Alaş partiiasynyŋ qūryluy jäne ūlt ziialylary

6612
Adyrna.kz Telegram
http://adyrna.kz/content/uploads/2017/12/alash-zhinalyisyi.jpg
Elımız egemen bolyp, atymyz şartarapqa tanylyp jatqan kezımızde elımızdıŋ ötkenın jaŋǧyrtu - är azamattyŋ qasiettı boryşy. Qazaq tarihynda XX ǧasyrdyŋ bas kezı – türlı oqiǧalarǧa, saiasi özgerısterge toly kezeŋ. XX ǧasyrdyŋ bas kezındegı ūlt-azattyq qozǧalys tarihynyŋ özektı mäselelerınıŋ bırı – Alaş partiiasynyŋ qūryluy, onyŋ tarihi negızderı, saiasi äleumettık sipaty jäne tarihta alatyn orny. Qazaq ziialylary saiasi partiia qūru äreketın bırınşı orys revoliusiiasy jyldarynda-aq qolǧa alǧan bolatyn. XX ǧasyrdyŋ basyndaǧy eldegı alasapyran qiyn kezeŋde halyqtyŋ qamyn oilaǧan saiasi küş – Alaş qozǧalysy bolatyn. Osy qozǧalystyŋ basynda – saiasi mädenietı älemdık deŋgeige köterılgen, oqyǧan, sauatty, käsıbi daiarlyǧy zamanyna sai adamgerşılık-imandylyq qasietterı ata-babamyzdyŋ san ǧasyrlyq qasterlı qūndylyqtarymen susyndaǧan Ä.Bökeihanov, A.Baitūrsynov, M.Dulatov, M.Tynyşbaev, J.Aqbaev, B.Qarataev siiaqty düldülder tūrsa, solardyŋ ızın basqan bolaşaqtyŋ narqasqa ūldary – J.Dosmūhamedov, M.Jūmabaev, S.Seifullin, M.Şoqai, T.Rysqūlov, S.Säduaqasov, J.Aimauytov, M.Äuezov taǧy basqalar odan ärı damytty. M.Seralin bastaǧan  «Aiqap» jurnaly töŋıregıne şoǧyrlanǧan qazaq ziialylary eŋ özektı qoǧamdyq mäselelerdı talqylyp, belgılı bır baǧdarlamalyq  tūjyrymdarǧa kelu üşın jalpyqazaq sezın şaqyru jönınde bastama köterdı. Sonymen, jalpyqazaq keŋesın şaqyryp, onda ūlt ömırıne qatysty özektı mäselelerdı qarau, soǧan sai saiasi partiia qūru ısın qolǧa aluǧa qajettı alǧyşarttar tek aqpan revoliusiiasynan keiın qalyptasty [1]. Tūŋǧyş jalpyqazaq sezın şaqyru turaly şeşım 1917 jylǧy säuır aiynda ötken Torǧai oblystyq qazaq sezınde qabyldanyp, sezd ony daiarlaudy Ä.Bökeihanov pen A.Baitūrsynov bastaǧan bır top qazaq ziialylarynan qūrylǧan airyqşa biuroǧa tapsyrdy [2]. Bırınşı jalpyqazaq sezıne qatysqan M.Şoqaev özınıŋ estelıkterınde būl jiynǧa özbek jäne tatar elderı ökılderınıŋ de qatynasyp, özderınıŋ ystyq yqylasyn bıldırgendıgın aityp: «Söitıp qūryltai ūly türkı halyqtarynyŋ bas qosqan üşeuınıŋ myzǧymas bırlıgın körsetetın sahnaǧa ainaldy» - deidı. Bırınşı jalpyqazaq sezın ūiymdastyru biurosy «Qazaq» gazetınıŋ 24-mausym küngı sanynda sezdıŋ tärtıbıne qoiylatyn mäselelerge bailanysty el talqysyna öz tūjyrymdaryn ūsyndy. Tezister türınde baiandalǧan būl mäselelerdıŋ bärı derlık  keiın bırınşı jalpyqazaq sezınıŋ kün tärtıbıne endı. Sezdıŋ kün tärtıbıne engızuge ūsynylǧan mäselelerdıŋ bırı – «qazaq saiasi partiiasyn jasau mäselesı» boldy. Būl mäselelerge bailanysty biuro jasaǧan tūjyrym mynau edı: Reseide osy künde türlı saiasi partiialar bar. Olardyŋ közdegen maqsattary baǧdarlamasynda jazylǧan. Qazaq maqsattaryn terıp, baǧdarlama jasap, sol maqsattarǧa jetu şarasyn qarastyryp qazaq partiiasyn qalai jasau, qandai jol qūru, ony osy jalpyqazaq sezınde keŋesuımız kerek [3]. Saiasi partiia qūruǧa bailanysty aitylǧan būl tūjyrymnyŋ  mynadai mänı bar. Bırınşıden, ol tarihi derektermen tolyq tanys emes qaisıbır avtorlardyŋ  «Alaş» partiiasy şıldedegı jalpyqazaq sezıne deiın-aq qalyptasa bastady degen pıkırın bırjola joqqa şyǧardy. 1917 jylǧy jalpyqazaq sezıne deiın qalyptasyp damyǧan «Alaş» partiiasy emes, keiın alaştyq atanǧan ūlttyq intelligensiia basqarǧan ūlt-azattyq qozǧalys bolatyn. Al būl qozǧalystyŋ bastauşy ūiytqysynyŋ saiasi partiiaǧa bırıguı bırınşı jalpyqazaq sezınen bastalǧany tarihi faktı. Ekınşıden, būl aitylǧan tūjyrym  «Alaş» partiiasynyŋ saiasi mänın kemıtu maqsatynda ony reseilık kadetter partiiasynyŋ filialy esebınde baǧalauşylar pıkırınıŋ negızsız ekendıgın körsetedı [4]. İmperiialyq ezgıdegı qazaq qoǧamy jaǧdaiynda «Alaş» partiia retınde  özınıŋ ideologiialyq negızı etıp, ärine, jalpyūlttyq müddenı, qazaq şyndyǧyn aluǧa tiıs boldy. Būl tolyq tabiǧi qūbylys jäne basqaşa boluy da mümkın emestın. Ä.Bökeihanov  «būl bolyp tūrǧan zaman Alaştyŋ azamatyna zor jük. Bızde bırlık bolyp, ıs qyla bıletın şeber tabylsa, Alaştyŋ balasy baqyt-mahabbat jolyna tüstı. Keiıngı ürım-būtaq ne alǧys, ne qarǧys bere-bere jüretın aldymyzda zor şarttar bar! Osyny aŋǧar, jūrtym qazaq!» dep körsetıp, biuronyŋ atynan deputattyqqa kandidat degen 43 adamnyŋ atyn atap, halyqtyŋ talqysyna ūsyndy. Olardyŋ arasynda J.Aqbaev, A.Bırımjanov, H.Dosmūhamedov, R.Märsekov siiaqty belgılı qairatkerlerden bastap A.Kenjin, S.Sabataev, M.Tölebaev siiaqty saiasatqa endı aralasa bastaǧan jastar; Uaqytşa ükımet komissarlary men mūǧalımder, därıgerler men şyǧarmaşylyq intelligensiia ökılderı bar edı. Sonymen, tūŋǧyş jalpyqazaq sezı 21-26 şılde aralyǧynda Orynbor qalasynda öttı. Sezd jūmysyna Aqmola, Semei, Torǧai, Oral, Jetısu, Syrdariia, Ferǧana oblystarynan jäne Bökei ordasynan mäseleler qoiylyp, olardyŋ arasynda memleket bileu türı, qazaq avtonomiiasy, qazaq oblystaryndaǧy jer jaǧdaiy, äsker qūru, zemstvo, äiel teŋdıgı jäne basqa mäseleler bar edı. Söitıp, bırınşı jalpyqazaq sezı qazaq saiasi partiiasyn qūru turaly  şeşım qabyldaǧanymen, küzge deiın, iaǧni Qūryltai jinalysyna deputattar sailau nauqany qyzǧanǧa deiın ol partiianyŋ  türlı deŋgeidegı ūiymdaryn qūru ısımen eşkımde ainalysa qoimady. «Qazaq» gazetınıŋ 1917 jylǧy 5 qazandaǧy sanynda J.Dosmūhamedovtyŋ haty jariialanady. Ol Qūryltai jinalysyn daiyndaityn keŋeste, «Şura-İslamda» , Bas jer komitetınde jäne basqa köptegen oryndarda jalǧyz özı jürgendıgın bıldırıp, qazaq partiiasynyŋ baǧdarlamasyn jazuǧa uaqyty mülde qalmaityndyǧyn aityp şaǧym jasaidy.       Uaqyttyŋ tym az qalǧandyǧyn tüsıne otyryp, «Qazaq» gazetınıŋ basqarmasy  J.Dosmūhamedovtyŋ hatyn alǧan soŋ, 5-qazan küngı sanynda «Alaş partiiasy» degen bas maqala jariialap, onda bylai dep körsetedı: «Är saiasi partiia öz ūranyn şaqyryp, öz ūrany atynan spisok tüzep, sailau ısıne kırıse bastady. Qazaq partiiasynyŋ programmasy jasalmaǧanymen jalpyqazaq sezınıŋ qaulysy jasalmaq programmanyŋ negızı bolsyn delıngen edı. Sezd qaulysy halyqqa maǧlūm. Partiia ūrany desek, babamyzdyŋ «Alaş » ūranynan artyq ūrandy ızdesek te taba almaimyz. Söitıp, qazaq saiasi partiianyŋ atyn «Alaş» qoiu, oilap äure bolmastan auyzǧa tüsıp tūr. Jalpyqazaq sezınıŋ qaulysyn qabyl etıp, qazaq öz aldyna saiasi partiia boluyn qostaityndar, sailauda kandidat spisogın  «Alaş» partiiasynyŋ spisogı dep jürgızulerı kerek». «Alaş» partiiasynyŋ ūiymdaryn aşu jäne baǧdarlamasyn jazu qalai jürdı. Ǧylymi ädebiette «Alaş» partiiasy negızın säuır jäne mamyr ailarynda qūrylǧan qazaq komitetterı qūrdy, al osy komitetterdıŋ aktivisterı «Alaş» partiiasynyŋ müşelerı boldy degen pıkır bar. «Alaş» partiiasynyŋ oblystyq ūiymdary 1917 jyldyŋ qazan aiynan qalyptasa bastaidy. Mäselen, Ä.Bökeihanovtyŋ tıkelei ūiymdastyruymen  jäne basşylyǧymen qazan aiynyŋ şamamen 12-20 jūldyzy aralyǧynda partiianyŋ oblystyq ūiymdary aldymen Semeide, sonan soŋ Ombyda, al qaraşanyŋ 10-na qarai Orynborda aşylady. «Alaş» partiiasynyŋ Semei oblystyq komitetınıŋ aşyluy Ä.Bökeihanovtyŋ Tamda 8-10 qazan aralyǧynda bolyp ötken Sıbır avtonomisterı sezınen qaitar saparynda ıske asyrylady. Ol qaitar jolynda Semei qalasyna toqtap 12-13 qazan künderı qala jūrtşylyǧymen kezdesuler  ötkızıp, baiandamalar jasaidy. Al onyŋ soŋy «Alaş» partiiasynyŋ 15-kısıden tūratyn uaqytşa komitetın  aşumen aiaqtalady. Komitettıŋ töraǧasy bolyp Halel Ǧabbasov, hatşysyna Sydyq Düisenbin, qazynaşy Änuar Moldabaev sailandy. Komitet müşelerı oǧan qūrmettı töraǧa etıp Älihan Bökeihanovty sailaidy. «Qazaq» gazetı özınıŋ 1917 jylǧy 14 jeltoqsandaǧy sanynda «Alaş» partiiasynyŋ Orynborda Torǧai oblystyq komitetınıŋ aşylǧandyǧyn mälımdeidı. Komitetke müşelıkke Orynbor qalasynda «tūratyn 10 qazaq häm 4 uezden 4 qazaq, barlyǧy 14 aǧza» sailanady. Komitettıŋ töraǧasy bolyp Ä.Bökeihanov, töraǧa serıgıne A.Baitūrsynov, hatşysyna M.Dulatov, qazynaşysyna J.Jänıbekov sailanady. «Alaş» partiiasynyŋ jariialanbaǧanymen, belgılı därejede daiyndalyp qoiǧan şartnamasy (jarǧy) da bolǧan. Ol jönınde partiianyŋ Semeidegı oblystyq komitetınıŋ qūryluyna bailanysty «Qazaqta» jariialanǧan materialdan mynadai derektı oqimyz: «Alaş» partiiasynyŋ tolyq şartnamasy Orynborda jasalatyn boldy, daiyn bolǧanda jūrtqa jariia qylynady. Qazırgı şarty-komitettıŋ aitqanyn ekı qylmaityn, būiyrǧanyn däl oryndaityn «Alaş» partiiasynyŋ programmasyn jaqtyryp, jön körgen programmadaǧy mäselelerdı ıske ainaldyruǧa tyrysatyn kısı kıredı. «Alaş» programmasynan taimaityn, ötırık aitpaityn, şyşynan qaitpaityn, jaqyndyq, tuysqandyqqa büiregı būrmaityn, dünielıkke qyzyǧyp satylmaityn, şynşyl, ädıl, tura kısı osy partiiaǧa kıredı. Syrtyn berse ışı basqa, tılıp berse jüregı basqa bolatyn, sözıne ısın üilestırmeitın, «Alaş» jolynan auyp, aitysyp-tartysuǧa jaramaityn, ainymaly mınezı bar kısı «Alaş» partiiasyna kırmeidı. «Alaş» partiiasyna kıremın degen kısı osy aitylǧan şarttardy oilap, tolǧap, jüregı qalaityn bolsa ǧana kıruge jön» [5]. Qoryta kelgende, Alaş - Qazaq elınıŋ memleket qūru täjıribesı men memleketşıldık müddesınıŋ üzılmegen arqauy. Alaş- Qazaqstannyŋ «Mäŋgı el» el mūratyn saiasat pen ruhaniiat tūrǧysynan aiqyndaǧan, aişyqtaǧan kezeŋ atauy [6]. Ūlt ziialylarynyŋ qajyrly eŋbegı keŋestık memlekettık mekemenıŋ negızın qalady. Keşegı Alaş ideiasy – bügıngı Täuelsız Qazaqstan! Täuelsızdık alǧannan keiın būryn tyiym salynǧan – Alaş qozǧalysy taqyryby qazırgı taŋda otandyq tarihymyzdyŋ maŋyzdy qūramdas bölıgı retınde qaita zerttelude. Alaş ziialylarynyŋ ömırı men ısın mūqiiat zerttep, olardyŋ jetıstıkterın baǧalap, qatelıkterınen sabaq alu, danalyǧyn baǧamdap, olar aşqan aqiqatty paiymdau qajet.

Aigerım JÜSIPOVA, QR Ūlttyq muzeiı Qorlardy jinaqtau,

esepke alu jäne saqtau qyzmetı,

qorlardy jinaqtau sektorynyŋ qyzmetkerı 

İstochnik: http://e-history.kz

Pıkırler