryp Kökşetauda jüre almai qalady. Odan qyrauly qys tüsıp ketedı. Sol kezde han aqyldasyp, Abylai Ädıl keler jazǧa barǧanşa eldı uaqytşa basqarudy Käşke Däuletūlyna tabystaidy. Ädıl bır jyldan asqanda baryp Jetısuǧa kelgenşe Käşke el-jūrtty jūmylǧan jūdyryqtai basqaryp tūrady.
Sodan keiın-aq ülken mäjılıs, ataqty adamdar bas qosqan alqaly jiyndarǧa qatysty, daudy şeşıp, kelelı oi aitar el aǧasy atanady.
***
Taitorynyŋ Jarylǧap atasynan Asan degen bıreu Käşkenıŋ kökteuıne rūqsatsyz köşıp otyryp alady. Käşke jerdı bosatuyn, oǧan özderı köşıp baratyny jönınde aityp elşı jıberedı.
Asan älgı Käşke jıbergen adamǧa ai-şai joq baqan alyp ūmtylyp, qaq basynan qūlaştap perıp jıberedı. Qamsyz otyrǧan anau basy jarylyp, attan auyp tüsıp, sol jerde ölıp ketedı.
Käşke mūny estıp qaharlanyp erdıŋ qūny – 40 tüie, 40 jylqy, 40 siyr, 500 qoi bır jūmada äkelmese qanǧa-qan dep elşı jıberedı.
Asan elı sasyp, bır tünde Tekestegı Alban naǧaşylaryna köşıp ketedı. Sonda jürıp Asannyŋ elge sälem aitqany mynau eken:
Tekeste köp ösedı tal men qaiyŋ,
Kün saiyn eske alamyn eldıŋ jaiyn.
Ölmegen kün körıser degen söz bar,
Köp oilap jylai berem apataiym.
Han Käşkenıŋ nazasyna qalǧanym-ai,
Qolyma doly qūryq alǧanym-ai.
Öksumen, saǧynyşpen ötıp jatyr,
Elımdı körsem degen armanym-ai…
Būl ūzaq öleŋnen üzındı ǧana.
Asan balalary tek Taitory Säke bolystyŋ arqasynda 1903 jyly ǧana elıne köşıp keldı.
***
Käşke batyr 1803 jyly qaitys bolyp, Esqoja babasy jatqan jerge jerlengen. Būrynǧy Sıbır gubernatorynyŋ nūsqauymen Jetısu jerı, ataqty adamdardyŋ beiıt-qorymdary arnaiy kartaǧa tüsırılgen. Mıne, sol arqyly «Ş.Kaşka» dep körsetılgen beiıtten Käşke batyr süiegın alyp, Mäskeu, Qazan qalalarynda DNK, ǧylymi-zertteu jürgızılıp, ol naqty Däuletūly Käşke batyr ekenı anyqtaldy. Būl ıste tarihşy-arheolog Arnabai Nūrjanov bastaǧan oqymystylardyŋ eŋbegın erekşe ataǧan jön.
***
Aqyndar Käşke batyr erlıgın qalai jyrlaǧan?
Käşkenıŋ äkesı Däulet – Aŋyraqai şaiqasynda aty şuly batyrlardyŋ bırı bolyp, jauyn japyryp jıberetın «Qyzyl köz» atanǧan. Jyr alyby Jambyl Käşkenıŋ batyrlyǧyn, myrzalyǧyn bylai jyrlaǧan:
Atasy jauǧa attanyp,
Jaudy körse şattanyp.
At qūiryǧyn buady,
Elınıŋ basyn qūrady.
Jaudy şetınen qyrady,
Batyrlyǧyn Käşkenıŋ,
El bolyp ony jyrlady.
Däuletūly Käşkenıŋ esımı jalpaq jūrtqa jaqsy mälım, jasynda hannyŋ myŋbasysy bolyp, keiınnen Türgen – Esıktegı han ordasynda el basqaryp, bilık jürgızedı. Onyŋ Ystambek, Aqymbek atty ekı balasy bolǧan. Ystambekten Sauryq batyr, Äitei, Äbdıraman, Şıder, Janai, Andas datqa tuady. Aqymbekten – Toişybek, Sūranşy batyr, Şynasyl, Täitelı, Jantelı jäne Qaratai taraidy. Käşke batyrdyŋ toǧyz qūrsauly, toqsan bauly tuy Sūranşynyŋ üiınde saqtalypty.
***
Sarybai bidıŋ asyna Äulieatadan kelgen Maiköt aqyn Jetısudyŋ igı jaqsylaryna sälem bergende bylai deidı:
Ol jaqtan Maiköt aqyn qadam basty,
Sızdermen sättı künı salamdasty.
Bolǧanda üş taŋbaly tamǧamyz bar.
Jürmısıŋ aman-esen şapyraşty.
Käşkenıŋ amanbysyŋ balalary,
Şynasyl, auyly ortaq danalary.
Jürmısıŋ aman-esen küilı-jaily,
Körmegen būl Maiköttıŋ aǧalary.
Käşkenıŋ amanbysyŋ Şynasyly,
Tu alyp, tūlpar mıngen bır asyly.
Şamşyraq jetı ataŋnan üzılmegen,
Är jerge sozyp jürsıŋ qūlaşyŋdy.
Jürmısıŋ aman-esen Qūdaibergen,
Qūdaiǧa qylǧan ısıŋ ūnai bergen.
Myrzabek, Käşkemenen bırge tuǧan,
Būl näubet näsıp aidap sızge kelgen, – dep jyrlaǧan.
Süiınbai öz uaqtysynda bylai aitqan eken:
Ei, Sarybai, Sarybai,
Sözımnıŋ tüsın mänın-ai.
Han Käşkenıŋ ūrpaǧymen qaǧysyp,
Qaramaisyŋ älıŋe-ai.
Jambyl Qūlmambetpen aitysqanda:
Asyqpai tyŋda Qūlmambet,
Beremın kezek näubettı.
Onan berı asaiyn,
Töskeige qadam basaiyn,
Joǧarǧy şetı Myrzabek,
Arǧy atasy – er Käşke
Qaradan şyǧyp han bolǧan.
Qylǧan ısı Äbılpeiıske taŋ bolǧan.
Aruaqty er bolǧan.
Abyroily el bolyp,
Sondai-sondai jan bolǧan.
Tömengı şetten aitaiyn,
Älı menen Nūrabai,
Er Käşkenıŋ tūqymy, – dep Käşkenıŋ batyrlyǧyn jyrlaǧan («Näubet» – arabşa – kezek, mūrşa maǧynasynda).
Jambyl «Sūranşy batyr» dastanynda bylai deidı:
Şapyraşty öz atam,
Ūly jüzge tuysqan.
Öz äkesı Käşke edı,
Arǧy atasy Qarasai,
Bır jaqyny – Sauryq-Sūranşy,
Jaudy körse şalady-ai.
Qarasai men Käşkenıŋ,
Kärı aruaǧyn şaqyryp,
Jıgıtter qūidy saumalyn,
Tegeneden sapyryp.
***
«Tūlpardan tūlpar tuady, sūŋqardan sūŋqar tuady» demekşı, Käşke batyrdyŋ ūrpaqtary arasynan elge qūrmettı ataqty adamdar köp şyqqan. Sūranşy, Sauryq, Sauryq ūly Sypatai sekıldı batyrlar, şapyraştynyŋ bolysy bolǧan Andas datqa esımderı elge aŋyz bop tarap, el-jūrty olardy ärdaiym maqtanyşpen eske alady.
Käşke batyr ūrpaqtary arasynda Sosialistık Eŋbek Erı atanǧan pedagog Qūdys Äpsemetov, general Släm Äpsemetov, memleket jäne qoǧam qairatkerı Nūrtıleu Bäkırov, eŋbek ardagerı Amangeldı Dynbaev, «Kaztransgaz» aksionerlık qoǧamynyŋ prezidentı Qairat Şärıpbaev, ekonomika ǧylymynyŋ doktory Erjan Jatqanbaev, general Beket Baiǧaziev, polkovnik Maqsat Asrarqūlov, Almaty oblysy prokurorynyŋ orynbasary Saian Bäkırov jäne basqa da elge belgılı tūlǧalar köp.
***
İä, biyl elı men jerı üşın qalmaq-joŋǧarlarmen de, qoqandarmen de, qytailarmen de, qyrǧyzdarmen de ǧūmyr boiy şaiqasqan Däuletūly Käşkenıŋ tuǧanyna – 300 jyl tolyp otyr. «El ümıtın er aqtar, er ataǧyn el saqtar» demekşı, batyr baba esımı men erlık ısın ūltymyz ūlyqtap, elımız eske saqtai beredı.
Naǧaşybek QAPALBEKŪLY, jazuşy
