Vikingter nege şejıreşıl?

Resei Ǧylym Akademiiasynyŋ korrespondent-müşesı, filologiia ǧylym­darynyŋ doktory Fedor Uspenskiidıŋ pıkırınşe, baiyrǧy ata-babalaryna barynşa män beru nemese tüpkı tegınıŋ kım bolǧanyn anyq bılu –tek ortaǧasyrlyq vikingterge ǧana emes, bügıngı skandinaviialyqtarǧa da, onyŋ ışınde, äsırese, islandiialyqtarǧa etene jaqyn qūndylyq. Sebebı halqynyŋ sany tym az bol­ǧan­dyqtan boluy kerek, bügıngı islan­diialyqtardyŋ köpşılıgı özderınıŋ tüp­kı ata-tegı men genealogiialyq tamy­ryn H ǧasyrda ömır sürgen äigılı islan­diialyq termeşı ärı qissaşy Egil Skal­lagrimssonnan (Egill Skallagrímsson) nemese eskı zamandarda ömır sürgen belgılı bır aituly tūlǧadan taratudy jön sanaityny aiqyn baiqalady. Būl ürdıs bügıngı İslandiiada eşqandai mın bolyp sanalmaidy. Kerısınşe, mūndai dästür islandiialyq qissa aituşylar men termeşıler üşın de, olardyŋ tyŋdarmandary üşın de öte baǧaly ärı ötken tarihty qaita tırıltıp, ony bügıngı künmen jalǧastyratyn eŋ oŋtaily qūralǧa ainalyp ketkenı körınıp tūr jäne būl ürdıstıŋ öz halqymyzdyŋ ara­synda da däl solai baǧalanatyny belgılı. Är azamattyŋ tüpkı genealogiiasy men ata-baba şejıresın ūlyqtauy Skan­dinaviiada, äsırese, orta ǧasyrlarda ülken basymdyqqa ie bolǧan. Bırde-bır jiyn qissasyz nemese şejıresız ötpegenge ūqsaidy. Öitkenı ondai basqosularǧa halyq, bırınşıden, qissa­lardaǧy keiıp­kerler men este joq eskı zamandarda bolǧan eleulı oqiǧalar arqyly öz tarihy men salt-dästürlerınen qūndy derekter men mälımet alu üşın, ekınşı jaǧynan, özderınıŋ tüpkı genealogiia­lyq tegın tanyp-bılu üşın jäne sondai mälımetter arqyly özderın de özge jūrtqa tanytu üşın barǧan. Bır sözben aitqanda, genealogiialyq jelı men ha­lyq şejıresı sol kezdegı qoǧamnyŋ eŋ basty ūiytqysy men temırqazyǧy bolǧan. Sondyqtan da, qissaşylar men termeşıler eşbır qate jıbermeuge tyrysqan. Sebebı halyq jadynda saq­ta­lyp qalǧan tarihi qūndylyqtar eş būr­malanbai, bäz qalpynda jetse, tyŋ­dauşylar da maqtanyş sezımıne bö­lenıp, termeşıler men qissaşylarǧa öz qa­zaǧymyzdyŋ arasyndaǧy siiaqty, ülken qūrmet körse­tılgen.

Al keide genealogiia men şejırenıŋ ädebi dästür şeŋberınen şyǧyp ketetın kezderı de bolǧan. Mäselen, bır qissada norvegiialyq Sverrir esımdı korol Norvegiia taǧy üşın saiysqa tüsken kezınde, aimaqtardy aralap, halyqpen jüzdesu barysynda elektoratty öz jaǧyna tartu maqsatynda älgı jiynda bolaşaqta halyqtyŋ paidasy üşın özı ıske asyratyn ıs-josparlary turaly tyŋdauşylardyŋ jürekterın bauraityn jalyndy söz söileudıŋ ornyna, özınıŋ Gunhild esımdı anasynyŋ genealogiialyq şejıresın täptıştep aityp beruge tyrysqan körınedı. Onyŋ sözıne qūlaq türgen elektorat bolsa, özderınıŋ Sverrirdıŋ anasymen qai jaǧynan tuys ekenın nemese onyŋ qadır-qasietınıŋ qai tūstary özderıne jaqyn keletının topşylap, bolaşaq koroldıŋ genealogiiasy men ata-baba şejıresınıŋ özderımen qanşalyqty alys-jaqyn ekenın bajailaumen bolǧan.

İslandiia tarihynyŋ atasy sanalatyn «İslandiialyqtar turaly kıtap» atty tuyndynyŋ avtory – sviaşennik Anri Torgilson öz şyǧarmasynda İslandiia aralyna halyqtardyŋ o basta qalai kelıp qonystanǧany, Hristian dınınıŋ qalai engenı, şırkeu instituttary jäne episkoptardyŋ keluı jaiynda jan-jaqty mälımet bere kelıp, sözın «Kıtabym osymen tämam boldy» dep aiaqtaǧan körınedı. Al şyn mänınde avtor kıtabyn solai aiaqtadym degenımen, jazuyn ärı qarai jalǧastyryp, ekı genea­logiialyq şejırege kösıle toqtalǧan kö­rınedı. Olardyŋ bırınşısı – tört is­landiialyq episkoptyŋ genealogiiasy jaiyndaǧy mälımet. Bıraq olardyŋ ekeuı ömırden ötıp ketken episkoptar bolsa, qalǧan ekeuı Anri Torgilsonǧa kıtap jazu kezınde ärtürlı aqyl-keŋes bergen bastyqtary eken. Anri Torgilson ekı episkopqa bergen kömekterı üşın jai ǧana alǧys aitsa da nemese kıtap solarǧa baǧyştalady dese de jetkılıktı bolar edı. Bıraq olai etudıŋ ornyna Anri Torgilson episkoptardyŋ genealogiiasyn tarqatu arqyly olardy İslandiiaǧa eŋ alǧaş kelıp qonystanǧan eŋ daŋqty tūlǧalar retınde tym asqaqtatyp jıber­gen körınedı. Osymen ǧana şektelmei, Anri Tor­­gilson endıgı jerde adam tüsınıp bol­maityn qaidaǧy bır İngvi Ko­nung Tiurkov esımdı jerjüzıne bi­lık jürgızgen konung, iaǧni korol mär­tebesındegı mifologiialyq keiıpkerdıŋ genealogiiasyn tūqym-tūiaǧyna deiın jılıktep, özıne deiıngı ūzaq-sonar şe­jırenı şūbyrta jöneledı. Būl genealogiia eŋ soŋynda mynadai sözdermen aiaqtalady: «...menıŋ äkem Torgils, al onyŋ ūly – men – Anri bolamyn». Qalai bolǧanda da, būl şejırenı aiaǧyna deiın tyŋdaǧan nemese oqyp şyqqan kez kelgen adamnyŋ jadyna Anri Torgilson­nyŋ avtografy jazylyp qalǧany kü­män tu­dyrmaidy. Demek ol özınıŋ älgı kıtap­tyŋ avtory ekendıgın däleldeu üşın basqa ädıs tappaǧan syŋaily. Ol – ol ma, Anridıŋ negızgı nysanasy – öz oqyrmandaryna özınıŋ genealogiialyq tegınıŋ sonşalyqty biık nemese äleu­mettık märtebesınıŋ sonşalyqty joǧary ekenın däleldeu, iaǧni ata-babalarynyŋ Qūdai emes, bıraq Qūdaidan bylai emes bolǧanyn qalamyna erık bere otyryp, fantastikalyq epitetterdı qoiu jaǧyp, barynşa därıpteu bolǧanyn baiqamau mümkın emes. Sonymen, skandinaviialyq genealogiia – tek ötken tarihqa jasalǧan ekskurs qana emes, ol sonymen qatar şejı­re taratuşy adamnyŋ bügıngı bolmys-bıtımınen bastap, sodan soŋ ūzyn-so­nar baspaldaqtarmen ūrpaqtarynan-ūrpaqtaryna tömendei otyryp, şe­jıre iesınıŋ ötken zamandardaǧy ata-babalarynyŋ daŋqty beinelerı men aituly ıs-äreketterın monşaqqa tız­gen­dei etıp, körkem tılmen ärı maq­ta­nyş sezımımen baiandau. Demek skan­dinaviialyq genealogiia – ötkendı tırıl­te otyryp, ony bügıngı künmen jal­ǧau, basqaşa aitqanda, keşegı men bügın­gınıŋ arasyna köpır salu. Sondai-aq qan­dai şejıre bolsyn, onda eŋ aldymen şejıre iesınıŋ ata-babalary barynşa därıpteledı, alaida eŋ soŋynda sol şejırenı aityp otyrǧan adamnyŋ özımen şekteledı. Būl faktor, iaǧni ekı baǧyt­ty ge­nea­logiialyq şejıre skandinaviia­lyq­­tar üşın asa maŋyzdy, öitkenı ol keşegı men bügıngını jalǧaityn köpır bolǧandyqtan, auditoriia sanasynda küllı tuystyq bailanystardy sol şe­jırenıŋ keiıpkerlerı atalǧan saiyn ünemı tırıltıp otyrady. Mıne, sondyqtan da, skandinaviialyq şejıreler ädette sansyz köp keiıpkerlerdıŋ esımderıne toly bolady jäne tarihi şyndyqtan habar beredı. Aitalyq, teŋız saparlary kezınde kezdesıp qalǧan ekı konung eŋ aldymen jön sūrasu arqyly şejırelerın sılteme jasai otyryp, bır-bırıne tuystyǧy bar-joǧyn äbden anyqtap alǧannan keiın ǧana dostasyp, ne bolmasa jat ekenın bılıp, öz jönıne ketetın bolǧan.

Demek genealogiia men şejırenıŋ bas­ty maqsaty – tek ötkendı tırıltetın faktor ǧana emes, sonymen qatar olardyŋ ekınşı qyzmetı adamdardyŋ tuystyq qarym-qatynastaryn arttyryp, bır-bırıne süieu bolatyn belsendılıgın jan­dandyratyn öte maŋyzdy mädeni-äleu­mettık kılt bolyp sanaldy. Tıptı Resei jerıne ketıp, sonda qonystanyp qalǧan skandinaviialyqtardyŋ özderı de qanşalyqty orystanyp ketkenıne qaramastan, alystaǧy Otandarymen qatynastaryn üzbei, eger qiyndyq tua qalsa, variagtar dep atalyp ketken qandas tuystaryn panalaityn bolǧan. Tıptı äulie Vladimirdıŋ özı de tolyqqandy orys kniazıne ainalyp ketse de, baiyrǧy vikingtık qasietterın saqtap qalǧany belgılı.

Taǧy bır erekşe nazar audaratyn faktor mynau: este joq eskı zamandarda Skifiiadan attanǧan baiyrǧy skan­dinaviialyq vikingterdıŋ genea­logiialyq şejıre qalyptastyru ür­dısı men qazaq halqynyŋ şejıre qalyp­tastyru ürdısınıŋ arasynda öte ülken ūqsastyqtar bar ekenı jäne olardyŋ maqsat-müddelerı men atqaratyn qyz­metınıŋ bır-bırınen aumaityndyǧy, son­dai-aq ol arada myŋdaǧan jyldar ötse de, Skandinaviiaǧa Skifiiadan attan­ǧan halyqtar men Skifiianyŋ bü­gıngı mūragerı bolyp tabylatyn qa­zaq hal­qynyŋ arasyndaǧy tarihi, etno­grafiialyq, lingvistikalyq jäne ge­netikalyq bailanystardy būryn­ǧydan beter nyǧaita tüsetın ǧajap etno­­mädeni qūndylyq ekenı dausyz. De­­mek qazaq halqynyŋ «Jetı atasyn bıl­­megen jetesız» degen qanatty sözı­nıŋ astary öte tereŋ ekenı däl osy tūs­ta erek­şe baiqalady. Osy tūrǧydan kel­­gende, tılımızdıŋ sözdık qorynda tūr­­ǧan «baidaly tūrmaq, bas qaiǧy» de­gen söz tırkesınıŋ tüpkı maǧynasynyŋ küŋ­gırttenıp, bügıngı taŋda arhaizmge ainala bastaǧanynyŋ saldarynan kei­de auyzekı tılde «baital tügıl, bas qai­ǧy» bolyp aitylyp jürgenı de oilan­dyratyn mäsele. Al şyndyǧynda, este joq eskı zamandarda qazaq arasynda elge airyqşa qadırlı äskerbasy, iä bol­masa äigılı kösem nemese abyz nemese asa qadırlı aqsaqal dünieden ozsa, olar­dyŋ artynda qalǧan ūrpaqtary qai­ǧyryp, ädette qalyptasqan dästür bo­iynşa, basyndaǧy baidalylaryn (būrym­daryn) kesetın bolǧan, sol siiaq­­ty marqūmdardyŋ közı tırısınde mınıp jürgen attarynyŋ jal-qūiryq­tary da qosa küzeletın bolǧan. Tarihi aqparattardan belgılı bolyp otyrǧandai, baiyrǧy vikingterdıŋ batyr tūlǧalary da baidaly (būrym) ösırgenı anyq bai­qalady. Endı Wikipedia erkın ensiklopediiasynda keltırılgen baiyrǧy vikingterdıŋ genealogiiasyna qatysty Borr degen taqyryppen vikingterdıŋ mifologiiasyna qatysty aǧylşyntıldı maqalada keltırılgen myna bır ǧajap faktorlar men olardyŋ qazaq tılıne tärjımelengen mätınderıne nazar audaralyq.   Borr From Wikipedia, the free encyclopedia In Norse mythology, Borr or Burr (Old Norse: ‘son’, born; sometimes anglicized Bor, Bör or Bur) was the son of Búri. Borr was the husband of Bestla and the father of Odin, Vili and Vé. Borr receives mention in a poem in the Poetic Edda, compiled in the 13th century from earlier traditional material, and in the Prose Edda, composed in the 13th century by Icelander Snorri Sturluson. Scholars have proposed a variety of theories about the figure. Bor is also one of the most powerful gods even capable of surpassing Odin. [Qazaqşa audarmasy: Skandinaviia mifologiiasynda Borr nemese Burr (eskı norvegiialyq «tuylǧan ūl» degen ūǧym­dy bıldıredı. Aǧylşynşa Bor, Bör or Bur) Börınıŋ ūly bolǧan. Borr Best­lanyŋ küieuı jäne Odin, Vili jäne Ven­nıŋ äkesı bolǧan. Bör HIII ǧasyrda däs­türlı jolmen jazylǧan «poetikalyq Edda» öleŋınde jäne HIII ǧasyrda is­lan­diialyq Snorri Sturluson jazǧan prozalyq Eddada aitylǧan. Ǧalymdar būl tūlǧa turaly köptegen teoriialar ūsyndy. Bör – sonymen qatar Odinnen asyp tüsetın eŋ küştı qūdailardyŋ bırı.] Borr is mentioned in the fourth verse of the Völuspá, a poem contained in the Poetic Edda, and in the sixth chapter of Gylfaginning, the second section of the Prose Edda. [Qazaqşasy: Borr «Völiuspanyŋ» törtınşı öleŋınde, poetikalyq Eddadaǧy öleŋde jäne prozalyq Eddanyŋ ekınşı bölımı «Gilfaginingtıŋ» altynşy tarauynda kezdesedı: Borr is not mentioned again in the Prose Edda. In skaldic and eddaic poetry, Odin is occasionally referred to as Borr’s son. The role of Borr in Norse mythology is unclear. Nineteenth-century German scholar Jacob Grimm proposed to equate Borr with Mannus as related in Tacitus’ Germania on the basis of the similarity in their functions in Germanic theogeny. The 19th century Icelandic scholar and archaeologist Finnur Magnússon hypothesized that Borr was «intended to signify [...] the first mountain or mountain-chain, which it was deemed by the forefathers of our race had emerged from the waters in the same region where the first land made its appearance. This mountain chain is probably the Caucasus, called by the Persians Borz (the genitive of the Old Norse Borr)]... [Qazaqşa tärjımesı: Borr prozalyq Eddada būdan bylai atalmaidy. Skal­dikalyq jäne eddalyq poeziiada Odin keide Borrdyŋ ūly dep atalady. Skandinaviia mifologiiasyndaǧy Borrdyŋ rölı tüsınıksız. HIH ǧasyrdaǧy nemıs ǧalymy Djeikob Grimm Borrdy Mannuspen teŋestırudı ūsynady. Būl Tasittıŋ «Germaniiasynda» sipat­tal­ǧandai, olardyŋ nemıs teogeniia­syn­daǧy funksiialarynyŋ ūqsastyǧyna negızdelgen. Al HIH ǧasyrdaǧy islan­diia­lyq ǧalym jäne arheolog Finnur Magnusson «Borr»degen atau «alǧaşqy tau nemese tau tızbegı» degen ūǧymdy bıldıredı dei kelıp... «bızdıŋ näsılımız­dıŋ ata-babalary bırınşı jer paida bolǧan aimaqtaǧy sulardan paida bolǧan alǧaşqy tau nemese tau tızbegı. Būl tau sılemı, bälkım, parsylardyŋ Borz dep atalatyn Kavkaz tauynyŋ atauy boluy yqtimal»]. References/Cıltemeler:

• Brodeur, Arthur Gilchrist (transl.) (1916). The Prose Edda by Snorri Sturluson. New York: The American-Scandinavian Foundation.
• Bellows, Henry Adams (1923). The Poetic Edda. New York: The American-Scandinavian Foundation.
• Finnur Magnússon (1824). Eddalaeren og dens oprindelse, Vol. I.
• Grimm, Jacob (1883). Teutonic Myt­ho­logy, Vol. I. London: G. Bell and Sons.
• Lindow, John (2001). Handbook of Norse Mythology. Santa Barbara: ABC-CLIO.
• Lorenz, Gottfried (1984). Gylfaginning. Darmstadt: Wissenschaftliche Buchgesell­schaft.
• Mallet, M. (1847). Northern Antiquities. London: Henry G. Bohn.
• Nordal, Sigurd (1980). Völuspá. Darmstadt: Wissenschaftliche Buch­ge­sellschaft.
• Simek, Rudolf (1988). Lexikon der germanischen Mythologie. Stuttgart: Alfred Kröner.
• Simek, Rudolf (2007) translated by Angela Hall. Dictionary of Northern Mythology. D.S. Brewer. ISBN 0-85991-513-1
• Thorpe, Benjamin (1851). Northern Mythology. London: Edward Lumley.

Körıp otyrǧanymyzdai, baiyrǧy vikingterdıŋ mifologiiasynda olardyŋ qūdaiy sanalatyn Odin – Bör, iaǧni Börınıŋ ūly ekenı aiqyn körsetılgen. Endeşe, tek türkıtıldes halyqtardyŋ totemı (tegı) sanalatyn börı baiyrǧy Skifiiadan nemese bügıngı Qazaqstan jerınen üdere köşıp, Skandinaviiaǧa qonystanǧan ejelgı vikingterdıŋ de tüpkı tegı ekenı joǧarydaǧy ensiklo­pediialyq anyqtamadan anyq baiqalyp tūrǧanyn joqqa şyǧaruǧa bolmas. Al HIH ǧasyrdaǧy islandiialyq ǧalym men arheolog Finnur Magnusson bolsa, mült ketıp, «Borr, Bör, Bur »degen ataulardyŋ tüpkı maǧynasy Börı ekenın aŋǧara almaǧan, sondyqtan da olar älgı sözdı «alǧaşqy tau nemese tau tızbegı» degen ūǧymǧa telıp, onyŋ etimologiiasyn parsy tılınen ızdegen. Būl qatelıkterı üşın ol ǧalymdardy jazǧyruǧa da bola qoimas, öitkenı akademiialyq ǧylymda köpten qalyptasqan qaǧida boiynşa, baiyrǧy Skifiia tek İranmen bailanysty, al skifterdıŋ tüpkı tegı parsylar degen terıs ūǧym qalyptasqanyn ūmytpaǧanymyz jön. Al bügıngı ǧylym ol qaǧidanyŋ jalǧan ekendıgın, iaǧni baiyrǧy Skifiianyŋ bügıngı Qazaqstan ekenın de, sol territoriiany älımsaqtan berı mekendep kele jatqan halyqtyŋ qazaqtar ekenın de tolyq moiyndaidy.  

Ädıl AHMETOV,

Qazaqstannyŋ eŋbek sıŋırgen qairatkerı, Halyqaralyq

joǧary mektep ǧylym akademiiasynyŋ akademigı