Qazaqstan degen atau täuelsızdık alǧannan keiın paida bolǧanymen, oǧan deiın «qazaq» atauynyŋ bolǧany belgılı. Qazaq atauy bolǧan jerde astana, halyq, halyq sany degen tüsınıktıŋ boluy da zaŋdy. «Adyrna» ūlttyq portalynyŋ tılşısı bügıngı Astana künıne orai «osy künge deiıngı eldıŋ astanalary» turaly jinaqty nazarlaryŋyzǧa ūsynady.
Suiab qalasy
Qazaqstan astanalyrynyŋ tarihy öte bai. Üş memlekettıŋ: Batys Türık, Türgeş jäne Qarlūq qaǧandyqtarynyŋ astanasy Suiab qalasynyŋ ırgesı V ǧasyrda qalandy. Şu alabyndaǧy ortaǧasyrlyq qala. Tarihi, arheologiialyq jäne numizmatikalyq zertteuler boiynşa ǧalymdar Suiab qalasynyŋ orny Qyrǧyzstannyŋ Toqmaq qalasynan oŋtüstık-batysqa qarai 8 km jerdegı Şu özenınıŋ oŋtüstık jaǧasyndaǧy köne Aqbeşım qala jūrty ekenın däleldedı. Onyŋ ataq-daŋqy da däl osy ǧasyrlarda bükıl batys pen şyǧysqa mäşhür boldy. Köne qytai jazba derektemelerınde Suiab qalasy Su-e-chen dep atalǧan. Ol turaly alǧaşqy mälımettı 627–629 jyldary Ündıstanǧa jasaǧan sapary kezınde Suiabqa soǧyp, Batys Türık qaǧandyǧynyŋ qaǧany Ton jabǧudyŋ qabyldauynda bolǧan Qytaidyŋ jihankez dındar-monahy Siuan Szan jazyp qaldyrǧan. Suiab turaly būdan özge de qytaidyŋ «Tundiian», «Sin tanşu» t.b. tarihi jylnamalary men arab geograftary ibn Hordadbektıŋ «Kitap äl-masalik uä-l-mamalik», Qudama ibn Jafardyŋ «Kitap äl-Haradj» t.b. eŋbekterınde mol maǧlūmattar kezdesedı. Alǧaş 1894 jyly V.V. Bartold tekserıp zerttedı. 1950 jyly L.R. Kyzlasov, 1959 jyly P.N. Kojemiakov jäne keŋestık arheologtar qazba jūmystaryn jürgızıp zerttedı.
Balasaǧūn qalasy
Ortalyq Aziiadaǧy asa ırı qalalardyŋ bırı Balasaǧūn – Batys Türık qaǧandyǧynyŋ, Qarahan jäne Qaraqidan memleketınıŋ bas qalasy boldy. Äl-Maqdisidıŋ mälımdeuınşe, ol «igılıkke bai, ülken qala» bolǧan. Al Mahmūt Qaşqari Balasaǧūnnyŋ Küz-Ūlys nemese Küz-Orda degen basqa attary bolǧanyn habarlaidy. Qala ainalasy törtbūryşty qorǧanys dualmen qorşalǧan. Soltüstık jäne batys qabyrǧalarynyŋ ūzyndyǧy 570 m, oŋtüstık jaǧy 600 m, al şyǧys jaǧy 500 m. 3) 1974 jyldan QazMU arheologtary (jetekşısı U.Şälekenov) zerttep jatqan Şu öŋırındegı Aqtöbe dep atalatyn köne qala Balasaǧūnnyŋ orny degen pıkır de qalyptasty. Ūsynylyp otyrǧan osy qalalardyŋ qaisysy da V–XIII ǧasyrlarda damyǧan örkeniet ortalyǧy bolǧan.
Taraz qalasy
Eŋ köne astanalardyŋ bırı – Tarazdyŋ ataǧy VI–VII ǧasyrlardyŋ özınde Qytaidan Vizantiiaǧa deiın tarady. Taraz grek ǧūlamasy Ptolemeidıŋ kartasyna tüsırılgen. X ǧasyrdan bastap Taraz Qarahan äuletı ökılderınıŋ astanasy, köp uaqyt boiy ekonomikalyq ortalyq, Ūly jıbek jolyndaǧy jetekşı sauda orny boldy. Qalaǧa eŋ bırınşı kelgender - Ferǧana alqabynyŋ soǧdylary bolǧan. XIX ǧasyrda Äulie Ata Qoqan qamaly edı. HIH ǧasyrynyŋ 60-şy jyldarynda Resei imperiiasynyŋ qūramyna kırgen. Keŋes Odaǧy kezınde Jambyl oblysynyŋ ortalyǧy bolyp, Qazaqstan täuelsızdıgın alǧan soŋ egemen elınıŋ jailauly Jambyl oblysynyŋ äkımşılık ortalyǧy, tarihy bai köne şahar bolyp örkendeidı. Taraz qalasynda Aişa Bibı, Babadja hatun, Qarahan, Tektūrmas kesenelerı, Nämetbai meşıtı jäne orta ǧasyrlyq monşa ornalasqan.
Sairam qalasy
Jazba derekterde «Bırınşı qala» atanǧan daŋqty İspidjab (Sairam) VII ǧasyrdan belgılı. Jūrty qazırgı Sairam auylynyŋ Oŋtüstık-batysynda, Şymkent qalasynan 12 km jerde. Sairam jaily alǧaşqy derek Mahmūd Qaşqaridıŋ «Diuani lūǧat at-türık» atty eŋbegınde kezdesedı. Onda: «Sairam – İsfidjab dep atalatyn aq qalanyŋ aty» delıngen. Demek, Sairam – İsfidjabtyŋ keiıngı aty. XV–XVIII ǧasyrlarda qazaq handyqtary kezınde Sairam ırı sauda, qolöner jäne dıni ortalyq bolǧan. Zertteu jūmystaryn 1923 jyly P.P. İvanov, 1925 jyly M.E. Masson, 1947 jyly N. Bernştam basqarǧan. Oŋtüstık Qazaqstan arheologiialyq ekspedisiiasy jürgızgen qazba jūmystary barysynda ainalasy tört qaqpaly dualmen qorşalǧan, kölemı 28 ga jerdı alyp jatqan qala orny anyqtalǧan. Qala ışınde köptegen mazarlar saqtalǧan.
Otyrar qalasy
Kültegın, Bılge qaǧan tas eskertkışınde Tarband degen atpen jazylǧan Otyrardy (Farab) arab ǧalymy äl-Maqdisi (X ǧasyr) öte köne astana dep ataidy. VIII ǧ-daǧy arab geografy Iаkut “Tarband, Tūrar, Tūrarband pen Otyrar – bır qala” dep jazady. Arab tarihşysy Tabaridıŋ Otyrar patşasyn äl-Mamun haliftyŋ jaularynyŋ bırı dep ataǧanyna qaraǧanda, Otyrar 9 ǧ-dyŋ özınde-aq ırı qala bolǧan. X ǧ. jazbalarynda Keder degen ortalyq qalasy bar Farab aimaǧy atalady. Al Farab Kederden köne qala ekenı äl-Maqdisidıŋ (X ǧ-dyŋ aiaǧy) eŋbegınde jazylǧan. Onyŋ aituynşa, bas qala aimaq esımımen Farab atalǧan. X ǧ-dan keiın Keder tarihi jäne geografiialyq jazbalarda atalmaidy, onyŋ ornyna astana da, aimaq ta Farab delıngen. Otyrar V–XV ǧ-larda Aral boiyndaǧy köşpelı taipalarmen sauda jasaityn İran men Orta Aziiadan Sıbırge, Moŋǧoliiaǧa jäne Qytaiǧa qatynaityn sauda jolyndaǧy maŋyzdy qala boldy. Keibır zertteuşılerdıŋ pıkırınşe, qalada sol kezde älemdegı asa ırı kıtaphana jäne köptegen meşıt-medreseler bolǧan.
IX-XI ǧasyrlarda Syr öŋırındegı Jankent (Iаngikent) Oǧyzdar memleketınıŋ, al Ertıs boiyndaǧy İmaqiia qalasy Qimaq memleketınıŋ örkendegen astanasy boldy. Deştı Qypşaqtyŋ astanalary Orda Bazar men Jend, Aq Ordanyŋ bas qalalary Sauran men Syǧanaq (Sunaqata) äldeneşe qiratylyp, qaita jandandy. Ruzbehan jazbalarynda (XVI ǧasyr) Syǧanaq saudasy örkendegen, bau-baqşasy jaiqalǧan, qazaqtyŋ bai qalasy retınde atalǧan. Qazaq handary Tūrsynnyŋ, Jolbarystyŋ, Rüstemnıŋ, Abdollanyŋ, Äbılǧazynyŋ astanalary Taşkent qalasy boldy.
Türkıstan qalasy
Qazaq handyǧynyŋ astanasy Türkıstan qalasynyŋ tarihi orny erekşe. Türkıstan Täuke, Qaiyp, Äbılqaiyr, Semeke (Täukeūly), Äbılmämbet, Seiıt, Esım, Bolat, Abylai, Toǧai han tūsynda qazaqtardyŋ aibyndy astanasy boldy. Şahar jalpy türkılık mänge ie boldy. Qoja Ahmet İasauidıŋ esımı men kesenesı ony Ortalyq Aziianyŋ dıni astanasy – ekınşı Mekke märtebesıne jetkızdı. Ol turaly alǧaşqy derekter arab jazbalarynda IV-IH ǧǧ. bastap Şavǧar degen atpen kezdese bastaidy. Arab tarihşy-geografy Äl-İstahri ibn Kordaubeh at-Tanrazi öz jazbalarynda: «Köne Şavǧar HI ǧasyrǧa deiın ömır sürgen de, HIǧ. bastap qala ortalyǧy Iаsyǧa köştı», - deidı. Būl derekterdı qazırgı bızdıŋ arheolog ǧalymdar da rastaidy.
X ǧasyrda äl-Farabi astanany «qaiyrymdy qala» dep atady. Ol «Asqan igılık pen eŋ biık kemeldılık därejesıne eŋ aldymen joǧary därejelı damyǧan qoǧamnyŋ qaiyrymdy qalasy – astanasy jetedı» dep sanady. Äl-Farabi qaiyrymdy qalany mın-aqauy az, tūrǧyndary zaŋǧa den qoiǧan, adamdarynyŋ pendeşılıkterınen görı ruhani sipaty basym, ädılettılık pen parasattylyq jailaǧan beibıt qala etıp suretteidı. Körşı elderden Şyŋǧyshan imperiiasynyŋ astanasy Qaraqorymnyŋ, Şaǧatai äuletınıŋ astanasy Almalyqtyŋ (XIV ǧasyrda Almalyq Moǧolstannyŋ astanasy boldy), Temır memleketı men Şaibani äuletınıŋ astanasy Samarqannyŋ (1924 – 30 j. Özbekstannyŋ astanasy boldy), Samani äuletı men Būhara handyǧynyŋ astanasy Būharanyŋ (1920 – 24 j. Būhar Halyqtyq Keŋes Respublikasynyŋ astanasy boldy), Altyn Orda astanalary Batyi salǧan Sarai, Berke han saldyrǧan Sarai-Berkenıŋ Qazaqstan tarihyndaǧy orny erekşe. Sondai-aq Saraişyq (Noǧai Ordasynyŋ astanasy, XIV-XVII ǧasyrlar), Qazan (Qazan handyǧy, XV-XVI ǧasyrlar), Baqşasarai (Qyrym handyǧy, XV-XVIII ǧasyrlar), Hiua men Ürgenış (Horezm handyǧy, XVI-X ǧasyrlar), Qoqan (Qoqan handyǧy, XVIII-XIX ǧasyrlar) qalalary qazaq şejıresınde tereŋ ız qaldyrdy.
Qazaq handyǧy joiylǧannan keiın bar bilık Reseidıŋ Sankt-Peterburg pen Mäskeu qalalaryna audy. XX ǧasyrdyŋ basyndaǧy qazaq ziialylary astanany «kındık qala» dep atady. 1917 – 19 j. Alaşorda avtonomiiasynyŋ astanasy Alaş (Semeidıŋ ırgesındegı) qalasy boldy.
Keŋes däuırındegı Qazaqstan astanalary Orynbor (1920 – 25), Qyzylorda (1925 – 29), Almaty (1929 – 97) boldy. 1994 j. soŋǧy ekı ǧasyr tarihynda qazaq halqy tūŋǧyş ret öz memleketınıŋ astanasy turaly derbes şeşım qabyldady. 1997 j. 20 qazanda QR Prezidentı Nūrsūltan Nazarbaev Aqmola qalasynyŋ (1998 jyldyŋ 6 mamyrynan – Astana qalasy) Qazaqstan Respublikasynyŋ jaŋa tūrpatty bas qalasy bolǧanyn jariialady.
Orynbor qalasy
1735 j. 15 tamyzda İ.Kirilov bastaǧan eksped. Jaiyqtyŋ sol jaq jaǧalauyna qūiar saǧasyna qala sala bastady. 1740 j. V.Tatişev sauda keruenderı tüneitın, ülken äskeri küşter ornalasuy kerek dep josparlanǧan qamal ornyn qolaisyz dep tauyp, «Orynbordy» 200 şaqyrym Jaiyq aǧysymen tömenırek jerden saluǧa rūqsat sūrady. Söitıp qazırgı Qyzyltu st-synyŋ ırgesı qalandy. 1742 j. jaŋadan taǧaiyndalǧan gubernator İ.İ. Nepliuevke būl jer ūnamai, 1736 j. Kirilov ırgesın qalaǧan Berdı bekınısı qala orny boluy kerek dep Senatqa ūsynys jasaidy. Söitıp, 1743 j. O. ırgesı Berdı qamalynyŋ ornyna tüpkılıktı qalanady. Jaz ailarynda aradaǧy sauda qatynasy Jaiyq özennıŋ sol jaǧalauynda jürgızıldı. Osy jerde ırı sauda alaŋy aşylyp, sauda saraiy salyndy. Sauda alaŋynyŋ O-ǧa jäne qazaq dalasyna qaraǧan ekı ülken qaqpasy boldy. O. 1868 jyldan Reseidıŋ Qazaqstan jäne Ort. Aziiamen aradaǧy ırı sauda ortalyǧy boldy. 1920 j. 4 qazanda O-da Qazaq ölkesı Keŋesterınıŋ qūryltai sezı ötıp, Qazaq AKSR-ı qūryldy. O. 1920 – 1925 j. Qazaq AKSR-ınıŋ astanasy boldy. Qazırgı uaqytta O. oblysynda 120 myŋdai qazaqtar tūrady. Olar negızınen Dombar, Iаsnyi jäne Adamov audandaryna şoǧyrlanǧan.
Qyzylorda qalasy
Qyzylorda qalasynyŋ qalyptasu tarihy būrynǧy maŋyzyn joǧaltpai, tek aty ǧana bırneşe ret özgergenımen (Aqmeşıt – 1818 jyly, Perovsk – 1853 jyly, qaitadan Aqmeşıt – 1922 jyly, Qyzylorda – 1925 jyly), är kezeŋde Syr boiy atrabynyŋ äleumettık jäne mädeni ortalyǧy bolyp qalyptasty.
Aqmeşıt 1818 jyly Qoqan handyǧy kezınde Syrdariia boiynda alǧaş qorǧan retınde salynǧan. Onyŋ ışındegı aq kırpışten örılgen meşıttıŋ tüsıne sai bekınıs Aqmeşıt dep ataldy. 1853 jylǧy 28 şıldede Orynbor general-gubernatory V.A.Perovskii Syr qazaqtaryn qorǧaudy syltauratyp orys äskerlerımen qamalǧa basyp kırıp, qoqandyqtardy qaladan quyp şyǧady. Qala Perovsk atalyp, 1867 jyly ol Syrdariia uezınıŋ ortalyǧyna ainalady. Qalada 4 synyptyq mektep, kırpış zauyty, jel diırmen, ūsta dükenderı jūmys ıstei bastaidy. 1905 jyly Orynbor – Taşkent temırjoly paidalanuǧa berılıp, qalada depo, vokzal üilerı salyndy. Al 1917 jyly 30 qazanda Perovskıde Keŋes ükımetı ornady. Jaŋa ükımet üşın bolǧan ūrysta A.Perşin, N.Şumilov, N.Seliverstov taǧy basqa jauyngerler erlık ülgısın körsettı.
Almaty qalasy
Tian-Şan jotalarynyŋ etegınde ornalasqan äsem qalany «baqşa-qala» dep beker atamaǧan. Köktem mausymynda, oŋtüstık alqaptardaǧy bau-baqşalarda alma, örık, şie güldegen kezde qala ertegıge ainalady. Almaty qalasynyŋ atauy alma sözınen şyqqan. Däl osy jerde aty älemge tanymal aport almasy ösedı.
Qala 170 şarşy km-den astam alaŋdy qūraidy. Ol kışı jäne ülken Almaty özenderınıŋ alqabynda ornalasqan. Tau özenderı qalany sumen qamsyzdandyrudyŋ basty közı bolyp sanalady. Almaty 1997 jylǧy Qazaqstan Respublikasy Prezidentınıŋ jarlyǧyna säikes, Astana qalasyna köşırıldı. Almaty — eldıŋ ǧylymi, mädeni, tarihi, öndırıstık jäne qarjy ortalyǧy. 1997 jyly qalany odan ärı ıskerlık ärı qarjy ortalyǧy retınde damytu turaly şeşım qabyldandy. 2006 jyly AÖQO damytu jönındegı zaŋǧa qol qoiyldy.
Nūr-Sūltan qalasy
Nūr-Sūltan 1830 j. Esıl özenınıŋ jaǧasynda orys äskerlerı negızın qalaǧan bekınısten bastau alady.
1862 j. Aqmolinsk qala märtebesın aldy. 1962 j. qalaǧa Selinograd atauy berıldı. 1997 j. egemen Qazaqstannyŋ Prezidentı N. Nazarbaev Jarlyǧymen elordany Almatydan Aqmolaǧa köşıru turaly şeşım qabyldady. 1998 j. 6 mamyr jaŋa elordanyŋ atau Astana bolyp özgertıldı. 1998 j. 10 şılde Qazaqstannyŋ jaŋa elordasy — Astananyŋ halyqaralyq tūsauy kesıldı.
1998 j. IýNESKO-nyŋ şeşımı boiynşa Astana qalasyna «Beibıtşılık qalasy» joǧary ataǧy berılıp, medalmen marapattaldy. Būl ataq qysqa merzım ışınde äleumettık-ekonomikalyq, saiasi jäne mädeni damuda neǧūrlym äserlı ärı quatty ösuge, tūraqty etnikaaralyq qatynasty ornyqtyruǧa qol jetkıze alǧan ǧalamşardyŋ jas qalalaryna berıledı. Braziliiada ötkızılgen būl konkursta Astana barlyq ölşemder boiynşa älemnıŋ är türlı elderınıŋ on ekı qalasyn basyp ozdy.
2019 jyly 20 nauryzda Qazaqstannyŋ jaŋa prezidentı Qasymjomart Toqaev qalanyŋ atyn eks-prezident N. Nazarbaevtyŋ qūrmetıne Nūr-Sūltan dep özgertuge būiryq berdı.
Balasaǧūn qalasy
Ortalyq Aziiadaǧy asa ırı qalalardyŋ bırı Balasaǧūn – Batys Türık qaǧandyǧynyŋ, Qarahan jäne Qaraqidan memleketınıŋ bas qalasy boldy. Äl-Maqdisidıŋ mälımdeuınşe, ol «igılıkke bai, ülken qala» bolǧan. Al Mahmūt Qaşqari Balasaǧūnnyŋ Küz-Ūlys nemese Küz-Orda degen basqa attary bolǧanyn habarlaidy. Qala ainalasy törtbūryşty qorǧanys dualmen qorşalǧan. Soltüstık jäne batys qabyrǧalarynyŋ ūzyndyǧy 570 m, oŋtüstık jaǧy 600 m, al şyǧys jaǧy 500 m. 3) 1974 jyldan QazMU arheologtary (jetekşısı U.Şälekenov) zerttep jatqan Şu öŋırındegı Aqtöbe dep atalatyn köne qala Balasaǧūnnyŋ orny degen pıkır de qalyptasty. Ūsynylyp otyrǧan osy qalalardyŋ qaisysy da V–XIII ǧasyrlarda damyǧan örkeniet ortalyǧy bolǧan.
Taraz qalasy
Eŋ köne astanalardyŋ bırı – Tarazdyŋ ataǧy VI–VII ǧasyrlardyŋ özınde Qytaidan Vizantiiaǧa deiın tarady. Taraz grek ǧūlamasy Ptolemeidıŋ kartasyna tüsırılgen. X ǧasyrdan bastap Taraz Qarahan äuletı ökılderınıŋ astanasy, köp uaqyt boiy ekonomikalyq ortalyq, Ūly jıbek jolyndaǧy jetekşı sauda orny boldy. Qalaǧa eŋ bırınşı kelgender - Ferǧana alqabynyŋ soǧdylary bolǧan. XIX ǧasyrda Äulie Ata Qoqan qamaly edı. HIH ǧasyrynyŋ 60-şy jyldarynda Resei imperiiasynyŋ qūramyna kırgen. Keŋes Odaǧy kezınde Jambyl oblysynyŋ ortalyǧy bolyp, Qazaqstan täuelsızdıgın alǧan soŋ egemen elınıŋ jailauly Jambyl oblysynyŋ äkımşılık ortalyǧy, tarihy bai köne şahar bolyp örkendeidı. Taraz qalasynda Aişa Bibı, Babadja hatun, Qarahan, Tektūrmas kesenelerı, Nämetbai meşıtı jäne orta ǧasyrlyq monşa ornalasqan.
Sairam qalasy
Jazba derekterde «Bırınşı qala» atanǧan daŋqty İspidjab (Sairam) VII ǧasyrdan belgılı. Jūrty qazırgı Sairam auylynyŋ Oŋtüstık-batysynda, Şymkent qalasynan 12 km jerde. Sairam jaily alǧaşqy derek Mahmūd Qaşqaridıŋ «Diuani lūǧat at-türık» atty eŋbegınde kezdesedı. Onda: «Sairam – İsfidjab dep atalatyn aq qalanyŋ aty» delıngen. Demek, Sairam – İsfidjabtyŋ keiıngı aty. XV–XVIII ǧasyrlarda qazaq handyqtary kezınde Sairam ırı sauda, qolöner jäne dıni ortalyq bolǧan. Zertteu jūmystaryn 1923 jyly P.P. İvanov, 1925 jyly M.E. Masson, 1947 jyly N. Bernştam basqarǧan. Oŋtüstık Qazaqstan arheologiialyq ekspedisiiasy jürgızgen qazba jūmystary barysynda ainalasy tört qaqpaly dualmen qorşalǧan, kölemı 28 ga jerdı alyp jatqan qala orny anyqtalǧan. Qala ışınde köptegen mazarlar saqtalǧan.
Otyrar qalasy
Kültegın, Bılge qaǧan tas eskertkışınde Tarband degen atpen jazylǧan Otyrardy (Farab) arab ǧalymy äl-Maqdisi (X ǧasyr) öte köne astana dep ataidy. VIII ǧ-daǧy arab geografy Iаkut “Tarband, Tūrar, Tūrarband pen Otyrar – bır qala” dep jazady. Arab tarihşysy Tabaridıŋ Otyrar patşasyn äl-Mamun haliftyŋ jaularynyŋ bırı dep ataǧanyna qaraǧanda, Otyrar 9 ǧ-dyŋ özınde-aq ırı qala bolǧan. X ǧ. jazbalarynda Keder degen ortalyq qalasy bar Farab aimaǧy atalady. Al Farab Kederden köne qala ekenı äl-Maqdisidıŋ (X ǧ-dyŋ aiaǧy) eŋbegınde jazylǧan. Onyŋ aituynşa, bas qala aimaq esımımen Farab atalǧan. X ǧ-dan keiın Keder tarihi jäne geografiialyq jazbalarda atalmaidy, onyŋ ornyna astana da, aimaq ta Farab delıngen. Otyrar V–XV ǧ-larda Aral boiyndaǧy köşpelı taipalarmen sauda jasaityn İran men Orta Aziiadan Sıbırge, Moŋǧoliiaǧa jäne Qytaiǧa qatynaityn sauda jolyndaǧy maŋyzdy qala boldy. Keibır zertteuşılerdıŋ pıkırınşe, qalada sol kezde älemdegı asa ırı kıtaphana jäne köptegen meşıt-medreseler bolǧan.
IX-XI ǧasyrlarda Syr öŋırındegı Jankent (Iаngikent) Oǧyzdar memleketınıŋ, al Ertıs boiyndaǧy İmaqiia qalasy Qimaq memleketınıŋ örkendegen astanasy boldy. Deştı Qypşaqtyŋ astanalary Orda Bazar men Jend, Aq Ordanyŋ bas qalalary Sauran men Syǧanaq (Sunaqata) äldeneşe qiratylyp, qaita jandandy. Ruzbehan jazbalarynda (XVI ǧasyr) Syǧanaq saudasy örkendegen, bau-baqşasy jaiqalǧan, qazaqtyŋ bai qalasy retınde atalǧan. Qazaq handary Tūrsynnyŋ, Jolbarystyŋ, Rüstemnıŋ, Abdollanyŋ, Äbılǧazynyŋ astanalary Taşkent qalasy boldy.
Türkıstan qalasy
Qazaq handyǧynyŋ astanasy Türkıstan qalasynyŋ tarihi orny erekşe. Türkıstan Täuke, Qaiyp, Äbılqaiyr, Semeke (Täukeūly), Äbılmämbet, Seiıt, Esım, Bolat, Abylai, Toǧai han tūsynda qazaqtardyŋ aibyndy astanasy boldy. Şahar jalpy türkılık mänge ie boldy. Qoja Ahmet İasauidıŋ esımı men kesenesı ony Ortalyq Aziianyŋ dıni astanasy – ekınşı Mekke märtebesıne jetkızdı. Ol turaly alǧaşqy derekter arab jazbalarynda IV-IH ǧǧ. bastap Şavǧar degen atpen kezdese bastaidy. Arab tarihşy-geografy Äl-İstahri ibn Kordaubeh at-Tanrazi öz jazbalarynda: «Köne Şavǧar HI ǧasyrǧa deiın ömır sürgen de, HIǧ. bastap qala ortalyǧy Iаsyǧa köştı», - deidı. Būl derekterdı qazırgı bızdıŋ arheolog ǧalymdar da rastaidy.
X ǧasyrda äl-Farabi astanany «qaiyrymdy qala» dep atady. Ol «Asqan igılık pen eŋ biık kemeldılık därejesıne eŋ aldymen joǧary därejelı damyǧan qoǧamnyŋ qaiyrymdy qalasy – astanasy jetedı» dep sanady. Äl-Farabi qaiyrymdy qalany mın-aqauy az, tūrǧyndary zaŋǧa den qoiǧan, adamdarynyŋ pendeşılıkterınen görı ruhani sipaty basym, ädılettılık pen parasattylyq jailaǧan beibıt qala etıp suretteidı. Körşı elderden Şyŋǧyshan imperiiasynyŋ astanasy Qaraqorymnyŋ, Şaǧatai äuletınıŋ astanasy Almalyqtyŋ (XIV ǧasyrda Almalyq Moǧolstannyŋ astanasy boldy), Temır memleketı men Şaibani äuletınıŋ astanasy Samarqannyŋ (1924 – 30 j. Özbekstannyŋ astanasy boldy), Samani äuletı men Būhara handyǧynyŋ astanasy Būharanyŋ (1920 – 24 j. Būhar Halyqtyq Keŋes Respublikasynyŋ astanasy boldy), Altyn Orda astanalary Batyi salǧan Sarai, Berke han saldyrǧan Sarai-Berkenıŋ Qazaqstan tarihyndaǧy orny erekşe. Sondai-aq Saraişyq (Noǧai Ordasynyŋ astanasy, XIV-XVII ǧasyrlar), Qazan (Qazan handyǧy, XV-XVI ǧasyrlar), Baqşasarai (Qyrym handyǧy, XV-XVIII ǧasyrlar), Hiua men Ürgenış (Horezm handyǧy, XVI-X ǧasyrlar), Qoqan (Qoqan handyǧy, XVIII-XIX ǧasyrlar) qalalary qazaq şejıresınde tereŋ ız qaldyrdy.
Qazaq handyǧy joiylǧannan keiın bar bilık Reseidıŋ Sankt-Peterburg pen Mäskeu qalalaryna audy. XX ǧasyrdyŋ basyndaǧy qazaq ziialylary astanany «kındık qala» dep atady. 1917 – 19 j. Alaşorda avtonomiiasynyŋ astanasy Alaş (Semeidıŋ ırgesındegı) qalasy boldy.
Keŋes däuırındegı Qazaqstan astanalary Orynbor (1920 – 25), Qyzylorda (1925 – 29), Almaty (1929 – 97) boldy. 1994 j. soŋǧy ekı ǧasyr tarihynda qazaq halqy tūŋǧyş ret öz memleketınıŋ astanasy turaly derbes şeşım qabyldady. 1997 j. 20 qazanda QR Prezidentı Nūrsūltan Nazarbaev Aqmola qalasynyŋ (1998 jyldyŋ 6 mamyrynan – Astana qalasy) Qazaqstan Respublikasynyŋ jaŋa tūrpatty bas qalasy bolǧanyn jariialady.
Orynbor qalasy
1735 j. 15 tamyzda İ.Kirilov bastaǧan eksped. Jaiyqtyŋ sol jaq jaǧalauyna qūiar saǧasyna qala sala bastady. 1740 j. V.Tatişev sauda keruenderı tüneitın, ülken äskeri küşter ornalasuy kerek dep josparlanǧan qamal ornyn qolaisyz dep tauyp, «Orynbordy» 200 şaqyrym Jaiyq aǧysymen tömenırek jerden saluǧa rūqsat sūrady. Söitıp qazırgı Qyzyltu st-synyŋ ırgesı qalandy. 1742 j. jaŋadan taǧaiyndalǧan gubernator İ.İ. Nepliuevke būl jer ūnamai, 1736 j. Kirilov ırgesın qalaǧan Berdı bekınısı qala orny boluy kerek dep Senatqa ūsynys jasaidy. Söitıp, 1743 j. O. ırgesı Berdı qamalynyŋ ornyna tüpkılıktı qalanady. Jaz ailarynda aradaǧy sauda qatynasy Jaiyq özennıŋ sol jaǧalauynda jürgızıldı. Osy jerde ırı sauda alaŋy aşylyp, sauda saraiy salyndy. Sauda alaŋynyŋ O-ǧa jäne qazaq dalasyna qaraǧan ekı ülken qaqpasy boldy. O. 1868 jyldan Reseidıŋ Qazaqstan jäne Ort. Aziiamen aradaǧy ırı sauda ortalyǧy boldy. 1920 j. 4 qazanda O-da Qazaq ölkesı Keŋesterınıŋ qūryltai sezı ötıp, Qazaq AKSR-ı qūryldy. O. 1920 – 1925 j. Qazaq AKSR-ınıŋ astanasy boldy. Qazırgı uaqytta O. oblysynda 120 myŋdai qazaqtar tūrady. Olar negızınen Dombar, Iаsnyi jäne Adamov audandaryna şoǧyrlanǧan.
Qyzylorda qalasy
Qyzylorda qalasynyŋ qalyptasu tarihy būrynǧy maŋyzyn joǧaltpai, tek aty ǧana bırneşe ret özgergenımen (Aqmeşıt – 1818 jyly, Perovsk – 1853 jyly, qaitadan Aqmeşıt – 1922 jyly, Qyzylorda – 1925 jyly), är kezeŋde Syr boiy atrabynyŋ äleumettık jäne mädeni ortalyǧy bolyp qalyptasty.
Aqmeşıt 1818 jyly Qoqan handyǧy kezınde Syrdariia boiynda alǧaş qorǧan retınde salynǧan. Onyŋ ışındegı aq kırpışten örılgen meşıttıŋ tüsıne sai bekınıs Aqmeşıt dep ataldy. 1853 jylǧy 28 şıldede Orynbor general-gubernatory V.A.Perovskii Syr qazaqtaryn qorǧaudy syltauratyp orys äskerlerımen qamalǧa basyp kırıp, qoqandyqtardy qaladan quyp şyǧady. Qala Perovsk atalyp, 1867 jyly ol Syrdariia uezınıŋ ortalyǧyna ainalady. Qalada 4 synyptyq mektep, kırpış zauyty, jel diırmen, ūsta dükenderı jūmys ıstei bastaidy. 1905 jyly Orynbor – Taşkent temırjoly paidalanuǧa berılıp, qalada depo, vokzal üilerı salyndy. Al 1917 jyly 30 qazanda Perovskıde Keŋes ükımetı ornady. Jaŋa ükımet üşın bolǧan ūrysta A.Perşin, N.Şumilov, N.Seliverstov taǧy basqa jauyngerler erlık ülgısın körsettı.
Almaty qalasy
Tian-Şan jotalarynyŋ etegınde ornalasqan äsem qalany «baqşa-qala» dep beker atamaǧan. Köktem mausymynda, oŋtüstık alqaptardaǧy bau-baqşalarda alma, örık, şie güldegen kezde qala ertegıge ainalady. Almaty qalasynyŋ atauy alma sözınen şyqqan. Däl osy jerde aty älemge tanymal aport almasy ösedı.
Qala 170 şarşy km-den astam alaŋdy qūraidy. Ol kışı jäne ülken Almaty özenderınıŋ alqabynda ornalasqan. Tau özenderı qalany sumen qamsyzdandyrudyŋ basty közı bolyp sanalady. Almaty 1997 jylǧy Qazaqstan Respublikasy Prezidentınıŋ jarlyǧyna säikes, Astana qalasyna köşırıldı. Almaty — eldıŋ ǧylymi, mädeni, tarihi, öndırıstık jäne qarjy ortalyǧy. 1997 jyly qalany odan ärı ıskerlık ärı qarjy ortalyǧy retınde damytu turaly şeşım qabyldandy. 2006 jyly AÖQO damytu jönındegı zaŋǧa qol qoiyldy.
Nūr-Sūltan qalasy
Nūr-Sūltan 1830 j. Esıl özenınıŋ jaǧasynda orys äskerlerı negızın qalaǧan bekınısten bastau alady.
1862 j. Aqmolinsk qala märtebesın aldy. 1962 j. qalaǧa Selinograd atauy berıldı. 1997 j. egemen Qazaqstannyŋ Prezidentı N. Nazarbaev Jarlyǧymen elordany Almatydan Aqmolaǧa köşıru turaly şeşım qabyldady. 1998 j. 6 mamyr jaŋa elordanyŋ atau Astana bolyp özgertıldı. 1998 j. 10 şılde Qazaqstannyŋ jaŋa elordasy — Astananyŋ halyqaralyq tūsauy kesıldı.
1998 j. IýNESKO-nyŋ şeşımı boiynşa Astana qalasyna «Beibıtşılık qalasy» joǧary ataǧy berılıp, medalmen marapattaldy. Būl ataq qysqa merzım ışınde äleumettık-ekonomikalyq, saiasi jäne mädeni damuda neǧūrlym äserlı ärı quatty ösuge, tūraqty etnikaaralyq qatynasty ornyqtyruǧa qol jetkıze alǧan ǧalamşardyŋ jas qalalaryna berıledı. Braziliiada ötkızılgen būl konkursta Astana barlyq ölşemder boiynşa älemnıŋ är türlı elderınıŋ on ekı qalasyn basyp ozdy.
2019 jyly 20 nauryzda Qazaqstannyŋ jaŋa prezidentı Qasymjomart Toqaev qalanyŋ atyn eks-prezident N. Nazarbaevtyŋ qūrmetıne Nūr-Sūltan dep özgertuge būiryq berdı.
Daiyndaǧan: Aqmaral BEREKET
(fotolar aşyq derekközden)
derekköz: kk.encyclopedia.kz, wikipedia.org saittary
