Tılımızdıŋ aiasyn keŋeitıp, ony ärı qarai damytudyŋ basty şarttarynyŋ bırı – tıl tazalyǧyn saqtau. Tıl tazalyǧyn saqtau sauatty jazumen, äuezdı söileumen, tıl zaŋdylyqtaryna qarama-qaişy kelmeitın mäselelerdı eskerudı bıldırse kerek. Öz basym ana tılınıŋ janaşyry retınde osyndai saualdarǧa köpten berı nazar audaryp, azdy-köptı zerttep kelemın. Sonda baiqaǧanym, bız köbıne-köp tıl tazalyǧyna män bere bermeidı ekenbız. Bız dep otyrǧanym, ärine, barlyǧy emes. Tılge jauapsyz qaraityn, tıl äuezdılıgın, dybys ündestıgın saqtamaityndardy aityp otyrǧanym ǧoi.
Elımız öz Täuelsızdıgın jariialaǧannan keiın ana tılımızge erekşe män bere bastaǧanymyz belgılı. Keŋes Odaǧy tūsynda qanşama myŋ qaraközderımız öz tılderın ūmyta bastady. Būl qazaqtyŋ saf altyndai taza tılınıŋ sapasyna da aitarlyqtai äser ettı. Öitkenı qos tıldık keŋıstık qalyptasty. Tılderdıŋ bır-bırıne «yqpaly» da küşeidı. Nätijesınde tılımız şūbarlandy. Özge tılderdıŋ sözderın aralastyryp söileu jiıledı. Mūnyŋ barlyǧy, ärine, tıl tazalyǧy deitın mäselenı kün tärtıbınen tüsırgen joq. Bälkım, osyndaidyŋ äserınen be, «şala qazaq» degen ūǧym paida boldy. Öz tılın dūrys bılmeitın, bıraq azdy-köptı sözderdı aita alatyn, orysşa aralastyryp söileitın qazaqtardy «şala qazaq» dep ataityn boldyq. Saiyp kelgende, mūnyŋ barlyǧy tıl tazalyǧyna beijai qaraudan bastalsa kerek-tı. Öitkenı kez kelgen ūlt ökılınıŋ öz tılıne degen qūrmetı taza söileumen, öz tılın jaqsy bıluımen ölşenerı haq.
Qaibır jyly Elbasy Nūrsūltan Nazarbaev Ūlytau törınde bergen sūhbatynda tıl mäselesı turaly jaqsy aitty. Sonda: «Tıldıŋ maiyn tamyzyp söilep, basqa jūrtqa ülgı körsetuımız kerek» degen oiyn aşyq bıldırdı. Şyn mänınde, tıldıŋ maiyn tamyza söilep, özge jūrttardy qyzyqtyra bılsek, kım qazaq tılın üirenuge qūştar bolmaidy? Mäselenıŋ barlyǧy ainalyp kelgende özımızden bolyp otyr. Aramyzda öz tılın jetık bılmeitın, oiyn anyq jetkıze almaityn, tılderı şūbarlanyp ketken bauyrlarymyz qanşama. Endıgı bızdıŋ maqsat – tıl tazalyǧyna erekşe män berıp, osy baǧytta naqty şaralardy jüzege asyru. Sol jolda tıze qosyp, jūmyla jūmys ısteu. Bır-bırımızge tıl tazalyǧy jaiynda aityp, pıkır qosyp otyrsaq qandai ǧanibet bolar edı. Şeşendıktıŋ biık şyŋyna jetken halyqtardyŋ bırı de bıregeiı – qazaq halqy ekenın tarihtan jaqsy bılemız. Oraq tıldı bi-şeşenderdıŋ aityp qaldyrǧan nebır kösem sözderı bügıngı ūrpaqqa mūra retınde saqtaldy. Bıraq būl erteŋgı zamanǧa jetpei, tarihta qalyp qoiatyn qūbylys bolmauǧa tiıs. Şeşendık öner qazırgı ǧasyrda da, kelesı ǧasyrlarda da örıs alyp, damyp otyruy qajet. Al ol üşın ne kerek? Tılımızdıŋ äuezdılıgın saqtap, tabiǧatyn būzyp almai, dūrys, mädenietttı söileu daǧdysyn qalyptastyruymyz kerek. Balabaqşadan, mektepten bastap, tıptı joǧary oqu oryndarynda bılım alyp jürgen studentterdıŋ arasynda da tıl tazalyǧyna män beru mäselesın qaperge salyp, nazarda ūstap jürsek, qaneki. Zamanynda orystyŋ ataqty aqyn-jazuşylary osy tıl tazalyǧyna qatty män berdı. Tolstoi, Turgenev, Dostoevskii, Gorkii jäne t.b. tılbūzarlardy qatty synǧa aldy. Qazaq ziialylary da būl mäselenı ainalyp ötpedı. Öitkenı mäselenıŋ būlaişa qoiylmauyna basqadai sebep joq edı. Tıldı saqtau arqyly ūlttyŋ saqtalatynyn ziialy qauym ökılderı anyq bılıp, tüsındı. Būl oraida Mūhtar Äuezov «Ädeptı, tärbielı, mädeniettı adam, ol – özınıŋ ana tılınde dūrys söileiı bıletın adam» dep tegın aitpasa kerek. Ǧabit Müsırepovtıŋ: «Özınıŋ ana tılın ögei ūldary ǧana mensınbeidı, ögei ūldary ǧana aiaqqa taptaidy» degen ūlaǧatty sözı bar. Al Bauyrjan Momyşūly aitqandai, ana tılı ūlttyŋ bügıngı ǧana taǧdyry emes, erteŋgı de taǧdyry demekşı, mūndai mäselelerge jete män beretın kez keldı.
Endı özım zerttep, baiqap jürgen mäselelerge keleiın.
Naqty mysaldarǧa jügıneiık. Tıl tazalyǧyn saqtau degen mäsele sözderdı dūrys aitudan bastalady dedık qoi. Olai bolsa, kele jatyrdyŋ ornyna – kel atyr, kele jatyrmyz deudıŋ ornyna – kel atyrmyz, kele jatqandy – kel atqan, bara jatsamdy – bara atsam, jazyp otyrmyz – jazyp otyryq, qarap jatqanda – qarap atqanda, sūramaimyn – sūramaiym, qūttyqtaimyn – qūttyqtaiym, satyp jatyr – satyp atyr; ärı qarai – tuylynǧan, şaqyrylynǧan, audartylynǧan, körsetılındı, sondai ǧo, kördım ǧo, estıdım ǧo, bıldım ǧo, ūqtym ǧo («ǧoi» emes. – Avt.), tünge boldy, ap tūrsai, kiım ap kele atyryq, bü iaqta bır bäle bolaiyn dep atyr, otsai, otysai, jyrtyldyq, bere saşy, bıreusı, ekeusı, törteusı, telefony öşık, ūrdansa (dūrysy – ūrlansa), qaǧam (dūrysy – qalǧanmyn), anadarmen, mynadarmen, qanşau; jo aşpai atyr (dūrysy – joq, aşpai jatyr), jet minut, jet saǧat, salyny suǧa kettı, qoisan şy, o ierde, so ierde, bainalys, bainalysqa, kesılınıp qoiylynǧan, şai ışıp atysyŋ ba, ūiyqtap atysyŋ ba; iä, qazaqoveptın, kym, syz ba, byz ba, oinamaq qoiaq, sende äŋgıme bar, tapit ettım, parajniak keleatyrym, şäi ışek pe, almaisyŋyz ba… Osylai jalǧasyp kete beredı.
Joǧarydaǧy keltırılgen sözder men söz tırkesterın oki otyryp, tılge katysty köp närsenı aŋǧaruǧa bolady.
Tıldı şala bıletın qazaqtardyŋ tılınde qazaq tılınıŋ dybys ündestıgı tolyq joiylǧan. Saqtalmaidy. Qazaq tılındegı sözderdıŋ köpşılıgın ūmytqan. Tılderınde joq. Ūmytylǧan sözderdıŋ ornyna basqa maǧyna beretın sözderdı qoiyp aitady. Sondyqtan köptegen sözderdı şatastyryp alǧan. Keibır ūmytylǧan sözderdıŋ ornyna özbekşe sözderdı paidalanady: Sölem – salam (özbekşe), sälemet pe – salamat pa; sälemetsız be – salamatsyz ba, Assalaumaǧaleiküm – assalamaleikum; o ierde; bü ierde; gamam; o iaqta, bü iaqta, t.b. Sol siiaqty özderı oidan şyǧaryp, özderınıŋ arasynda qalyptastyryp alǧan sözder de ūşyrasady. Bızge tüsınıksız bolǧanymen özara aita beredı. Mysaly: aldyŋǧy künı – keşen arǧy künı, būranda – būralşa, auruşaŋ – auyrşaq, janyştau (jalpaitu) – maidandau, bırtındep – bırındep, t.b. Oidan şyǧarylǧan sözderdıŋ arasynda özbek tılındegı sözderden özderıne beiımdep jasap alǧan sözder de baiqalady: Qarap tūrym — qarap tūryŋ (özbekşe), jep otyrym, jep otyryŋ, körıp tūrym, körıp tūryŋ, ne deisın, ne deisen, qalaisyn — kalaisen (qandaqsen), t.b. Dūrysy — qarap tūrmyn, jep otyrmyn, körıp tūrmyn, ne deisıŋ, qalaisyŋ.
Sözderdıŋ ärıpterın tüsırıp aitu, kereksız jalǧaular jalǧap aitu, kerısınşe, jalǧauy bar sözderdı jalǧausyz aitu, belgılı bır ärıpterın özgertıp aitu da köp kezdesedı. Ärıpterı tüsıp qalǧan sözderden mysaldar keltıreiın: «Kel atyr, bar atyr, kelamai, bar amai, jür amai,jatyn (jatatyn), somen, memen, semen, qaitan(qaitadan), baǧannan (baǧanadan) t.b. Kereksız jalǧaular jalǧanǧan sözder: Bardymşy (bardym), keldımşı (keldım), aittymşy (aittym), bolǧandy (bolǧan), kelgendı (kelgen), barǧantūǧyn (barǧan), kelgentūǧyn (kelgen), bar ma ne (bar ma), keldy ma ne (keldı me), bes pa ne (bes pe), t.b.
Jalǧaulary tüsıp qalǧan sözder: Sen üiıŋ (senıŋ üiıŋ), men üiım (menıŋ üiım), balaŋ däpterı (balaŋnyŋ däpterı), men auylym (menıŋ auylym), özıŋ balaŋ (özıŋnıŋ balaŋ), Qarasu most bar ma? (Qarasudyŋ köpırınen tüsetınder bar ma?).
Ärıpterı özgerıp ketken sözder: Seŋkı (senıkı), meŋkı (menıkı), maǧam (maǧan), anadar (analar), būdar (bülar), mynadar (mynalar), ūrdyq (ūrlyq), t.b. Keibır qandastarymyzdyŋ qazaq tılındegı sözderdı dūrys aitpai tūrǧany, söilesıp türǧan kezde bırden baiqalady.
Tılderınde sözdık qory jetkılıksız bolǧandyqtan, söilemnıŋ aiaǧynda keletın ärtürlı etıstık sözderdı bır ǧana tüsınıksız sözben «atyr» nemese «atypty» dep aita beredı: Kün şyqty – şyǧyp atyr (atypty), kün batty – batyp atyr (atypty), tamaǧym auyryp tür – auyryp atyr (atypty). Özınıŋ ana tılın jaqsy bıletın adam, eşqaşan «kün şyǧyp jatyr», «tamaǧym auyryp jatyr» dep aitpaidy.
Bätıŋke, töpli, sömke, poiyz, şopyr, şemışke, bedıre, zauyt, tauar, t.b. Orys tılınde aitylatyn «odin raz», «dva raza» degen sözderdıŋ özın, «bır rez, ekı rez» dep qazaq tılınıŋ dybys ündestıgıne salyp, qazaq tılıne engızdık. Vedrony – bedıre (şelek), semechkany şemışke (şekıldeuık) degennen ūtylǧan joqpyz. Kerısınşe, tılımızdegı bar sözderge (şelek, şekıldeuık) qosymşa balama sözder engızdık. Tılımızdı baiyttyq, jaŋa sözdermen tolyqtyrdyq. Al qazaq tılınıŋ kazırgı jaǧdaiy mülde basqaşa. Endı tılımızdı baiytqandy qoiyp, tılımızdegı bar sözderdı joǧalta bastadyq.Endı osy şala qazaqtardyŋ tılı qazaqtyŋ dūrys tılın būzdy. Özımız de solardyŋ tılınde söilep, solardyŋ tılındegı sözdermen jaza bastadyq. Tılımızge nemqūraily qaraityndardyŋ tılındegı keibır sözder tılımızdegı bar sözderdı yǧystyryp şyǧara bastady. Köptegen sözder osy tıl būzylǧan aimaqtarda joiylmasa da, qoldanystan şyǧyp kettı. Adamdardyŋ köpşılıgı būrynǧydai «Sälemetsız be?» dep qazaqşa amandaspaidy, «Salamatsyz ba?» dep özbekşe amandasady. «Assalaumaǧaleiküm» dep «ǧ» ärpın qoiyp aitpaidy, «Assalamaleikum» dep özbekşe aitady. Bastaluy, körsetıluı, tüsırıluı, şegerıluı, taraluy, saqtaluy degen sözder sirek jazylatyn boldy. Kez kelgen kıtapty, gazet-jurnaldy alyp karasaŋyz basylymy, taralymy, körsetılımı, saqtalymy, şegerılımı dep jazuly tūrady. Eger sözderdıŋ būzyluy osylai jalǧasa beretın bolsa, būǧan toqtau salynbasa tılımızden aiyrylatynymyz anyq. Künnıŋ būlttanǧanyn – būlttanymy, aşylǧanyn – aşylymy, jauǧanyn – jauylymy, tamaq pısırudı – pısırılımı, şaidyŋ qainauyn – qainatylymy, qosu – qosylym, syzu – syzylym, azaitu – azaitylym, köbeitu – köbeitılım, jazu – jazylym dep aitatyn, jazatyn künderge jaqyndap kelemız. Tılın joǧaltyp alǧan adamdardyŋ tılın «dialektı» dep aituǧa, ony oŋtüstıktıŋ dialektısı, soltüstıktıŋ dialektısı dep oqulyqtarǧa engızuge bolmaidy. «Dialektı» degen sözdıŋ özınıŋ maǧynasyn dūrys bılu kerek. «Dialektı» degen söz – ekı qazaqtyŋ bır sözdı bıreuınıŋ dūrys (sonymen), ekınşısınıŋ būzyp aituy (somen) emes.Tılımızdegı bar sözderdı, äbden qalyptaskan sözderdı, tılımızde joq sözdermen almastyru jaqsylyqqa aparmaidy. (İesı – egesı, ie bol – ege bol, ielık etu – egelık etu, t. b.) Audarma sözderdıŋ dūrys audarylmai jazyluy da (kıtaptarda, köşedegı jarnamalarda), sony jazǧan adamdardyŋ tılderınde sözdık qorynyŋ joqtyǧynan, qazaq tılınıŋ dybys ündestıgın bılmeuınen. Tılderı sözdık qorǧa bai bolmaǧandyqtan, dūrys balama sözderın taba almaidy, ne qazaq tılınıŋ dybys ündestıgıne salyp jaza almaidy. Qazaq tılınıŋ dybys ündestıgıne salyp aitu arqyly, audarmai-aq tılımızge qanşama sözderdı engızdık. Bätıŋke, töpli, sömke, poiyz, şopyr, şemışke, bedıre, zauyt, tauar, t.b. Orys tılınde aitylatyn «odin raz», «dva raza» degen sözderdıŋ özın, «bır rez, ekı rez» dep kazaq tılınıŋ dybys ündestıgıne salyp, qazaq tılıne engızdık. Vedrony – bedıre (şelek), semechkany şemışke (şekıldeuık) degennen ūtylǧan joqpyz. Kerısınşe, tılımızdegı bar sözderge (şelek, şekıldeuık) qosymşa balama sözder engızdık. Tılımızdı baiyttyq, jaŋa sözdermen tolyqtyrdyq. Al qazaq tılınıŋ kazırgı jaǧdaiy mülde basqaşa. Endı tılımızdı baiytqandy qoiyp, tılımızdegı bar sözderdı joǧalta bastadyq. Bar sözderdı joq sözdermen (tüsınıksız sözdermen), özbekşe, orysşa sözdermen aitu, jazu arqyly tılımızdı būza bastadyq. Tıldı būzyp söileu – ony aiaqqa taptau degen söz, taptau degen – joiu degen söz.
Erkın OMAR
