Altyn Orda — Qypşaq/Qazaq handyǧy
Altyn Orda turaly köptegen ǧylymi derekter men däleldemelerdıŋ tıkelei qazaq halqynyŋ enşısınde bolǧanyna qaramastan, qazırgı kezde osynau alyp imperiiany tek moŋǧol halqymen bailanystyru ürdısı basymyraq ekenı belgılı. Mūnyŋ negızgı sebepterınıŋ bırı- qazaqstandyqzertteuşılerdıŋ orys tıldı derekközderge süienuı. Olai demeske amal joq. Öitkenı qazaq tıldı derekterde Qypşaq handyǧy XI ǧasyr men XIII ǧasyrdyŋ basy, iaǧni 1128-1219 jj. aralyǧyn qamtidy. Sonymen qatar qazaq tıldı derekterde Altyn Ordany Deştı Qypşaq dep te ataidy. Bıraq Deştı Qypşaqty Qypşaq Handyǧy dep moiyndamaidy.Aǧylşyn tıldı Wikipedia erkın ensiklopediiasy men Britannica ensiklopediiasynda Altyn Ordanyŋ atauy Ūly Ūlys nemese Qypşaq handyǧy dep berılgen. Jäne de osy aǧylşyn tıldı derekterde Altyn Ordanyŋ, iaǧni Qypşaq Handyǧynyŋ küireuı 1466 jyl dep körsetedı. Qazaq Handyǧy men Qyrym Handyǧy aumaǧy alty million şarşy şaqyrymdy qūraityn Altyn Orda Qaǧanatynyŋ bır bölıgı ekendıgın jäne Qazaq Handyǧy 1847 jylǧa deiın, Qyrym Handyǧy 1783 jylǧa deiın ömır sürgenın naqty körsetedı. Aǧylşyn tılınde nūsqauy mynadai: «The Crimean Khanate and the Kazakh Khanate, the last remnants of the Golden Horde, survived until 1783 and 1847 respectively». Ūly Ūlys nemese Qypşaq handyǧy– Altyn Ordanyŋ eŋ alǧaşqy ataularynyŋ bırıekenın qadap aitady.
Ūly Ūlys – eŋ ülken, ortalyq memleket. Ūly Ūlys Moŋǧol imperiiasynyŋ geografiialyq qana emes, mädeni jäne saiasi ortalyǧy bolyp tabylatyn. Qaǧanattyŋ negızgı tılı Qypşaq tılı boldy. Demek Qypşaq Handyǧy, Deştı Qypşaq,Altyn Orda Qaǧanaty jäne Qazaq Handyǧy- ūlanǧaiyr bır memlekettıŋ är türlı atauy. Solai bola tūrsa da, älı kezge deiın Altyn Ordany moŋǧoldyŋ enşısıne tiıstı deitınder bar. Al ol däuırde moŋǧol memleketı bolmaǧan, öitkenı qazırgı Moŋǧol memleketı - tek Şyŋǧyshan imperiiasy qūldaraǧannan keiın ǧana paida bolǧan. Al Moŋǧoliianyŋ tarihşylary ata-babalaryn saqtar men ǧūndardan taratady. Būl jerde saq pen ǧūn qypşaqtardyŋ, iaǧni qazaqtardyŋ tarihi atauyekenıne basa nazar audaramyn. Qytai derekterınde moŋǧoldardy tatar dep ataǧan. Al tatar halqy qypşaq tılınde söileidı. Sonda moŋǧol, qypşaq, qazaq, tatar dep otyrǧanymyz- bır halyq.
Keŋestık jäne reseilık tarih ǧylymdarynyŋ doktory Svetlána Aleksándrovna Pletniova Qytai derekterınde Qypşaq atauy alǧaş ret b.d.d. III – II ǧasyrlarda kezdeskenın aitqan. Ol jazu ekı ieroglifpen Chin-Cha degen ataudy bıldırgenın aitqan. Qypşaqtardyŋ ata-babalary – Si, Saryjäne qytai derekterındegı Siueianto IV-VII ǧasyrlarda Moŋǧol Altaiy men Tian-Şan arasyndaǧy dalada köşıp jürıptı.
Osy oraida sary sözıne toqtalsaq: Altyn Orda degenımız — Sary oşaq, Sary Orda nemese Qypşaq Ordasy. Menıŋ osy pıkırımnıŋ eŋ qarapaiym dälelı – Altyn Ordanyŋ astanasy Sarai, Sarai Batu, Sarai Berke ataluy. Sarai – Sary Ai sözderınen bırıkken söz. Sary – altyn, kün jäne ot sözderınıŋ sinonimı. Proto moŋǧol tılınde: čaki-«ot», sara –«ai». Protokorei tılınde tắr sözı «ai» degen maǧynany beruıne de köŋıl bölu kerek. Öitkenı tarihi derekterde moŋǧoldardy tatar nemese tartar dep ataǧan. Prototürık tılınde de Sary sözınıŋ maǧynasy - «Qūba»- qypşaq sözınıŋ tübırı. (PTurk. Koba (sary, sūr)). Sary tüs- Altyn tüs pen Kün tüsınıŋ sinonimı. Altai tılderı tobyna kıretın ejelgı japon tılınde sary sözınıŋ tübırı kú-i sary sözı, ejelgı qytai tılındegı hu-p(qūp) sözınıŋ tübırınen alynǧan. Tūjyrymdai kele,Altyn Orda- Sary Orda- Sary Oşaq- Qūba Oşaq- Qypşaq, iaǧni «qypşaq» sözı – «sarai» (sary ai (-şyq), aidyŋ jarqyrauy)), «altyn oşaq», «sary şaqqyş» (sary oşaq, sary ot jaq, qūba şaq, qūp oşaq) sözderınıŋ balamasy.
Bır qyzyǧy ai sözı aǧylşyn tılınde mun, altyn –göuld dep audarylady. Mungöuld, iaǧni - Sar(y)ai bolyp tūr.
Endı Qazaq pen moŋǧol sözderınıŋ bailanysyn tauyp köreiık. Qazaq ta , moŋǧol da täŋırıge siynǧan. Ol üşın, eŋ aldymen, täŋırı sözınıŋ PA (proto-altai) tılınde t῾aŋgiri, PT (proto-türkı)tılınde teŋri / taŋrɨ PM (proto-moŋǧol tılınde) taŋgarag bolyp keletının, al būlarǧa PA ăŋatV PM aŋgir; PT Ăŋ(k)ɨt, iaǧni «üirek» sözınıŋ jaqyndyǧyn atap ötken dūrys. Üirek qūsynyŋ qaz tūqymdas ekenın eskersek, onda qaz jäne täŋırsözderınıŋ bır tübırden ekenıne köz jetkızuge bolady.
Altyn Orda jönınde älı kezge deiın bır tūjyrym bolmauynyŋ negızgı sebepterınıŋ Qazaqatauynyŋ köp maǧynaly söz retınde qaralmauynda. Köp maǧynaly Qazaq atauyndaǧy tübır söz qaz bolyp tabylady. Qaz- qūstyŋ bır türı. Būl söz,menıŋ zertteuımşe, ejelgı şumer tılınde hazu«qaŋqyldaq qūs», hu «qūs» retınde kezdesedı jäne Şumer halqynyŋ bır atauy. Sonymen bırge qaz qūsy hūn, türkı, moŋǧol halyqtarynyŋ aŋyzyna säikes Täŋırı atauynyŋ sinonimı bolyp esepteledı. Öitkenı ekı halyq ta Täŋırıge siynǧan. Al Täŋırı erte zamandaǧy türkı aŋyzy boiynşa uaqyttyŋ özı ıspettes telegei sudyŋ üstınde ünemı ūşyp jüretın Aq Qaz retınde beinelengen. Endı protomoŋǧol tılındegı galaɣu(n) jäne moŋǧol tılıne tuystas tılderdegı Galū sözderı qaz nemese jabaiyqaz degen maǧynany eskersek, moŋǧol sözınıŋ de qazǧa bailanysty ekenın bıldıretınıne közımız jetedı.
Demek, moŋǧol halqy XV ǧasyrǧa deiın qazaqtardyŋ bır bölıgı bolǧan.
Onyŋ üstıne, Şyŋǧyshannyŋ börjıgınnen, onyŋ ışınde Qabyl batyrdan örbuı, moŋǧol halqynyŋ bes taŋbaly Qypşaqtyŋ Mūrynynan, al Şyŋǧyshannyŋ özı elbörıden taraǧan Qobylandy batyrdyŋ ūrpaǧy bolyp tabylady degen ūiǧarymǧa alyp keledı. Şyŋǧyshannyŋ ūrpaǧynyŋ «töre» degen atpen belgılı boluy, Qypşaqtyŋ Torysymen säikes keledı. Būlardan basqa da säikestıkter köp. Şyŋǧyshannyŋ babasy Qabyl batyr qaŋlyq nemese qamaq, iaǧni «küllı moŋǧoldy» basqarǧan, al Şyŋǧyshannyŋ äskerı Qaŋly men Qypşaqtan tūrǧan.
Sondyqtan Altyn Ordany Deştı Qypşaqtyŋ, al Şyŋǧyshan qaǧanatyn orta ǧasyrdaǧy Qazaq jerınıŋ, iaǧni Mäŋgı Eldıŋ jalǧasy retınde qarastyru kerek.
Ädılbek İŞANBEKŪLY
