Bükılälemdık mi künı: qyzyqty 25 derek

Bügın, iaǧni 22 şılde — Bükılälemdık mi künı. Eŋ alǧaş 2014 jyly Düniejüzılık nevrologtar federasiiasy osy kündı Bükılälemdık mi künı retınde bekıttı. Sodan berı dünie jüzınde būl data atap ötıledı. Qazaqstanda būl kündı 2014 jyly alǧaş bolyp almatylyq därıgerler atap ötken bolatyn. Almaty qalasynyŋ nevrologtary qosylyp, emhanalarda nauqastardy qabyldap, aşyq esık künın ötkızgen. Odan keiın elımızdıŋ bırqatar öŋırlerınde de būl atauly kün aiasynda ıs-şaralar ūiymdastyrylǧan. Degenmen älemdı jailaǧan pandemiiaǧa bailanysty ekı jyldan berı būl kün elımızde atap ötılıp jatqan joq. Negızınen, mi adam ömırınde zor röl atqarady. Mi bızdıŋ jalpy salmaǧymyzdyŋ bar-joǧy ekı-aq paiyzyn qūraidy. Bıraq onyŋ qan taratatyn myŋdaǧan talşyqtary aǧzamyzdaǧy ottegınıŋ jiyrma paiyzyn paidalanady.

Adam miy 75 paiyz sudan tūrady. Onyŋ qalypty jūmys ısteuı üşın aǧza sudy jetkılıktı mölşerde qabyldauǧa tiıs. Eŋ qyzyǧy sol, bızdıŋ basymyzdyŋ «ışıne» ornalasqan mi eşqaşan da ūiyqtamaidy. Bız qalyŋ ūiqyǧa batqanda miymyz tynym tabady degen qate pıkır eken.

Ǧalymdardyŋ aituynşa, kündızgı uaqyttan görı tün kezınde midyŋ jūmys ısteu jiılıgı artady. Sondai-aq adamnyŋ miyna äielderdıŋ äŋgımesınen görı erkekterdıŋ äŋgımesın  qabyldau jeŋılırek bolady eken. Sebebı adam dauysy midyŋ  är bölıgıne är türlı äser etedı. Äielderdıŋ dauysy jıŋışke, baiau ärı äuezdı türde şyqqandyqtan ony tüsınu üşın mi özınıŋ qosymşa resurstaryn paidalanuy kerek.   Bız sızderge adam miyna qatysty qyzyqty 25 derektı ūsynamyz. Mūqiiat oqyŋyz:

1. Jaŋa neirondyq bailanystar mida sız ärkez bırdeŋe eske saqtaǧan saiyn qūrylady.
2. Oianǧannan keiın mi energiia böledı. Salystyrmaly türde alsaq ol kışkentai şamnyŋ jūmysy üşın jetkılıktı bolady eken.
3. Mida 5 minut boiy ottek jetıspeuı ornyna kelmeitın zaqymǧa äkeledı.
4. Mi 50 jasqa deiın damidy.
5. Alkogol ışkende mi este saqtau qabıletın uaqytşa joǧaltady.
6. Adamnyŋ qalǧan bükıl ömırıne qaraǧanda ömırge kelgen kezınde  jüike jasuşalary köp bolady.
7. Midyŋ ne sol, ne oŋ bölıgı ǧana jūmys ıstemeidı, olar är kez bırlese jūmys ısteidı.
8. Az ǧana bilıkke ie bolu sezımı adam miynyŋ jūmysyn özgertetını jäne onyŋ aiauşylyq qabıletın azaitatyny ǧylymi tūrǧydan däleldengen.
9. Otbasyndaǧy qataldyq bala miyna, soǧystyŋ soldat miyna äser etkenındei äser etedı.
10. Şokolad iısı teta-ritmnıŋ öndırıluın belsendendıredı, ol öz kezegınde bosaŋsuǧa äkeledı.
11. Albert Einşteinnıŋ denesın aşqan patalogoanatom onyŋ miyn ūrlap alyp, formalin eretındısınde 20 jyldai saqtaǧan.
12. Senımdılık qasietın midyŋ bılgılı bır bölıgın yntalandyru arqyly tudyruǧa bolady.
13. Ūialy telefon arqyly ūzaq söilesu bas miynda ısıktıŋ paida bolu qaterın arttyrady.
14. Bala miy aǧzadaǧy gliukozanyŋ 50%-ynpaidalana alady, sol sebeptı de balalarǧa köp ūiyqtau qajet.
15. Mi denedegı ottegı pen qannyŋ 20%-yn paidalanady.
16. Sız jaŋa bır närsenı tanyǧan kezde mi qūrylymy özgeredı.
17. Köptegen mi parazitterınıŋ aşyluyna bailanysty ǧalymdar «zombi-apokalipsis» mümkındıgın joqqa şyǧarmaityn boldy.
18. Ūiqynyŋ qanbauy miǧa aitarlyqtai äser etıp, talqylau qabıletın, reaksiia bıldırudı tömendetedı.
19. Midyŋ jartysyn jadyǧa äser etpei-aq hirurgiialyq jolmen joiuǧa bolady.
20. 2015 jyly quattylyǧy jaǧynan törtınşı superkompiuterge adam miynyŋ bır sekundtaǧy belsendılıgıne jetu üşın 40 minut qajet bolǧan.
21. Amerikalyq önertapqyş Reimond Kursveilanyŋ pıkırı boiynşa 2023 jyly jeke kompiuterler adam miynyŋ esepteu quattylyǧyna jetedı.
22. Adam miy 100 mlrd neiron men trillion glialdı jasuşadan tūrady.
23. Bızdıŋ genderımızdıŋ jartysy midyŋ keşendı qūrylymyn surettese, ekınşı jartysy qalǧan 98% denenıŋ qūrylymyn suretteidı.
24. Ǧalymdar dieta midyŋ özın-özı «jeuıne» äkeledı dep esepteidı.
25. Ūmytu — būl mi üşın jaqsy: qajetsız aqparattyŋ joiyluy jüike jüiesıne kömektesedı.

Taǧy bır qyzyq, er adamdardyŋ miy äielderge qaraǧanda ülken. Sondai-aq ǧalymdardyŋ anyqtauynşa auyru sezımderın erkekter men äielderdıŋ miy ärtürlı qabyldaidy eken. Degenmen «Äielderdıŋ miy tauyqtyŋ miyndai eken» dep qorytyndy jasauǧa asyqpaŋyz. Öitkenı, aqyldylyq midyŋ salmaǧymen ölşenbeidı.

Osy oraida amerikandyq psihiatorlar men nevropatologtardyŋ pıkırıne nazar audarsaq, äielder miynyŋ neirony meilınşe belsendı jūmys ısteidı. Is jüzınde qanşama jetılgen dep sanalǧanymen, erler miynyŋ neirondary belgılı bır aumaqtarda ǧana jūmys ıstese, äielder miynyŋ neirondary äldeqaida keŋ kölemdı qamtidy. Ony ǧalymdar äiel miyndaǧy «sezımtaldyq» pen «ūǧymtaldyq» bailanystyŋ anaǧūrlym tyǧyzdyǧynan dep tüsındıredı.

"Adyrna" ūlttyq portaly.