Alaş qairatkerlerınıŋ egemendılık turaly ideialarynyŋ maŋyzy: retrospektivtı saiasattanulyq taldau

XIXǧasyrdyŋ aiaǧy men XX ǧasyrdyŋ basynda Resei imperiiasynyŋ otarşyl saiasaty qazaq halqynyŋ täuelsız memleket qūru ideiasyn oryndalmas qiialǧa ainaldyruǧa bar küş-jıgerın jūmsady. Elbasymyz N.Ä. Nazarbaev "Tarih tolqynynda" atty eŋbegınde: "Syrym Datov, Kenesary Qasymov jäne basqalar bastaǧan köterılıster qazaqtyŋ ūlttyq ruhyn ornyqtyruǧa, ortaq jau - Resei patşalyǧyna qarsy küreste qazaqtardyŋ barlyq küşın bırıktıruge talpynǧan äreketter edı", - dep körsetuı tarihi aqiqatqa negızdelgen[1]. Otarlau saiasaty jazalau şaralarynan bastap, türlı qūitūrqy zaŋdar arqyly qazaqtardyŋ qūqyqtary men bostandyqtaryn şekteitın ıs-äreketterge deiın baryp, ūlttyq memlekettılık institutynyŋ kez kelgen körınısın joiuǧa tyrysty. Sonyŋ saldarynan qazaq dalasynda handyq bilık institutynyŋ belgılerı bırjolata joǧalyp, onyŋ ornyna otarlau apparatynyŋ ierarhiialyq satyǧa baǧyndyrylǧan şeneunıkter jüiesı basqaratyn imperiialyq äkımşılık bilık ornady. Dästürlı biler soty, şeşendık söz ben saliqaly ädıl şeşımge jügınu bırtındep kelmeske ketıp, onyŋ ornyna paraqorlyq, bilık ökılderımen jeŋ ūşynan jalǧasyp auyz jalasu, sailau nauqandaryndaǧy saiasi talas-tartys, aramza ügıt-nasihat siiaqty keleŋsız körınıster tuyndap qana qoimai, üirenşıktı qūbylysqa ainaldy. Bır sözben aitsaq, sol kezeŋde qoldanysqa engen zaŋnama qazaq halqyn qanauǧa baǧyttaldy. Patşalyq Resei qazaqtyŋ keŋ jazira dalasyn memleket menşıgı dep jariialap, «paidalanylmaityn bos jer» degen jeleŋmen ozbyrlyqpen tartyp alyp, qonys audaruşylarǧa bölıp beru oryn aldy. Äleumettık-saiasi jaǧynan alǧanda, būl kezeŋ patşalyq Resei imperiiasynyŋ qazaq dalasyndaǧy otarlau saiasatynyŋ küşeiuımen erekşelendı.Kez kelgen äreket özınıŋ qarsy äreketın tuǧazatyn tabiǧat zaŋdylyǧy būl jerde de özınıŋ ainymastyǧyn däleldedı. Otarlau saiasaty örıstegen saiyn, qazaq halqynyŋ ūlt azattyq küresı, ūlttyq memlekettılık qūru ideiasy da qūryştai şyŋdalyp, dami berdı. Samoderjaviege, otarşyldyqqa, jergılıktı şeneunıkterdıŋ ozbyrlyǧyna qarsy halyq narazylyǧy örşıdı. Osylaişa, qazaqtardyŋ jaŋaşa saiasi sanasy qalyptasa bastady. Qazaqstandaǧy ūlt-azattyq qozǧalysy dın tazalyǧyn, tıl tazalyǧyn qorǧaudan, oqu-aǧartu, ūlttyq salt-dästürlerdı qoldaudan bastalyp, bırtındep jer dauy, el dauyna ūlasty.  Iаǧni, akademik M.Qozybaev körsetkendei, “Alaştyŋ ūlt azattyq qozǧalysy ideologiiasynyŋ özegı – otarşyldyq narazylyq, otarşyldyqqa qarsy ūltşyldyq. Olar zaŋmen şektelgen pravolyq qoǧam, konstitusiiada anyqtalǧan keibır saiasi bostandyqtar, ǧylym men mädeni damu kölemınde küresıp baqty”[2]. Qazaq halqy ūlt retınde ömır süru qasietın saqtap qalu üşın tyrysty: aimaqtardaǧy narazylyq bas köterulerden bastap, Memlekettık Dumadaǧy deputattyq orynǧa deiın saiasi küres ısıne tartylyp, azattyq qozǧalysynyŋ arnaly aǧysyna ılestı. Qazaqtar ölke ömırındegı özgerısterge, otarşyldyq äkımşılık oilaǧandai, syrttai baqylauşy ǧana bolyp qalmai, oǧan belsene aralasty. Olar bolys sailau, partiiaǧa jıktelu, dauys jinau, kandidattyqqa ūsynu, lauazymdy qyzmet atqaru, Dumaǧa sailanu t.b. qoǧamdyq-saiasi ısterge belsene aralasty. Jergılıktı memlekettık basqaru otarlau äkımşılıgınıŋ basqaruymen, al sailaular şalaǧailyqpen jüzege assa da, keŋ baitaq qazaq dalasyndaǧy saiasi prosesterge halqymyz qyzu qatysyp otyrdy. Saiasi qatysu qazaqy dala ölkesınde özgeşe mänge ie boldy. Mūndai ädıletsızdık  sol kezeŋdegı közı aşyq, ūlttyq sana-sezımı oianǧan qazaqtyŋ ziialy azamattaryna serpılıs berdı. M. Qūl-Mūhammed jaŋa zamandaǧy qazaq tarihyn, onyŋ ūlt-azattyq qozǧalystarynan tuyndaityn saiasi jäne qūqyqtyq tarihyn tömendegıdei kezeŋderge bölıp qarastyruǧa bolady dep tūjyrymdaidy: - Bırınşı kezeŋ - XIX ǧasyrdyŋ aiaǧy men XX ǧasyr basyndaǧy Reseidegı revoliusiialyq qozǧalystyŋ örısteuınen tuyndaǧan kezeŋ. Būl 1905 jylǧa deiıngı aralyqty qamtidy. - Ekınşı kezeŋ - Qazaqstanda otarşyldyq ezgı, patşa ökımetınıŋ qazaq halqyn qanaudy odan ärı küşeituı negızınde tuyndaǧan är türlı bas köteru, narazylyq aksiialarynan bastap, saiasi küşterdıŋ «Qazaq» gazetı töŋıregıne toptasuyna deiıngı aralyqty qamtidy. Būl – 1905-1912 jyldar arasy. - Üşınşı kezeŋ - «Qazaq» gazetı şyǧuymen ūlttyq ziialy qauymnyŋ bırtūtas saiasi küşke ainalyp, onyŋ Aqpan (1917) revoliusiiasyna deiıngı azattyq jolyndaǧy küresın qamtityn kezeŋ. - Törtınşı kezeŋ - Aqpan revoliusiiasynan bastap, Alaşorda ükımetınıŋ qūryluymen aiaqtalatyn (1917 jyl, jeltoqsan) - saiasi täuelsızdık jolyndaǧy küres kezeŋı. - Besınşı kezeŋ - qazaq qauymynyŋ saiasi jetekşı küşın qūraityn Alaşorda qozǧalysy qairatkerlerınıŋ quǧyndalyp, qozǧalystyŋ taratylu kezeŋı (būl 1919-1920 jyldardy qamtidy)[3]. Bızdıŋ qarastyrǧaly otyrǧan taqyrybymyz da osy hronologiialyq auqymda bolmaq. Alaştyŋ ziialy qauymy qazaq halqynyŋ qamyn oilap, eldı örkeniet köşınen qaldyrmau joldaryn ızdedı. Onyŋ bırden-bır joly ǧylym-bılım men mädeniettı igeru ekendıgın halyqqa nasihattaǧan ziialylardyŋ aldyŋǧy qatarynda Alaş ziialylary jürdı. Olar jan-jaqty qoǧamdyq-saiasi qyzmetter atqara otyryp, ämbebap maman retınde de elge tanyldy. Oqu-aǧartu men ǧylymi-zertteudı, qazaq tılınde tūŋǧyş gazet-jurnal şyǧaru men ädebi şyǧarmaşylyqty qatar alyp jürdı. Būl HH ǧasyrdyŋ basyndaǧy qazaq dalasynda saiasi belsendılıktıŋ qyzǧan tūsy edı. 1905-1907 jyldardaǧy  I-şı orys töŋkerısı öz kezegınde qazaq jerındegı ūlttyq qozǧalystyŋ ösuıne de äserın tigızdı. 1905 jylǧy 25 şılde künı Qarqaraly maŋyndaǧy Qoiandy järmeŋkesınde qazaq ziialylarynyŋ ūiymdastyruymen miting ötıp, ol özındık qazaq sezı ıspettı boldy. Jiyn nätijesınde Resei Ministrler keŋesınıŋ töraǧasyna arnalǧan äigılı “Qarqaraly petisiiasy” qabyldandy. Onda qoiylǧan talaptar 11 tarmaqtan tūrdy: qazaqtarǧa ar-ojdan bostandyǧyn beru, tūrǧylyqty halyqty ana tılınde oqytudy ūiymdastyru, qonystandyru saiasatynan bas tartu, jer qoryn baiyrǧy qazaq ūltynyŋ ülesıne qūqyqtyq türde tiesılı etetın arnaiy zaŋdy qabyldau, azamattyq jäne sot ıs-qaǧazdaryn qazaq tılınde jürgızuge qūqyq beru, audarmaşylyqqa qazaq tılın bıletın jäne qazaqşa sauatty adamdardy alu, qazaqtar öz qūqyqtaryna nūqsan kelse, aryzdy ana tılınde bere aluy, sudialardyŋ qazaq tılın bıluın şart etu jäne qazaq dalasyna prisiajnoi sot jüiesın engızu, otarlauşy apparattyŋ şeneunıkter sanyn qysqartu, general-gubernatorlardy ortalyqtan taǧaiyndau täjıribesın toqtatyp, basşylyqqa jergılıktı jerden laiyqty tūlǧany sailau, krestian bastyqtary men uriadnik qyzmetın joiu, qylmys jasaǧandar tek sot aldynda ǧana jauap beretındei tärtıp ornatu, bilıktıŋ joǧary satylarynan bodandyq şetkerı aimaqtardan ökılder sailanuyna kvota beru siiaqty kökeikestı mäselelerdı qamtydy. Al petisiiaǧa qol qoiǧan adamdar sany jönınde ortaq pıkır joq. Mysaly, Qazaqstan ensiklopediialyq sözdıgı men Qazaqstan tarihy oqulyqtarynda oǧan 14 500 adam qol qoiǧan dep körsetıledı. Al zertteuşı Z. Taişybaidyŋ keltırgen derekterıne süiensek, Qarqaraly petisiiasyna 12 767 adam qol qoiady[4]. Alaş qairatkerlerı turaly jazǧan eŋbegınde M. Qoigeldiev HH ǧasyrdyŋ basyndaǧy qazaq dalasynda bolǧan saiasi oqiǧalarǧa şolu jasai kelıp, patşa ükımetınıŋ basqaru organyna joldaǧan Qarqaraly petisiiasy erekşe ekendıgın atap ötedı: «naqty Qarqaraly petisiiasynyŋ tarihi ornyna kelsek, ol qūjat avtorlarynyŋ sapaly jaŋa damu satysyna aiaq basqan qazaq azattyq qozǧalysynyŋ eŋ negızgı talap-tılekterın tūŋǧyş ret tūjyrymdap, qalypqa salyp, patşalyq bilık aldyna qoiyp, sol arqyly qazaq elınıŋ öz erkındıgı üşın küres jolyna tüskendıgın aşyq-anyq bıldıruınde edı. Būl, ärine, sol tarihi kezeŋdegı qazaq qoǧamy üşın qatardaǧy oqiǧa emes-tın. Derektık materialdardyŋ körsetuıne qaraǧanda, Qarqaraly petisiiasyn daiyndauda Ä.Bökeihanov, A.Baitūrsynov, J.Aqbaev jäne basqa sol kezeŋdegı belsendı qazaq intelligentterı jetekşılık röl atqarǧan[5]. Ä. Bökeihanov, M. Dulatov, J. Aqpaev, A. Baitūrsynov siiaqty ziialy qauym ökılderınıŋ bırıkken ıs-qimyly nätijesınde jazylǧan petisiia Qazaq konstitusiialyq-demokratiialyq partiiasynyŋ qūryluyna serpın berdı. 1905 jyldyŋ aiaǧynda “Qaraqaraly petisiiasynyŋ” avtorlary qazaq ölkesınıŋ bes oblysynyŋ ökılettı ökılderınıŋ sezın ötkızuge bastamaşy boldy. Qazaq halqy Ä. Bökeihanovty ūlttyŋ liderı retınde ūsynyp, ol Mäskeude 1905 jyly qaraşa aiynda ötken Resei jergılıktı jäne qalalyq qairatkerlerınıŋ sezıne qatysady. Sezge Resei imperiiasynyŋ qūramyna kıretın barlyq ūlttar men ūlystardyŋ ökılderı qatysady. Kün tärtıbındegı mäseleler: barlyq ūlttardyŋ teŋdıgı, teŋ sailau qūqyǧy, ana tılın qoldanuda bostandyqtyŋ boluy. Sezde Ä. Bökeihanov baiandama jasap, özın 4 mln. qazaq halqynyŋ ökılı ekenın, qazaq jerı Oraldan Altaiǧa deiıngı, Sıbır temır jolynan Ombyǧa deiıngı, bır şetı Resei, bır şetı Qytai, bır şetı Kaspii teŋızıne deiıngı atyrapty alyp jatqanyn aitady. Sezd delegattaryna qazaqtardyŋ mūqtaj bolyp otyrǧan bır mäselesı – ana tılın qoldanu aiasy ekenın körsetıp, jergılıktı tılderdı qoldanuǧa qoiylatyn şekteulerdı joiu  turaly ūsynystardy tolyq qoldaitynyn jetkızedı. Köp ūzamai Ä. Bökeihanov 1906 jyly nauryzda I Resei memlekettık Dumasyna Semei qazaqtary atynan deputat bolyp sailanady. Osy kezde “Semipalatinskii listok” gazetı “Ä.Bökeihanov Memlekettık Dumada ūlt müddesın qorǧai alatyn, qazaqtyŋ joǧyn joqtap, tılegın jetkızetın bırden-bır adam ekenıne halqy sense kerek” – dep jazdy. Ol deputat retınde Europadaǧy, Reseidegı sailau erekşelıkterın, olardaǧy zaŋdylyqtardy, ädılettılık pen türlı partiialardyŋ saiasi küresın taldai kele, mynadai oi tüiedı: “…qazaq ışındegı sailau paraǧa, malǧa satylǧan, aramdyqpen ötetını aiqyn. Sailanǧan adam ädılet, bırlık, adaldyq jolynda küresse ǧana şyn maqsat oryndalmaq”[6]. Deputat retınde Ä. Bökeihanov ūlttyq müddege qatysty oilaryn jalpy memlekettık deŋgeide aituǧa mümkındık aldy. Onyŋ Memlekettık Dumadaǧy baiandamalary qonystandyru saiasatyna, jer mäselesıne qatysty bolatyn, sonymen qatar dalaly aimaqtarda bılım beru jäne äleumettık-mädeni infraqūrylymdy damytu mäselelerıne de köp köŋıl audardy. Orys şarualaryna su jaǧalauyndaǧy qūnarly jerden 15 desiatinadan jer bölu, al qazaqtarǧa tura sondai kölemdegı jerdı susyz taqyrdan berudıŋ ädıletsız şeşım ekenın aityp şyryldady. Iаǧni, Ä.Bökeihanov sol kezdegı özge de qoǧamdyq qairatkerler siiaqty patşa ökımetınıŋ saiasatyn synady. “Qazaq ” gazetınıŋ 1913 j. 30 qyrküiektegı 28-sanynda jariialanǧan   “Jauap  hat”  atty maqalalarynda “Stepnoe  polojenienıŋ” 120-babyna qosymşasynda: “Qazaqtan artyq jerdı almaq. Būlai bolǧanda, äuelı qazaqty ornyqtyru kerek emes pe? “15-ten alsaŋ, jer belgıleimın, qazaq bolyp otyrsaŋ, jerden künde köşıremın”, - dep, qazaqty künde köşırıp otyr. Osylai jūrtty bilegen patşalyq bar ma eken? Bızdıŋ qazaq jerınen künde köşıretın ne jazyp edı?” – dep qynjylyp tūryp synaidy[7]. 1911 jyly 10 qaŋtarynan bastap 1915 jyldyŋ qyrküiek aiyna deiın Troisk qalasyndaǧy "Energiia" baspahanasynan qazaq tılınde üzbei şyǧyp tūrǧan qazaq halqynyŋ tūŋǧyş jurnaly - "Aiqap" HH ǧasyrdyŋ basyndaǧy halqymyzdyŋ äleumettık, saiasi ömırınde, eleulı rol atqardy. Onyŋ negızın saluşy da, avtory da, ideialyq qoldauşysy da M. Seralin boldy. Basylym arab ärpımen terılıp, basynda aiyna bır ret, keiın ekı ret şyǧyp tūrǧan. Jurnaldyŋ “Aiqap” ataluyn M.Seralin jurnaldyŋ1911 jylǧy № 1 sanynda bylaişa tüsındırdı: “Bızdıŋ qazaqtyŋ “Äi, qap” demei tūǧyn ısı bar ma? Gazet şyǧarmaqşy boldyq, qolymyzdan kelmedı. Pūly barlarymyz yntymaqtasa almadyq. Pūly barlarymyz yntymaqtassaq ta, aqşasyz ıstıŋ jönı tabylmady. “Qap, pūldyŋ joqtyǧy, qoldyŋ qysqalyǧy-ai” dedık. Jaqsy jerlerımızdı qolda saqtar üşın qala salmaq boldyq. Basymyz qosylmady. “Qap, yntymaqsyzdyǧymyz-ai” dedık. Bolys, bi, auylnai bolamyz dep talastyq, qyrylystyq. Jeŋılgenımız jeŋgen jaǧymyzǧa “endıgı sailauda köremız, qap, bälem-ai” dedık. Osyndai bızdıŋ qazaqtyŋ neşe jerde “qap” dep qapy qalǧan ısterı köp. “Qap” degen qapiiada ötken ısterımız köp bolǧan soŋ jurnalymyz ökınışımızge ylaiyq “Aiqap” boldy”. Professor B. Kenjebaev "Aiqap" jurnalynyŋ betınde şyqqan    materialdardy taqyryby men mazmūny jaǧynan mynadai bölımderge böledı: $11.Saiasi-äleumettık maqalalar. $12.Ädebi şyǧarmalar, ädebiet möselelerı. 3. Qazaq arasyndaǧy oqu-aǧartu ısınıŋ jai-küiı jänemaŋyzdy mäselelerı. 4.Ana tılı, älıppe, emle mäselelerı. 5. Qazaq äielderınıŋ jaiy, bostandyq, teŋdık mäselelerı. 6.Därıgerlık, agrotehnikalyq keŋester, ǧylym tabystary. $17.  Işkı-syrtqy habarlar. $18.  Kıtap syndary. 9. Tılşı hattary, jauap hattar[8]. Taqyryp auqymynan körıp otyrǧanymyzdai, qazaq tılınde tūŋǧyş şyqqan "Aiqap" jurnalynda elımızdıŋ saiasi, äleumettık, ekonomikalyq, mädeni, ruhani ömırıne qatysty türlı maqalalar, bostandyq pen teŋdık mäselelerıne arnalǧan materialdar jariialanyp otyrǧan. Atap aitqanda, Ahmet Baitūrsynovtyŋ “Qazaq ölkesı”, M.Seralinnıŋ “Qazaq qai zamanda Rossiiaǧa qaosylǧan”, Q. Bätışūlynyŋ “Qazaq şejıresı”, M. Dulatovtyŋ “Jer mäselesı”, “Ekı qyzdyŋ mūŋy” jäne taǧy basqa da maqalalar, äŋgımeler men öleŋder ünemı basylyp otyrǧan. Al M. Seralin redaktor retınde “Qazaq halqy otyryqşy bolu kerek pe, älde köşıp-qonyp jürgenı oryndy ma?” - degen sūraqqa jauap ızdeu barysynda jurnal betınde pıkırtalastar ūiymdastyryp otyrǧan. Öitkenı atalǧan mäsele boiynşa halyq arasynda ekı türlı pıkır qalyptasqan edı.  Bırı qazaqtardy otyryqşylyqqa  şaqyryp,  bırıgıp  mal,  egın  şaruaşylyǧyn örkendetuge, ol üşın jetkılıktı mölşerde jer aluyna ügıttese, ekınşılerı - qazaq elın jappai otyryqşy etuge bolmaidy dep būra tartty. Būl ekı pıkır de jurnal betınde keŋınen taldanyp talqylandy. Qazaq elı otyryqşylyqqa köşıp, egınşılıkpen şūǧyldansa öner-bılımge jol aşylyp, mektep saluǧa, emhana aşuǧa mümkındık tuatyny jan-jaqty söz bolady. Sol kezdıŋ özınde 20-30 üiden bırıgıp, olardyŋ egınşılıkpen ainalysa bastaǧandyǧy, kün ötken saiyn mūndai auyldar sanynyŋ köbeie tüskendıgı qalyŋ jūrtqa habarlanyp otyrdy. HH ǧasyrdyŋ ekınşı onjyldyǧynda ziialy qauymnyŋ arasyna jık tüsıruge tyldyŋ qara jūmysyna qazaq jastaryn şaqyruǧa bailanysty patşanyŋ 1916 jylǧy mausym jarlyǧyna közkaras pen 1917 jylǧy aqpan burjuaziialyq-demokratiialyq revoliusiiasynyŋ nätijesınde oryn alǧan jaŋa saiasi ahual yqpal ettı. 1916 jylǧy Reseidıŋ äskerge elden jıgıtterdı jinau turaly jarlyǧy şyqqanda Ä.Bökeihanov, A.Baitūrsynov, M.Dulatov “Qazaq” gazetınıŋ 1916 jylǧy № 192 sanynda “Alaştyŋ azamattaryna” degen atpen öz oilaryn halqyna aşyq aitty. Olar jaǧdaidy taldai kele, äskerge barudy, tyl jūmysyn ısteudı qoldady. Olai bolmasa el ışıne patşanyŋ jazalauşy äskerı şyǧyp, er-azamattardy qyryp-joiatyndyǧyn boljai bıldı. Keiınırek Ä.Bökeihanov 1916 jylǧy dürbeleŋge arnalǧan “1916-1926” degen maqalasynda patşa jarlyǧyn moiyndamai, ereuılge şyqqan qazaqtardyŋ qanşasy qyrylǧanyn naqty qūjattarmen körsetıp berdı. Al 1911-1915 jyldar aralyǧynda Ä. Bökeihanov A.F. Kerenskiimen üş märte kezdesıp (1916 j. Uaqytşa Ükımettıŋ basşysy bolǧan), saiasi mäselelerdı talqylaidy, onymen saiasi bilıkke ie bolǧan jaǧdaiynda Resei qūramyndaǧy Qazaqstan avtonomiiasyn jasaqtau turaly kelıssöz jürgızedı. Aqpan töŋkerısınen keiın Alaş qairatkerlerınıŋ saiasi belsendılıgı arta tüstı.  1917 jyly 20 nauryzda Uaqytşa ükımet reseilık azamattardyŋ qandai da bır dınge, ūltqa qatysty şekteulerın joiu turaly saiasi şeşım şyǧardy. Sol jyly 7 säuırde būrynǧy Türkıstan general-gubernatorlyǧyn basqaratyn Türkıstan komitetın qūru turaly qauly şyǧardy. Komiet qūramyna Ä.Bökeihanov, N.N. Şepkina, M. Tynyşpaev, A.A. Dauletşina t.b. kırdı. Osylaişa, alǧaş ret eserlık-kadetter partiialyq blogyna kıretın, közqarastary ündes qazaq ziialy qauymynyŋ ökılderı Qazaqstandy basqaru organynyŋ qūramyna kırdı. Ä.Bökeihanov, M.Dulatov jäne M.Şoqaev bırıgıp, Petrogradtan 1917 jyldyŋ 12 säuırınde jazǧan “Alaş ūlyna” (Qazaq gazetı, 1917. № 87) maqalasynda aqpan revoliusiiasynyŋ ideialaryn qoldap, jaŋa özgerısterge sai qazaq halqyna paidasy tietın naqty saiasi qadamdar jasau qajettılıgın köteredı. Alaida, 1917 jyldyŋ şılde aiynda qazaq ziialylary jerdıŋ satyluyn qoldap, ūlt avtonomiiasyn moiyndamaityn, dınnıŋ saiasattan bölınuın qūptamaǧan kadet partiiasynan şyǧyp, Alaş partiiasyn qūruǧa kırısedı. Ä.Bökeihanov jerge jeke menşık qūqyǧyn beru ülken qatelık ekenın atap aitady, sebebı būl qazaqtar üşın tiımsız, ūltqa kesırın tigızetın, qazaqtardyŋ jerden aiyryluyna äkelıp soǧady. Sonymen qatar memlekettık qūrylysqa qatysty mäseleler boiynşa da jaŋa ükımetpen kelıspeitının körsetedı.  “Men nege kadet partiiasynan şyqtym?” atty maqalasynda osyndai jäitter jazylǧan[9]. Būl kezeŋde Ä.Bökeihanov memleket formasy, jergılıktı bostandyq negızı, qūqyq, dın ısı, bilık jäne sot, el qorǧau, salyq, jūmysşylar jaǧdaiy, ǧylym-bılım, jer mäselesı degen on türlı qoǧamdyq mäsele boiynşa naqty konsepsiiany demokratiialyq ülgıde äzırleidı. Būl konsepsiia qazaq avtonomiiasyn jariialaǧan, eldı prezidenttıŋ bileuın qoldaǧan, jerdıŋ satylmau prinsipın ūstanǧan Alaş partiiasy baǧdarlamasyna negız bolady. 1917 jyldyŋ 21-26 şıldesı aralyǧynda Orynborda ötken bırınşı Jalpyqazaq sezınde “Alaş” saiasi partiiasy qūrylady, onyŋ atqaruşy komitetı sailanady. Onyŋ jūmysyna 6 oblystan – Aqmola, Semei, Torǧai, Oral, Jetısu, Ferǧana oblystary men Bökei ordasynan ökılder qatysady. Sezde A.Baitūrsynov pen M.Dulatov "avtonomiialy täuelsız qazaq memleketın qūru" ideiasyn ūsynsa, Ä.Bökeihanov "demokratiialyq, federativtık jäne parlamenttık Rossiia respublikasynyŋ qūramyndaǧy" qazaqtyŋ ūlttyq-territoriialyq avtonomiiasy boluyn qoldady. Basym köpşılık Ä.Bökeihanovtyŋ ūsynysyn qoldaidy. Sondai-aq, osy sezde būrynnan aitylyp kele jatqan saiasi ūiym - "Alaş" partiiasy qūrylyp, onyŋ baǧdarlamasyn jasau jönınde qauly qabyldandy. Partiianyŋ baǧdarlama jobasyn Älihan Bökeihanov, Ahmet Baitūrsynov, Mırjaqyp Dulatov, Eldes Ǧūmarov, Esenǧali Tūrmūhamedov, Ǧabdolhamit Jündıbaev, Ǧazymbek Bırımjanov bırıgıp jasady. Memleket qalpy, jergılıktı bostandyq, negızgı qūqyq, dın ısı, bilık häm sot, el qorǧau, salyq, jūmysşylar, ǧylym-bılım üiretu, jer mäselesı degen on bölımnen tūratyn baǧdarlama jobasy 1917 jyly 21 qaraşada "Qazaq" gazetınde jariialandy[10]. "Alaş" partiiasy baǧdarlamasy jobasynyŋ negızgı maqsaty – Resei federativtık demokratiialyq respublikasynyŋ qūramyndaǧy qazaq avtonomiiasyn qūru boldy. Sebebı sol kezeŋdegı qalyptasqan jaǧdai boiynşa Qazaqstannyŋ täuelsız el boluy üşın qajettı şarttar älı qalyptaspaǧan edı. Mänı jaǧynan “Alaş” reaksiialyq ūltşyl emes, evoliusiialyq otanşyl partiia edı, ol qazaq qoǧamyn bırte-bırte özgertu jolyn ūstandy. Al dın saiasattan ajyratylyp, memleket zaiyrly prinsipke süienetın boluy tiıs degen saiasi ūstanym negızdeldı. Baǧdarlama jobasyna qysqaşa toqtalatyn bolsaq, onyŋ bırınşı bölımı "Memleket qalpy" dep ataldy. Onda Resei demokratiialyq, federativtı respublika boluy tiıs dep atap körsetıledı jäne demokratiia men federasiia ūǧymdaryna tüsınık berıledı. Demokratiia - halyq bilıgı, al federasiia özara teŋ memleketterge bırlesu. Ärqaisysy öz tızgının özı alyp jüredı. Iаǧni, özın-özı basqaratyn teŋ qūqyqty memleketter odaǧy."Alaş" partiiasy ūsynǧan būl ideiada ırgesı bölek, yntymaǧy bır derbes basqarylatyn avtonomiialardan tūratyn federativtı ärı demokratiialyq Resei turaly qaǧida engızıldı. Memlekettık qūrylys mäselesınde Ükımet basynda - Qūryltai jinalysy, onyŋ aralyǧynda Qūryltai men Memlekettık Duma belgılı bır merzımge sailaǧan Prezident tūrdy. Qūryltai jinalysy sessiia türınde jūmys ıstep, onyŋ sessiialary arasynda bilık tūraqty organ Prezidenttıŋ qolynda bolady. Ol halyqty Qūryltai jinalysy men Memlekettık Duma aldynda jauapty Ministrler Keŋesı arqyly basqarady. Joǧary ökıldı organnyŋ ekı palataly qūrylymy - parlamenttık respublika ūsynyldy, memlekettık qūrylys üşın bilık bölınısı ideiasy engızıldı. Zaŋ şyǧaru Memlekettık Duma qūzyrynda jäne atqaruşy organ qyzmetıne baqylau jasau üşın deputattyq saual salu qūqyǧy bar. Joba avtorlary demokratiialyq sailau jüiesın ūsyndy. Deputattar tegıs, teŋ, töte jäne qūpiia sailaumen bolady. Azamattardyŋ sailau qūqyǧy qan, dın, jynys aiyrmaşylyǧyna qaramai, barlyǧynyŋ sailau qūqyǧyn jüzege asyru arqyly bekıtıledı. Osy bölımde bekıtılgen salyqtyŋ ökıldı organ - Memlekettık Dumanyŋ kelısımınsız salynbauy da Alaş qairatkerlerınıŋ zaŋsyzdyq pen ozbyrlyqqa jol bermeuge ūmtylysynan körsetedı. Baǧdarlama jobasynyŋ "Jergılıktı bostandyq" dep atalatyn ekınşı bölımınde qazaqtar mekendeitın oblystarda tūratyn barlyq ūlttar üşın avtonomiia qūru turaly mäsele eŋ bırınşı kezekke qoiylady. Mūnda "Alaş" partiiasynyŋ qazaqtyŋ bi, bolys, auylnailary siiaqty oryndarda qyzmet etetın adamdarynyŋ halyqqa paidaly da, adal qyzmet etetın mehanizm jasau jönınde jäne ony ömırge engızu üşın küresetındıgı turaly da söz bolady. Zaŋdy qūqyqtar men bostandyqtardy qataŋ saqtaudy maqsat tūtqan "Alaş" partiiasy äleumettık-ädılettılık saiasatyn jürgızuge ūmtyldy. "Negızgı qūqyq" dep atalǧan üşınşı bölım demokratiia men adamgerşılıkke negızdeldı. Respublikada dınge, qanǧa qaramai, bar adam teŋ qūqyly boluy, jiylys pen qauym jasauǧa, jariialyqqa, gazet pen kıtap bastyruǧa erkındık berıluın qoldady. Zaŋsyz jolmen eşkımdı ökımet adamdarynyŋ ūstamauy, sot sūramai, bilık aitylmai, tūtqyn qylmauy, qylmysty bolǧan adamǧa sudia bar jerde 24 saǧat ışınde, sudiasyz jerde bır aptadan qalmai qamauǧa alu turaly sanksiia ūsynu adam qūqyǧynyŋ kepılı. Ärı tergeu oryndarynyŋ ozbyrlyq äreketterıne qarsy baǧyttalǧan qūqyqtyq kepıldıgı. Azamattardyŋ tabiǧi jäne saiasi qūqyqtaryn qamtamasyz etetın mūndai tarmaqtar būryn-soŋdy Reseidıŋ zaŋnamasynda bolmaǧan eken. "Alaş" qairatkerlerı tūjyrymdaǧan liberaldy demokratiialyq ūstanymdar  öz uaqytynan ozyq boldy. Täuelsızdık jyldary ǧana olardyŋ asqaq armandary qoldanys tauyp, 1995 jylǧy Qazaqstan Respublikasynyŋ Konstitusiiasynda öz ornyn myqtap tūryp aldy. "Dın ısı" atty törtınşı tarmaqta memlekettıŋ zaiyrlyq negızın bekıtudıŋ qajettıgı bekıtılgen. Ar-ojdan bostandyǧy moiyndalyp, ärkım dıni senımı boiynşa teŋ jäne erkın, dıni senımı boiynşa astamşylyq nemese diskriminasiiaǧa jol berılmeitını aitylǧan. Äielderge küieuge şyǧu qūqyǧy beru, qalyŋ maldy joiu, moldalarǧa 16 jasqa tolmaǧan qyzdar men 18 jasqa tolmaǧan er balalardyŋ nekesın qiiuyna tiym salyndy. Jesır dauy da sotta qaraluy tiıs boldy. Mūsylmandyq neke qūqyǧynyŋ ozyq jaqtary eskerıle otyryp neke qiiu men ajyrasu, balaǧa at qoiu mäselelerın moldalarǧa beru engızıldı. "Bilık häm sot" dep atalatyn besınşı bölımde sot bilıgı jäne onyŋ ışınde biler soty turaly aitylady. Bilık pen sottyŋ är halyqtyŋ tūrmysy men ädet-ǧūryp erekşelıkterıne qarai jürgızıluıne basty nazar audarǧan joba avtorlary halyqqa jat qūqyqtyq normalardy engızuge qarsy. Qūqyqtyq normalar halyqtyŋ tūrmysy men deŋgeiıne säikes boluy kerek. Qala men auyl arasyndaǧy aiyrmaşylyqty eskergen alaş qairatkerlerı auyl, bolys ışınde bilık pen sot qazaq bilerınıŋ türlı jiyndarda sot ısterın şeşu kezınde basşylyqqa alǧan dästürlı ereje jolymen atqarylǧany jön dep bekıtedı. Sonymen qatar, bi men sudianyŋ jergılıktı halyq tılın bıluı, aralas halyq tūratyn jerlerde sottyŋ tergeu-tekseruı men şeşımı sol jerdegı köpşılık bolyp tabylatyn halyq tılınde jürgızıluı, biler men sudianyŋ tergeusız ornynan tüspeuı, zaŋ men sot aldynda barlyq adamdardyŋ teŋ boluy, qūdaidan keiıngı eŋ küştı bi men sudia bolyp tanylyp, barlyq adam solardyŋ ükımın moiyndauy, sot şeşımınıŋ dereu oryndaluy, auyr qylmystardyŋ prisiajnyi sotta qaraluy, olardyŋ qazaqtan alynuy jäne t.b. adam qūqyqtaryn qūrmetteudıŋ naǧyz demokratiialyq ideialary bolyp tabylady. Jobanyŋ altynşy tarmaǧy el qorǧau mäselesıne arnalǧan. Äsker jasyna jetkenderdı jergılıktı jerlerde äsker ısıne üiretu jäne qyzmet etkızu ūsynyldy. Egemen el bolu üşın äsker jasaqtau qajettıgın, äskerlık jasyna jetken jastar jerınde üiretılıp, jerınde qyzmet etu, äsker tabyna bölgende tuysqan tabyna qarai bölu, äskerlık mındetın qazaq atty milisiia türınde atqaru aitylady. Jobanyŋ jetınşı bölımı salyqqa arnaldy. Salyq saludyŋ proporsionaldy jüiesın engızu ūsynyldy: "Salyq mal-auqat, tabysqa qarai baiǧa-baişa, kedeige-kedeişe ǧadıl jolmen taratylu". Būl ızgı demokratiialyq qaǧida bolatyn. Körıp otyrǧanymyzdai, äleumettık ädılettılık mäselesın alaş ziialylary tu etıp köterdı. “Jūmysşylar” dep atalatyn segızınşı tarmaqta eŋbekşılerdıŋ qūqyǧyn zaŋmen  qorǧau qarastyrylǧan. Qazaq jerınde zavod-fabrikalardyŋ az boluy sebeptı jūmysşylar da az, sondyqtan «Alaş» partiiasy jūmysşylarǧa qatysty sosial-demokrattardyŋ menşevik tabynyŋ programmasyn jaqtaityny aitylǧan. Toǧyzynşy "Ǧylym-bılım üiretu" dep atalatyn bölımde tegın bılım aluǧa barşanyŋ qūqyǧy boluy basty nazarda. Mektepterde ana tılınde oqytu, qazaq mektepterı men universitet aşu, ükımettıŋ oqu ürdısıne aralaspauy, oqytuşylardyŋ sailanbaly boluy, kıtaphanalar aşu turaly ūsynystar bar. Bılım men ǧylym ısı qai zamanda bolmasyn özektı, qajettı, bolaşaqqa baǧyttalǧan jauapty mındet. Mūny alaş qairatkerlerı jete tüsınıp, keleşektegı ūlttyq memlekettıŋ ruhani negızı dep bıldı. Olardyŋ ötken ǧasyrda aitqan ūsynystary bügıngı küngı ötkır mäselelerdıŋ de üstınen döp tüsıp tūr. Soŋǧy, onynşy bölımde qarastyrylatyny “Jer mäselesı”. Qūryltai negızgı zaŋ qabyldaǧanda jerden tiesılı ülesın aldymen jergılıktı jūrtqa berıluın, ölşeu normasy jerdıŋ topyraǧy men şaruaşylyq türıne qarai jasalu mäselesı qoiyldy. Jerdı qazaqtar jeke üi basyna ielenbei, auyl-aimaq, tuysqan tabyna menşıktep alu, jer zaŋynda jer satu degen bolmau, ärkım özı paidalanukerektıgı de eskerıldı. Al būryn qazaqtardan alynyp, bıraq mūjyq qonystanbaǧan jerdı qazaqtarǧa qaitaru kerektıgı jäne ornalasqan qazaq jerıne mūjyq kelmeuın eskeru basa aityldy. Ülestıruden artylǧan jer zemstva qolynda bolyp, artyq jerden halyq sany ösken saiyn tiıstı sybaǧa beru, egınşılıkpen ainalysatyn Türkıstanda jermen bırge su sybaǧasy da kesılıp, özara ädıldık jolmen paidalanu qarastyryldy. Jer bailyǧy, ken-qazynasy, astyǧy, özen-kölder men özge de tabiǧat bailyǧy memleket menşıgınde,  bilıgı zemstva qolynda boluy tiıs ekendıgı airyqşa atap körsetılgen. Bırınşı jalpyqazaq sezınde Alaş partiiasyn tūŋǧyş ūlttyq saiasi ūiym retınde qūryldy dep jariialau qazaq halqy üşın eleulı oqiǧa boldy. Alaştyqtar halyq taǧdyryna tıke qatysty jalpyūlttyq mäselelerdı saiasi kürestıŋ kün tärtıbıne qoidy. Saiasi kürestıŋ tüpkı maqsaty - qazaq halqyn otarlyq ezgıden qūtqaru, jalpyūlttyq maqsat-müddeler negızınde täuelsız elge, ūlttyq memleketke qol jetkızu boldy. Atalǧan maqsat oqyǧan qazaq ziialylarynan tūratyn jaŋa saiasi küş - Alaş qozǧalysyn ūlt-azattyq kürestıŋ saiasi sahnasyna şyǧaryp, ony qazaq dalasyndaǧy eŋ beldı saiasi partiiaǧa ainaldyrdy. 1917 jyly jeltoqsannyŋ 5-13 aralyǧynda Orynborda ekınşı Jalpyqazaq sezı öttı. Onda bırauyzdan maqūldau nätijesınde jaŋa ūlttyq-territoriialyq bırlık – “Alaş” qūrylatyndyǧy jariialanyp, onyŋ qūramyna Bökei ordasy, Oral, Torǧai, Aqmola, Semei, Jetısu, Ämudariia, Kaspii oblystary men Altai guberniiasy kıretın boldy. Alaş Ordanyŋ ükımetı qūrylyp, onyŋ Ortalyq komitetın Ä. Bökeihanov basqaratyny bırauyzdan maqūldandy. Ekınşı  Jalpyqazaq sezınıŋ basty qorytyndysy Uaqytşa halyq keŋesı qūrylyp, onyŋ qūramyndaǧy 25 adamnyŋ 10-y qazaq emes ūlt ökılderınen sailanatyn bolyp kelısıledı. Keŋes bükıl qazaq qoǧamyndaǧy atqaru bilıgın qolyna alatyn boldy. Arnaiy tarmaq boiynşa sezd qauly qabyldap, onda qazaqtardyŋ arasynda tūratyn basqa ūlt ökılderıne azşylyq qūqyǧy berıletındıgı  bekıtıldı. Alaştyŋ barlyq mekemelerınde barlyq ūlttar men ūlystardyŋ ökılderı proporsionaldy türde qyzmet etetındıgı jariialanady. “Alaş” memleketınıŋ “Alaş Orda” memleketı zaŋ şyǧaruşy bilık tarmaǧyna täueldı boldy. Alaida avtonomiianyŋ deklarasiiasyn qabyldau mäselesıne kelgende ziialy qauymnyŋ közqarasynda ekı baǧyt tuyndady. Bırı Jahanşa jäne Halel Dosmūhamedovter bastaǧan top avtonomiiany bırden jariialau qajettıgın ūsyndy. Al Ä. Bökeihanov, M. Dulatov, A. Baitūrsynov bastaǧan top qazaqy emes tūrǧylyqty halyqtyŋ pıkırın anyqtamaiynşa avtonomiia jariialaudy qoia tūru kerektıgın körsetedı. Sonymen qatar, olardyŋ oiynşa, avtonomiiany jariialau qūqyǧy avtonomiianyŋ qūryltai jinalysynda bolyp tabylady. Osy mäseleler boiynşa dauys berude qalys qalǧandar da boldy, solardyŋ bırı -  M. Şoqai edı. Oryn alǧan pıkırtalastyŋ nätijesınde Batys jäne Şyǧys Alaş Orda tuyndap, säikesınşe olardyŋ basynda J.Dosmūhamedov pen Ä.Bökeihanov tūrdy. 1917 jyldyŋ soŋynda Bükılreseilık Qūryltai jinalysyna kazaq qoǧamynan deputattar ūsynu sätınde “Üş jüz” atty sosialistık partiia tuyndady. M. Qoigeldievtıŋ zerteulerıne süiensek, ol özınıŋ negızgı qarsylasy “Alaşty” saiasi arenadan yǧystyru üşın türık-tatar kauymdastyǧyna, mūsylman qozǧalysyna süiengen Ş.Äljanov, M.Äitpenov, K. Toǧysov siiaqty qazaq azamattarynyŋ qūrǧan saiasi ūiymy. Partiiany qūruşylardyŋ bırı M. Äitpenov: “Belgılı kadet Bökeihanov aşqan “Alaş”partiiasynyŋ programmasyna qanaǧattanbai qazaqtar öz aldyna “Üş jüz” atty sosialist partiiasyn aşty. Partiianyŋ maqsaty federasiiany jaqtau häm türık-tatar qauymdaryn bırıktıru, Uchreditelnoe sobraniege jeke spisok kırgızu” dep gazetterge jedelhat jıbergen eken[11]. Türık-tatar qauymdastyǧy men mūsylman kozǧalysy basşylyǧynan qoldau taba almaǧan “Üş jüz” endı “Alaştyŋ” şyn mänındegı baqtalasy bolşevikter jaǧyna şyǧady. 1918 jylǧy 21 säuırde V.İ.Lenin men İ.V.Stalin atyna joldaǧan jedelhatynda K. Toǧysov Batys Sıbır men Dala ölkesınde “Sovet ükımetınıŋ platformasynda tūrǧan jäne onymen qol ūstasyp kele jatqan” “Üş jüz” degen qazaq sosial-partiiasy baryn» jäne onyŋ “Kadet Bökeihanov basqaratyn burjuaziialyq “Alaş” partiiasyna qarsy” ekendıgın bıldıredı. K. Toǧysov jedelhattyŋ artyn ala Stalinmen telegraf arqyly söilesıp, “Alaşpen” küreste özderın qoldaudy ötıngen. Taptyq emes, ūlttyq negızde memleket qūru nietındegı “Alaş” partiiasyna qarsy İ. Stalindı K.Toǧysov ūsynysy   qyzyqtyrady. İ.Stalin tez arada Ä.Janeldinmen telefon arqyly söilesıp, “Üş jüz” partiiasyna qoldau jasaudy tapsyrady. Alaida, Qūryltai sailauyna qatysqan kezde eşbır äleumettık negızı joq, baǧdarlamasy halyqqa tüsınıksız, sosialistık ideologiiaǧa bas ūrǧan “Üş jüz” partiiasy halyqtyŋ dauysyna ie bola almai,  oisyrai jeŋıledı. Būl saiasi tartysqa toqtalyp otyrǧan sebebımız, sol kezeŋdegı qazaq ziialylarynyŋ ūlttyq memleket qūru ısınde ekıge jarylyp, bır jaǧadan bas, bır jeŋnen qol şyǧara almauyn körsetu, ötken tarihtan sabaq ala bılu. İdeologiialar men türlı aǧymdar köp, al ūlt mūraty, täuelsız el bolu maqsaty bıreu ǧana. 1918 jylǧy 5 qaŋtarda Bükılreseilık Qūryltai jinalysynyŋ küşpen taratyluy “Alaş”avtonomiiasyn qūru ısınıŋ bolaşaǧy būlyŋǧyr ekenın körsettı.  Qūryltai taratylǧan soŋ Alaşordaşylar menbolşevikter arasyndaǧy qaişylyq uşyqty. “Alaş” partiiasyna bırıkken ūlt ziialylary bolşevikterdı qazaqqa jat saiasi ideologiiany äkeluşı syrtqy küş dep qarasa, bolşevikter Alaşty ūltşyl, feodaldar men burjuaziianyŋ taptyq müddesın qorǧaǧan kontrrevoliusiialyq küş dep sanady. Sol jyly köktemde bastalǧan azamat soǧysy qazaq qoǧamyn ekıge jarǧan syna ıspettı boldy, ūlt ziialylary memlekettık qūrylys türın taŋdauda ūlttyq jäne keŋestık baǧyt ūstandy. 1917 jyldyŋ küzıne qarai Batys maidan, Baltyq floty, Qazan, Sıbır jäne Türkıstan äskeri okrugynyŋ äskerlerı bolşevikterdıŋ  yqpalyna ūşyraidy, sonymen bırge “jer - şarualarǧa, zavod-fabrikalar - jūmysşylarǧa, ezılgen halyqtarǧa - ūlttyq teŋdık” sarynyndaǧy lenindık töŋkerısşıl ūrandarǧa halyq qapydai sendı, Uaqytşa ükımettıŋ jergılıktı äkımderıne baǧynudan, alym-salyq töleuden bas tartty. Olar bilıktı Keŋesterdıŋ qolyna berudı talap etıp, ūlttyq memleket qūru üşın küresıp jürgen alaş ziialylaryna da alaböten qarai bastady. Osyǧan orai Alaş Orda ükımetı Sıbırdegı Keŋester bilıgın qūlatu nätijesınde tuyndaǧan Sıbır avtonomiiasymen qysqa uaqyt bailanys ornatyp, odaqtasuǧa talpynady. Būl saiasi qadamǧa Alaş Ordanyŋ RSFSR ökımetımen kelıssöz jürgızuge tyrysqan ıs-äreketterınıŋ de nätijesızdıgı yqpal ettı. Sıbırmen bırıgıp avtonomiia qūrudyŋ tiımdı jaqtaryn Ä. Bökeihanov 1917 jylǧy 21 qaraşada jazǧan “Jalpy Sıbır siezı” atty maqalasynda bylai dep körsetedı: “ Sıbır avtonomiiasyna qazaqtyŋ qosylu-qosylmauy ekı aiyrylǧan soŋ bız 9 ökıl keŋesıp, Sıbır siezınde mynany aittyq: «Sıbır avtonomiia bolsyn, bızdıŋ qazaq ūlty uaqytşa Sıbırge qosylady». Bızdıŋ būl pıkırımızge özge būratanalar da, buriat, iakut qosyldy. Sonymen Sıbır avtonomiiasynyŋ negızgı zakonyna öz aldy bır bap jazylmaq. Qazaq ūlty häm Sıbırde qonys qylǧan jerlı jūrt. Sıbır avtonomiiasyna uaqytşa qosylady. Özderı bız endı bölınıp, öz aldymyzǧa avtonomiia bolamyz degen künı bosap, avtonomiia bolady dep. Biyl jazdai bolǧan komitet sailaulary bızdıŋ qazaq özın-özı bilegende ıstegen ısterın körsetıp tūr: ıs atqaratyn azamattyŋ azdyǧyn, jalpy jūrttyŋ qaraŋǧylyǧyn. Bız oiladyq, äuelı Sıbırge süienıp, tasmaldap, jalǧasyp, köşıp ketelık, jıp jalǧap zor memleket körmeuınen qūtylyp-ap otau bolyp, soŋynan bölınelık dep. Qazaq bolyp avtonomiia bolamyz desek, aldymyzda şeşuı qiyn bır jūmbaq bar. Oral, Torǧai, Aqmola, Semeide köp mūjyq bızben qonystas. Būl oblystarda mūjyq pen qazaq qym-qiǧaş aralas. Mūjyqpen aralas qazaqty tastap, ylǧi qazaq bolyp şyǧamyz desek, qazaq orysta qalady. Qazaqty būl jerden köşırıp alamyz desek, būl qazaq ata qonysynan köşpes. Köşse, aqylsyzdyq bolady. Qazaq jerının eŋ jaqsysy osy mūjyqpen aralas otyrǧan jer. Tübınde qazaq ūlty bır avtonomiia bola qalsa, ıştegı orysty ala ketemız be degen ümıt. Bızdıŋ qazaq ūltynyŋ avtonomiiasy endı tūrmys halde tuysqan avtonomiiasy bolar emes, jerge bailauly avtonomiia bolmaq”[12]. Al avtonomiiany Türkıstanmen qosyluǧa qarsy boluyn ol: "Avtonomiia bolu öz aldy memleket bolu. Memleket bolyp ıs atqaru oŋai emes. Bızdıŋ qazaq ıs atqaratyn azamatqa jūtap otyrǧan bolsa, bızdıŋ jalpy qazaq qaraŋǧy soqyr bolsa, Türkıstan halqynyŋ qaraŋǧylyq häm jäbır adamy joqtyǧy bızden on ese artyq. Qazaq Türkıstanmen bırge avtonomiia bolsa, avtonomiia arbasyna tüiemen esektı par jekken bolady. Būl arbaǧa mınıp, bız qaida baramyz?"[13]. 1917 jylǧy 7-15 jeltoqsan aralyǧynda Tomskıde tötenşe jalpysıbırlık sezd ötıp, onda Sıbır ükımetı G.N. Potanin basqarǧan Sıbır oblystyq sovetı qūryldy. Oblystyq sovet ekınşı jalpyqazaq sezınıŋ Alaşordany qūru turaly şeşımın qoldap, Sovet ökımetın moiyndamau jönınde qauly qabyldaidy. Bıraq Sıbır dumasynyŋ ömırı ūzaqqa sozylmady. 1918 jylǧy 26 qaŋtarda Tomsk sovetı Prezidiumynyŋ jarlyǧymen Sıbır dumasy taratylyp, onyŋ basşylyǧynyŋ bır bölıgı tūtqyndalady. Öz kezegınde Ä. Bökeihanov Qazan töŋkerısı nätijesınde bilık basyna kelgen, Azamat soǧysyna türtkı bolǧan bolşevikter partiiasynyŋ saiasatyn, V.İ. Leninnıŋ saiasi kursyn qabyldamaityndyǧyn aşyq aitty. Osyndai qaitpas qaisar mınezı men berık saiasi ūstanymy üşın onyŋ özı de, ūlttyq memleket ideiasyn tu etken qasyndaǧy janyndaǧy üzeŋgıles serıkterı de Keŋestık bilık tarapynan saiasi quǧyn-sürgınge ūşyraidy. A. Baitūrsynov1917 jylǧy aqpanda Nikolai II patşany taqtan taidyrǧan Aqpan töŋkerısı men onyŋ ornyna kelgen Uaqytşa ükımettı qūlatqan bolşevikterdıŋ Qazan töŋkerısıne qazaq halqynyŋ qatynasyn teoriialyq tūrǧydan däl tūjyrymdap bergen edı: "Qazaqtarǧa aqpan revoliusiiasy qanşalyqty tüsınıktı bolsa, Qazan (äleumettık) revoliu­siiasy olarǧa sonşalyqty tüsınıksız körındı. Olar alǧaşqy revoliusiiany qandai quanyşpen qabyl alsa, tura sondai üreimen ekınşısın qarsy aluǧa mäjbür boldy. Qazaq halqymen tanys adamdar üşın qazaqtardyŋ būl revoliusiiaǧa degen mūndai qatynasy äbden tabiǧi jäne tüsınıktı bolatyn. Alǧaşqy revoliusiiany qazaqtar tura tüsınıp, quanyşpen qarsy alsa, ol bırınşıden, būl revoliusiianyŋ olardy patşa ökımetınıŋ qanauy men zorlyǧynan qūtqaruynda, ekınşıden, olardyŋ özımızdı özımız basqarsaq degen eskı ümıtın nyǧaita tüsuınde edı", - dep jazdy[14]. Sonymen qatar,  “Qazaq” gazetın 1918 jylǧy 30-mausymdaǧy№ 262 sanynda jariialanǧan “Attan, alaş azamaty” atty maqalada Qazan töŋkerısıne qarsy ideia aiqyn körınedı: “...Jauyŋ kım? Jauyŋ bolşevik. Bolşeviktıŋ tūqymy qūrymasa Resei memleketınde tynyştyq bolmaqşy emes. Öz tızgınım özıme, jūrt bolamyn deseŋ atqa mın, qolyŋa qaru-jaraq alyp, bolşevikke qarsy şyǧyp, özıŋnıŋ erlıgıŋdı ıspen körset. ...Bolşevik degender keşegı bailardyŋ esıgınde jürgen, şandyry sozylǧan öŋşeŋ malai... Ortaq jau - bol­şevikke qarsy joryqqa attanu keudesınde jany, denesınde babalary türıktıŋ tittei qany bolǧan alaş azamatyna paryz”[15]. Qazan töŋkerısıne qazaqtardyŋ ürke qarauyn alaştyqtar qazaq qoǧamynda kapitalistık qatynastardyŋ joqtyǧymen, soǧan sai taptyq jıkteludıŋ älsızdıgımen bailanystyrdy. Būl ūlttyq erkındık, osy jolda ūlttyq tūtastyq ideologiiasyn ūstanǧan qairatkerdıŋ közqarasy edı jäne ol sol tarihi kezeŋdegı qoǧamdyq-saiasi şynaiylyqtan alys emes edı. Sondai-aq, osynau qoǧamdyq pıkırdı bıldıru arqyly ol bolşeviktık bilık pen ūlt-azattyq qozǧalys arasyndaǧy aiyrmaşylyqty däl belgılep bergen edı. Bıraq V.İ. Lenin bastaǧan bolşeviktık bilık Alaş qairatkerlerınıŋ pıkırımen eseptespedı. K. Nūrpeiısov özınıŋ zertteuınde Sovet ökımetınıŋ de Alaşorda   jetekşılerımen kelıssöz jürgızu barysynda ekıjüzdılık tanytqanyn körsetedı: “būǧan onyŋ atynan Dalalyq Qazaq ölkesınıŋ tötenşe komissary bolyp taǧaiyndalǧan Ä.Jankeldinge 1918 jyly mamyrdyŋ 14-ınde  ūlt ısterı jönındegı halyq komissariatynyŋ taptyq  negızdegı  Qazaq avtonomiiasyn qūru   maqsatymen Bükılqazaqstandyq sovetter sezın şaqyru mındetın   jükteuı   dälel. Qazan töŋkerısı qarsaŋynda bolşevikter atynan  "Ūlttardyŋ özın özı bileu qūqyn" uaǧyzdap kelgen Leninnıŋ proletariat  diktaturasy  ornaǧan  soŋ būrynǧy aitqanynan bas tartyp, ony "Eŋbekşılerdıŋ özın özı bileuı" ūranymen almastyrǧanynyŋ, basqa sözben aitqanda ūlttyq-memlekettık qūrylysta taptyq prinsiptı bırınşı kezekke  qoiǧandyǧynyŋ  körınısı  boldy.   Sondyqtan  da Ortalyq Sovet ükımetı qazaq halqynyŋ ūzaq jyldarǧa sozylǧan ūlt-azattyq küresınıŋ nätijesınde düniege kelgen   Alaş   avtonomiiasy   men   Alaşorda  ükımetın ıs jüzınde moiyndamady, sol siiaqty Orta Aziianyŋ jergılıktı halyqtarynyŋ zaŋdy memlekettıgı bolǧan, 1917jyly   jeltoqsannyŋ 10-da   Qoqan   qalasynda   ötken törtınşı   jalpymūsylmandyq   qūryltaida jariialanǧan Türkıstan  (Qoqan) avtonomiiasyn 1918 jyldyŋ aqpanynda qaruly küş jūmsap talqandady[16]. Türkıstandaǧy saiasi bilık pen äskeri küş Keŋes ükımetınıŋ qolyna şoǧyrlandyryldy. Qaruly küşpen talqandalǧan Türkıstan avtonomiiasy ölkedegı eŋ özektı mäsele – jergılıktı halyqtardyŋ özın-özı bileu qūqyǧyn alǧa qoiyp, şeşuge tyrysqan saiasi tüzılım edı. Iаǧni, M.Şoqaev syndy saiasi qairatkerdıŋ bastauymen jürgızılıp, baǧy baiansyz bolǧan Türkıstandaǧy qazaq jūrtynyŋ saiasi täuelsızdıkke ūmtyluynyŋ jarqyn körınısı boldy. 1918 jyldyŋ jazyna qarai azamat soǧysy keŋ etek jaidy. Oǧan şeteldık imperialistık memleketterdıŋ Sovet ökımetın qūlatu maqsatymen intervensiia jasap, revoliusiiaǧa qarsy küştermen odaqtasuy sebep boldy. Köp keşıkpei sovet ökımetı qūlatylǧan Rossiianyŋ Qazakstanǧa jaqyn keibır qalalarynda sovettık bilıkke qarsy baǧyttalǧan jäne Antanta elderınıŋ qoldauyna süiengen ükımetter qūryldy. Olardyŋ qatarynda 1918 jylǧy mausymda Samara qalasynda qūrylǧan Qūryltai jinalysy müşelerınıŋ komitetı, Ombyda qūrylǧan uaqytşa Sıbır ükımetı, Uaqytşa bükılrossiialyq ükımet sanalǧan "Ufa direktoriiasy"  boldy. Azamat soǧysynyŋ bastapqy üş aiynda Alaşorda ükımetı avtonomiiany basqaru, jer paidalanu tärtıbı, salyq, sot, dın, äsker ısterı jönınde köptegen qauly-qararlar qabyldady. Alaşorda   qabyldaǧan   alǧaşqy   zaŋdyq   mänı   bar maŋyzdy  qūjat 1918  jyly  mausymnyn 24-ınde   Ä.Bökeihanov,   M.Tynyşbaev   jäne   H.Ǧabbasov qol   qoiǧan   "Alaş   avtonomiiasynyŋ   territoriiasynda uaqytşa jer paidalanu tärtıbı" degen qauly boldy. Onda Bükılrossiialyq qūryltai jinalysy jer turaly zaŋ qabyldanǧanşa Qazaqstanda jerge degen jeke menşıktıŋ joiylatyny, jer-su bailyqtaryn paidalanu Alaşordanyŋ rūqsatymen ǧana bolatyndyǧy, qazaqtar men orystar arasyndaǧy jer dauyn jergılıktı özın-özı bileitın zemstvolyq organdar şeşetındıgı aitylyp, jer paidalanuǧa bailanysty basqa mäselelerdı şeşudıŋ tärtıbı körsetıldı. Alaida Sıbır ükımetı tarapynan da, Orynbor men Oral qalalaryndaǧy äskeri ükımetter tarapynan da olardy qoldauǧa baǧyttalǧan eşbır äreket jasalmady. 1918 jyly qyrküiekte qūrylǧan “Uaqytşa jalpyreseilık ükımet” retınde tanylǧan Ufa direktoriiasy 1918 jyly 4 qaraşada Alaş Ordany taratu turaly şeşım şyǧarady. Al aq gvardiiaşylardyŋ negızgı küşınıŋ basşysy admiral Kolchak tarapynan Alaşordaǧa senımsızdık bıldırılıp, jau retınde karau Alaş qairatkerlerınıŋ öz odaqtastaryna degen   senımın   öşırıp,  jaŋa küres joldaryn ızdestıruge itermeledı. Būl öz kezegınde Alaş basşylarynyŋ bolşeviktermen ymyraǧa kelıp, olarǧa qosylu turaly saiasi şeşım qabyldauyna yqpal ettı. Bıraq ta aumaly tökpelı azamat soǧysy jyldary būl äreket te oŋaiǧa tüspedı. El ekıge jarylyp, del-sal bolǧan şaqta tüsınıspeuşılıktıŋ saldarynan Torǧai qazaqtarynyŋ ūlt-azattyq köterılısı jetekşısı A. İmanov pen qyzyl köterılısşıler basşysy, Qostanai uezdık keŋesınıŋ töraǧasy L. Tarannyŋ Torǧaida öltırıluı Alaşordaşylardyŋ arandatuy dep körsetıldı. Aqtar men qyzyldardyŋ arasynda ymyra tappaǧan Alaş qairatkerlerın bırese aqtar, bırese qyzyldar tūtqynǧa alyp, ekı jaqqa da senımsız saiasi küşke ainaldy. 1919 jyly 27 qazanda Qazrevkomnyŋ keŋeitılgen mäjılısı ötıp, ol Qazaqstandaǧy azamat soǧysynyŋ aiaqtaluymen tūspa tūs keldı, bıraq qyzyldarǧa qarsy küresken qazaqtar men Alaş qairatkerlerıne keşırım jasau mäselesı qaralmady. Sol jyly 4 qaraşada Türkıstan maidanynyŋ revoliusiialyq soǧys keŋesı Sovet ekımetıne tıkelei jäne janama türde qarsy küresıp kelgen barlyq qazaqtarǧa tiıstı şarttar oryndalǧan jaǧdaida tolyq keşırım jasau turaly qauly qabyldady. Al Qazrevkom  31 qaraşada ǧana Türkıstan maidanynyŋ revoliusiialyq soǧys  sovetıne  Alaşordaǧa keşırım   jasau jäne ony jüzege asyru şarttary jönınde ötınış bıldıru turaly qarar qabyldady. Keşırım jasalǧanymen, Alaş qairatkerlerıne degen senımsızdık joiylmady. 1920 jyly 5 nauryzda Qazrevkom Alaşordany taratu turaly qauly qabyldap, onda sovet ökımetı myqtap ornyqqanşa Alaşordanyŋ jauapty jetekşılerın halyqtan oqşaulau, menşıkterın esepke alu, olardy revkom müşelıgı men jauapty keŋestık qyzmetterge ūsynbau turaly şeşım şyǧaryldy... Alaşorda kezeŋındegı atqarǧan qyzmetterı men ūlt-azattyq ideialary üşın qazaq ziialy qauymy keleşekte de quǧyn-sürgınge ūşyrap, repressiia jyldary atylyp kettı... Alaştyqtardyŋ ūlttyq memlekettık qūru jolyndaǧy küresın zertteuşı otandyq tarihşylarmynadai ǧylymi tūjyrymdar jasaidy: 1) Sovet  basşylyǧy qazaq halqyna 1918 jylǧy köktemde uäde etken sovettık negızdegı avtonomiiadan basqa memlekettıktıŋ  özge türın beruden bas tartty. 2) Azamat soǧysynyŋ täjıribesı Alaşordanyŋ ūlttyq-memlekettık qūrylys mäselesınde basqa şeşımge (sovettık avtonomiiadan  basqa) qol  jetkızu  mümkın emestıgın körsettı. 3) Soǧys barysynda aqtar da, qyzyldar da Alaşordamen qarym-qatynas mäselesıne tek qana soǧys taǧdyryn şeşuge äser etuı mümkın faktor retınde qarady[17]. Qoryta aitsaq, Ä. Bökeihanov, M. Dulatov,A. Baitūrsynov bastaǧan qazaq ūltynyŋ betke ūstar saiasi tūlǧalarynyŋ qoǧamdyq qyzmetınsız Alaş partiiasy men Alaşorda ükımetınıŋ ömırge keluı mümkın emes te edı. Alaş qozǧalysy jetekşılerınıŋ özgelermen terezesı teŋ avtonomiia turaly ideialary tar taptyq saiasi şeŋbermen şektelgen joq, olar ūlttyq memleket qūru mūratyn äigılı 1905 jylǧy patşa samoderjaviesıne qarsy petisiiany ūiymdastyrudan bastap, Alaştyŋ Jalpyqazaqtyq sezderıne deiıngı aralyqta qazaq jerın talaǧan reseilık otarşyldyq jüienı qūrtu, patşalyq samoderjavienı joiu, monarhiialyq basqarudy respublikamen almastyru, Resei qūramynda bolsa da özgelermen terezesı teŋ avtonomiiaǧa ie bolu arqyly saiasi jüienı tübırımen özgertuge baǧyttalǧan asqaq saiasi ideiany ūstandy. Sol kezeŋdegı qoǧamdyq sanada aqiqat jol bolyp körıngen tap küresın mümkındıgınşe qantögıssız, beibıt jüzege asyrudy ūsyndy. Alaş partiiasy ūlttyq saiasi küş retınde Alaşorda ükımetın qūryp jäne Alaş avtonomiiasyn jariialap, täuelsız qazaq memleketın qūrudy köksedı. Taǧdyrlary qaiǧyly aiaqtalǧanyna qaramastan, Alaş qairatkerlerı elı men jerınıŋ, qazaq ūltynyŋ qamyn jep, onyŋ jarqyn bolaşaǧy üşın kürestı. Olardyŋ ideialyq mūrasy saiasi sanasy tolyqqan, täuelsızdık ideiasyn tu etken bügıngı ūrpaqqa amanat, atqarǧan eren ısterı önegelı ösiet, al ardaqty Alaş azamattarynyŋ esımderı halqymyzdyŋ jadynda mäŋgı saqtalady.

Ädebiet tızımı

1. Nazarbaev N. Tarih tolqynynda. -Almaty: Atamūra, 1999. -296 b.
2. Qozybaev M. Aqtaŋdaqtar aqiqaty. –Almaty, 1992. –B. 18.
3. Qūl-Mūhammed M. Alaş qairatkerlerı saiasi-qūqyqtyq közqarastarynyŋ evoliusiiasy. -Almaty: Ata mūra, 1998. -360 b. –B. 33.
4. Taişybai Z. “Qarqaraly petisiiasy” turaly aqiqat // Aqiqat. -2003. -№ 8. –B. 80-82.
5. Qoigeldiev M. Alaş qozǧalysy. (Kömekşı oqu qūraly). Almaty: Sanat, 1995. -368 b. –B. 98-99.
6. N.Äşkeeva. Älihan Bökeihanov saiasat sardary // Saiasat. 2002. № 3-4.
7. Alaş qozǧalysy.Qūjattar men materialdar jinaǧy. Säuır 1901 j. - jeltoqsan 1917 j.Qūrastyruşylar:Q.S. Aldajūmanov, A.S. Zūlqaşeva, M.Q. Qoigeldiev, K. Nūrpeiıs, S.K. Rüstemov, E. Sailaubai, Ş.B. Tıleubaev, E.V. Chilikova. -Almaty: «Alaş», 2004. -T. 1. -552 bet. -B. 132-133
8. Kenjebaev B.   Qazaq baspasözınıŋ tarihynan  mälımetter. -Almaty, 1956, -B. 26-30.
9. Bökeihanov   Ä., Şyǧarmalar, A., 1994, 375 b.
10. Alaş qozǧalysy.Qūjattar men materialdar jinaǧy. Säuır 1901 j. - jeltoqsan 1917 j.Qūrastyruşylar:Q.S. Aldajūmanov, A.S. Zūlqaşeva, M.Q. Qoigeldiev, K. Nūrpeiıs, S.K. Rüstemov, E. Sailaubai, Ş.B. Tıleubaev, E.V. Chilikova. -Almaty: «Alaş», 2004. -T. 1. -552 bet. -B. 438-441.
11. Qoigeldiev M. Alaş qozǧalysy. (Kömekşı oqu qūraly). Almaty: Sanat, 1995. -368 b. –B. 319.
12. Alaş qozǧalysy.Qūjattar men materialdar jinaǧy. Säuır 1901 j. - jeltoqsan 1917 j.Qūrastyruşylar:Q.S. Aldajūmanov, A.S. Zūlqaşeva, M.Q. Qoigeldiev, K. Nūrpeiıs, S.K. Rüstemov, E. Sailaubai, Ş.B. Tıleubaev, E.V. Chilikova. -Almaty: «Alaş», 2004. -T. 1. -552 bet. -B. 468-469.
13. Sonda, -B. 469.
14. Baitūrsynov A. Aq jol. –A., 1991.
15. Qūl-Mūhammed M. Alaş qairatkerlerı saiasi-qūqyqtyq közqarastarynyŋ evoliusiiasy. -Almaty: Ata mūra, 1998. –B. 163
16. Nūrpeiısov K. Alaş häm Alaşorda. –Almaty: Atatek, 1995. -256 b. -B. 162.
17. Nūrpeiısov K. Alaş häm Alaşorda. -Almaty, 1995. -B. 209.