«...bızdıŋ mädenietımızdı, bızdıŋ psihologiiamyzdy, bızdıŋ ruhymyzdy tabandylyqpen jäne baiyppen qalyptastyrǧan ata-babalarymyzdyŋ özderı meken etken, jasaǧan, süigen jäne jaularyn öltırgen sol bır ǧajaiyp düniesıne bet būratyn uaqyt boldy. Mifke oralatyn sät keldı...»
Serıkbol Qondybai
Alşyn – Alaş
«Aŋyzdyŋ tübı aqiqat» degendı basqa ūlt ökılderı: «Mif eto odna iz versii pravdy» dese, «Arǧyqazaq mifologiiasy» atty tört tomdyq ǧylymi eŋbek jazyp ketken Alaştyŋ balasy, marqūm Serıkbol Qondybai: «Mif degenımız jasyryn maǧynaly mälımet» degen edı. Al endı, men özımnıŋ jazǧan «Börı naiman» atty kıtäbımde, osy Serıkbol marqūmdy estımegen, onyŋ eŋbekterın oqymaǧan kezderımde, şejırelerde Leonardo da Vinchidıŋ kody siiaqty jasyryn maǧynalardyŋ bar ekenın aitqan edım. Iаǧni, şejıre degenımız mif, eşqandai da, Türık ata, Maŋǧol ata, Alaş ata, Aqarys, Janarys, Bekarystar, Naiman şal men Jalaiyr atalar tarihta bolǧan emes, būl ataulardyŋ bärı de, Serıkbol marqūm aitqandai, Qazaq şejıresındegı jasyryn maǧynaly mälımetter. Būndai jasyryn maǧynalardyŋ mänısın tek, Serıkbol marqūm siiaqty qasietke, iaǧni, ruhani quatqa ie bolǧan, boilaryna qydyr daryǧan, aian körıpkeldıgı basym, sezımı, iaǧni, intuisiiasy myqty, qanynda şejıreşılıgı bar, adamdar ǧana tüsıne alady. Bız kötergelı otyrǧan taqyryptaǧy Şyŋǧys qaǧannyŋ şyqqan tegı de jūmbaq, qazasy da jūmbaq, molasy da jūmbaq. Sondyqtan, osy qūpiialardy şeşu üşın şejırenı, derekterdı, tarihtı bılu jetkılıksız. Tylsym düniesız ǧylymnyŋ dästürlı joly bızderdı aqiqatqa apara almaidy. Bızder qazırgı Resei mūraǧatyndaǧy derekterden: «Leitenant Koşkarbaev pervym vorvalsia v zdanie reihstaga» degendı oqydyq. Mıne, Ūly qazaqtyŋ bır qara balapany jüzdegen ülken de, ūly da, ūlttardyŋ ökılderınıŋ eşbıreuıne kezek bermei, borap tūrǧan oqtarǧa jeŋıs bermei Reihstagqa būzyp-jaryp kırıp tu tıktı! Men neşe jerden şejıreşı bolsam da, osy Raqymjan atanyŋ, Bauyrjan atanyŋ, Tölegen Tohtarovtyŋ, Sabyr Rahimovtyŋ, Talǧat Bigeldinovtyŋ, Qasym Qaisenovtyŋ, Mänşüktıŋ, Äliianyŋ şyqqan tekterın, iaǧni, rularyn bılmeidı ekenmın. Tıptı, bılgım de, kelmeidı, öitkenı, men qazaqpyn, sondyqtan men olardy tek qana qazaqtyŋ ūl-qyzdary dep bılemın. Al endı, Şyŋǧys hannyŋ şyqqan tegın bılu bızderge, onyŋ qazaq bolǧanyn däleldeu üşın ǧana kerek. Naǧyz qazaq, özın onyŋ ürpaǧyna jatqyzu üşın tarihty zerttemeidı. «Qanyna tartpaǧannyŋ qary synsyn» degendei, ony qazaqtyŋ qanyna tartu üşın zertteidı. Serıkbol Qondybai marqūm: «Tektı ūl tegın ızdeidı, teksız qūl nesın ızdeidı?» degen eken. Şyŋǧys hannyŋ şyqqan tegın ızdep jürgen bır törenı körgen emespın. Tıptı, törelerdıŋ şejıreşısı Arman Qiiattyŋ özıne menıŋ: «Äi, ainalaiyn, qaşanǧy «jabaiy tatar» bolyp jūre beresıŋder, törelerdıŋ tızımın jiǧanşa, şejıreden ataŋnyŋ ızın qumaisyŋ ba?» degenım de, bolǧan. Būlar atalarynyŋ ızın quǧandy qoiyp, Aman Şotaev degen bıreuı özın sūltan atap, Qazaqstandaǧy küllı törenıŋ atynan söilep: «Bızder, Şyŋǧys hannyŋ ūrpaqtary eşbır ruǧa mūqtaj emespız, sondyqtan bızdı ruǧa tartuşylarǧa qarsymyz!» degen eken. Būlardyŋ tübınıŋ merkıt emes ekenderın de, men däleldep bergen edım. Osyǧan deiın küllı qazaq būlardy merkıtke sanaǧan. Būl, şariǧat jolynda jürmın degen sūltansymaq Şyŋǧys handy sonda, nūrdan jaraldyǧa sanap küpırşılık jasap, Allahqa serıktık etıp otyr. Būndailarǧa Ūly qazaq ta, mūqtaj emes. Bızder qaralar, olardyŋ handyǧyn, sūltandyǧyn baiaǧyda tartyp alǧanbyz. Būl «jabaiy tatarlar» (qytailar aitqan) eşqaşan da, endı handyq qūra almaidy, bilıkke kele almaidy. Öitkenı, Şyŋǧys qaǧandai adamdy töreler qaita düniege äkele almaidy. Şyŋǧys qaǧan siiaqtynyŋ düniege endı bır keluın būiyrtsa, onda, ony tek qana qan-qaryndastyqty saqtaǧan qazaqtar ǧana äkele alady. Qazırgı töreler qazaq halqynyŋ ışınde jäi ǧana bır, ruǧa kırmeitın jamaǧat bolyp qalǧan. Sondyqtan da, men kıtäbımnıŋ «Naimandar jäne töreler» atty tarauynda jazǧandarymda, Şyŋǧys hannyŋ ūrpaqtarynyŋ Naiman handarynyŋ ūrpaqtarymen süiek-şatys bolǧandardyŋ ǧana törelerdıŋ eŋ aldy ekenderın aitqanmyn. Naimannyŋ ǧūlama şejıresı Ǧūlam Qadyr, Naimandy bilegen Köşek hannyŋ: «Naiman baspaǧan jer jetım, Naimannan qyz almaǧan er jetım» degen sözderın bızderge jetkızıp ketken edı. Qazaqtar tektı adamdy «qaraköktıŋ tūqymy» deidı. Iаǧni, naǧyz tektıler, naǧyz qarakökter, qaradan şyqqan myna bızder - Ūly qazaqtarmyz. Men törenıŋ basyn almas qylyşpen şauyp tastaǧan naiman Kökjal Baraqtyŋ qara şaŋyraǧyndaǧy ūrpaǧy bolamyn. Osy jönınde, belgılı aqyn-jazuşy, tıl qairatkerı, Kökjal Baraq äuletınıŋ äigılı kelını, egemendık alǧanymyzda babamyzǧa öz küşımen eŋ alǧaşqy eskertkıştı qoidyrtqan, babamyzdyŋ jatqan jerın tapqan aqnaimandyq Şekerbanu jeŋgemızdıŋ «Kökjal Baraq batyr» atty, tarihi derekterdıŋ negızınde jazylǧan kıtäbınde aitylǧan. Sondyqtan aitarym, osyndai törelerdı qorazdandyrmai, ruşyl bolyp Şyŋǧys qaǧanǧa talaspaiyq, bır qu kerei aitty eken dep, töleŋgıttı törge süirep būlarǧa külkı bolmaiyq aǧaiyn! Şyŋǧys qaǧan ekı aiaǧy salbyrap aspannan tüsken joq. Ony jer betındegı bır taipa düniege äkeldı. Bızge bar bolǧany, sol taipanyŋ Ūly qazaq taipasy ekenın däleldeu kerek. Osy däleldeude bızder eŋ aldymen genealogiialyq, iaǧni şejırelık saraptamany, jäne de, osynyŋ dälelı retınde genetikalyq saraptamany ūstanamyz. Serıkbol Qondybai marqūmnyŋ joldastary: «Serıkboldyŋ jazǧandaryn qazırgı ǧalymdar tüsınuge daiyn emes, öitkenı, olardyŋ sanalary ötken däuırdegı kommunistık ideologiiamen ulanǧan!» degen eken. Alai da, Serıkboldy tüsıngen adamdar tabylǧan. Olar, iaǧni, eŋ alǧaş tüsıngender Aqseleu Seidımbek, Qoişyǧara Salǧaraūly, İmanǧaly Tasmaǧanbet edı. Iаǧni, būlardyŋ da, boiynda qasiet, arqa bar. Al endı, Keŋes däurındegı arqaly ǧūlama - Älkei Marǧūlan edı. Ol kısı Qoŋyrattyŋ bosaǧa taŋbasyn küllı qazaqtyŋ taŋbasyna jatqyzǧan. Būl danalyqtyŋ tūbınde tereŋ maǧyna jatyr! Alşyn degenderımız kımder? Kışı jüz qūramyndaǧy Baiūly men Älımūlyn Alşyn toby dep ataidy. Jetıru alşyndarǧa jatpaidy, būlar Täuke han qalyptastyrǧan naimannyŋ, kereidıŋ, dulattyŋ, arǧynnyŋ, telesterdıŋ saiaqtary. Qytai derekterınde alşyndar eŋ alǧaş, bo-ma, hela, eliu-chji dep atalǧan. Būl sözder Ala at, Ala atşy, Aalaatşyn, Alşyn degendı bıldıredı. Qytaidyŋ «Tundian» tekstınde: «Tiurki (tusziue) pegih konei nazyvaiut hela (ala); eşe izvestna strana Hela». Iаǧni, būl jerde ala attarǧa mıngen el jönınde aitylyp tūr. Demek, Alşyn etnonimınıŋ bastapqy atauy alaatşylar, türıkşe alatchin bolǧan. Osymen qatar Alatşyn sözı Alaş sözımen ündesedı. Qazaqtardyŋ: «Alaş-Alaş bolǧanda, ala tai at bolǧanda» degenı, qytailardyŋ aitqan alaatşylar elınıŋ Alaş, iaǧni, eŋ alǧaşqy qazaqtar ekenderın bıldırıp tūrǧandai. Men jazǧan kıtäbımde qazanat tūqymyn naiman Qaptaǧai batyrdyŋ arabtyŋ düldül tektes teŋbıl kök aiǧyryn jabyǧa qosyp alǧanyn aitqan edım. Adai jylqysynyŋ da, sipatynda arabtyŋ teŋbıl kögı bar. Teŋbıl at degenımız sūr tüstı, qarauytqan daqtary bar at. Orystar «seraia v iablokah» deidı. Ala taiymyz osy sipatty at bolsa kerek. Öitkenı, Amerika qūrlyǧyndaǧy mustang, iaǧni, jolaq ala attar qazaqta keŋ taramaǧan. Adai jylqysynyŋ da, qazanattyŋ sipatyndaǧy qūima tūiaǧy bar. Menıŋşe, Adai jylqysynyŋ tübı teŋbıl kök arab, jäne de, joǧarǧy alaatşyndar osyndai attarǧa mınıp jürıp osylai atalǧan. Tarihta Alaştyŋ kım bolǧanynyŋ naqty dälelı joq. Menıŋşe Alaş, Alşyn degendırımız bır ūǧym – Qart qazaq. Osy tūrǧydan qaraǧanda qazırgı Alaştar osy Alşyn toby bolyp keledı. Alaşqa qatysty "Alaş myŋyn" eske alatyn bolsaq, Äbılǧazy aitqan Alanşy han, Qara han tūsyndaǧy maŋǧoldardyŋ naqty ataulary Myŋ+qol Alaş, ne bolmasa Myŋ-qol Alşyn boluy mümkın. Būl 9-10 ǧasyrlardaǧy Qimaq däuırı. Arǧymaq degendı Serıkbol Arǧy+İmaq, iaǧni, Arǧy Qimaq dep tüsındıredı. Orhon jazularynda Alaş, Alşyn ataulary kezdespegendıkterınen bızder, būl Alaş qauymynyŋ, iaǧni ala at mıngenderdıŋ 8-şı ǧasyrdan keiın paida bolǧandaryn tüsınemız. Äbılǧazynyŋ: «Alynşa han bolǧannan keiın mal basy köbeiıp, halyq bailyqqa mas bolyp, täŋırdı ūmytty, dınnen ajyrady» degenı, Qimaq däuırınde bolǧan. Iаǧni, «qoi üstınde boz torǧai jūmyrtaqalaǧan», «Alaş – alaş bolǧanda, Ala tai at bolǧanda, Qoi ensız, tai taŋbasyz bolǧandaǧy» qart qazaq-alşyndardyŋ zamany osy kezeŋ.(jalǧasy bar)
Qairat Däukeev, Şejıreşı
abai.kz
