Biyl Qarakerei Qabanbai batyrdyŋ tuǧanyna 325 jyl toldy. Aituly mereitoi aiasynda Astana, Almaty qalalarynda, Almaty, Şyǧys Qazaqstan oblystarynda auqymdy şaralar josparlandy. Osyǧan orai BAQ betterınde babamyzdyŋ arǧy atalarynan, ömırınen, ösken ortasynan köpşılıkke keŋınen tanys emes papaqtaryn jariialap otyrudy jön sanadyq.
QABANBAI BATYRDYŊ BABASY – TOQTARQOJA
Qarakerei Qabanbai batyrdyŋ arǧy atalary, olardyŋ sol tūstardaǧy tarihi oqiǧalarǧa, qoǧamdyq prosesterge aralasuy, özderı ömır sürgen ortalardaǧy saiasi, äleumettık orny, ösıp-öngen topyraǧy tūrǧysynda tiianaqty zerttelgen, taban tırer derekterı jetkılıktı, tūşymdy eŋbek älı jazyla qoiǧan joq. Al är türlı aŋyz, şejıre, ädebi dünieler tarihi şyndyq bola almaidy. Qarakerei Qabanbai batyrdy bız bolaşaq ūrpaqqa aŋyzdan ajyratyp, arşyp, naqtyly tarihi tūlǧasyn qalyptastyryp, beruımız qajet. Sebebı, auyzşa dünie qaşan da kemşın. Onyŋ üstıne ol ara-tūra şejırenı aituşynyŋ yŋǧaiyna būrylyp, jekelegen rudyŋ, toptyŋ, jeke adamdardyŋ soiylyn da soǧyp ketedı. Jalpy ūlttyq müdde, keide, rulyq müddenıŋ tasasynda qalady.
Osy olqylyqtardy toltyru üşın äŋgımenı şejıreden, ony taldaudan bastaiyq. Şejıre arqyly jazba tarihqa keleiık. Salystyraiyq.
Qazaq şejıresınde mūsylmandyq bastau alǧy kezekte tūrady. Mysaly, Aqtailaq bi şejıresınde qazaq Ännes sahabadan taraidy. Söitıp, barşa qazaqty arabtan, Mūhammed paiǧambardyŋ sahabasynan örbıtedı. Mūsylmandyq jolǧa tüsedı.Ary qarai osy Ännes sahabadan qazaqty tuǧyzyp, odan «Aqarys, Bekarys, Janarys üşeu tuady. Bekarystan – Daiyrqoja, Momynqoja, Smaǧūlqoja, Qoŋyrat, Qosymqoja, Qypşaq altau... Momynqojadan – Naiman, Naimantai ekeu. Naimannyŋ balasy Toqmaq degen jalǧyz ūly ölıp, Aqsūlu 18 jasynda jesır qalady» deidı. (Aqtailaq bi. Almaty, 1991j. 64-65-better). Būdan ärı bar naimanǧa belgılı toqsan üşınde tösek jaŋǧyrtqan Ökıreş Şal oqiǧasy aitylady.
Ökıreş Şal HIV-HV ǧasyrda ömır sürgen degen tūjyrymdy ǧylymi orta maqūldady. Endı qaraŋyzşy, sahabalardan Ökıreş şalǧa deiın mölşerı 700-jyldai ötuı tiıs. Sonda Ännes sahaba eŋ kemı 700 jyldai ömır süruı kerek. Adam osynşa jasai ma? Onyŋ üstıne VI-ǧasyrda, naq sol sahabalardyŋ tūsynda, naiman Aryq Būqa, Semız Būqa bastaǧan ülken memleket. Endeşe, şejırege süiensek, osy naiman HIÜ ǧasyrda qaita tuuy tiıs. Būl mümkın be? Ärine, jaŋylys. Naimannyŋ arabqa eşqandai qatysy joq. Arab bızden äldeqaida kenje. Ar jaǧymyz -ǧūn, saq, ortamyz-Kök Türık, bügınımız-qazaq. Endeşe, şejıre tarihi şyndyq emes.
Kelesı şejıreşı-Şäkärım qajy Qūdaiberdiev. Qajy ata naimandardy Ännes sahabadan emes, Sofy myrzadan taratady. Sofy myrzadan Ökıreştı tudyrady. Qajy ata Sofy myrzany, onyŋ balasy-mys Ökıreş Şaldy 1621 jyldary ömır sürgen degenge süieidı. Būl asa qisynsyz. Sebebı, 1621 jyldary Ökıreştıŋ dünieden ozǧanyna 200 jyldai ötken,ärı naiman memleketı VI ǧasyrda derbes saiasi, qoǧamdyq qūrylym. Şäkärım qajy naimandy on ǧasyrǧa kenjelettı. Mıne, şejırenıŋ «tarihi däldıgı» osyndai. Bızge tanys özge şejıreler de kemısten aiaq alǧyzbaidy. Söitıp, Aqtailaq bi men Şäkärım qajy şejıresı, sol siiaqty basqa da şejırelerdıŋ naiman tarihynan ǧylymi däiektı dälel, aqparat bere almaitynyna köz jetkızemız. (Şäkärım Qūdaiberdiev.Türkılerdıŋ, qyrǧyzdardyŋ, qazaqtardyŋ jäne handar äuletınıŋ şejıresı. Almaty. «Jazuşy», 1990 j. 73-74-b.b.)
Qūrbanǧali Halididıŋ şejıresın de söz etsek, artyqtyq etpes. Halidi da naimandy «Naiman» atty adam-jeke tūlǧa retınde ataidy. Söitıp, alǧaşqy ekı şejıreşınıŋ qatelıgın tüp-tügel qaitalaidy. Ol kısı bylai jazady «Orta Jüzdıŋ özınen, iaki balasynan Naiman tuǧan. Naimannyŋ balasy-Ökıreş...» Halidi da el ortasyndaǧy üzın-jūlqyn, salystyrmasy, aiqyndamasy joq, estıgenın jazyp alǧany körınedı. (Halidi Q.Tauarih Hamsa (Bes tarih) Almaty, 1992 j. 94-b.)
Aŋǧarsaŋyz, atalyp otyrǧan üş şejıre üş jaqqa tartyp barady. Būl taŋdanatyn nemese synap, mıneitın närse emes. Şejırelerge tän olqylyq. Auyzşa berılgen aqparattardyŋ barlyǧyna ortaq jaǧdai-norma. Şejıredegı jetımsızdık, şejıreşılerdıŋ derekterınıŋ osyndai ala-qūlalyǧy Qarakerei Qabanbai batyrdyŋ ǧūmyrnamasynda da mol. Aqtailaq bidıŋ, Şäkärım qajynyŋ, Qūrbanǧali Halididıŋ şejırelerı bügınge jetken şejırelerdıŋ könesı bolyp tabylady. Endı osy şejırelerdıŋ Qarakerei Qabanbai batyrdyŋ arǧy jaǧy turaly jazyp qaldyrǧanyn qarastyryp köreiık.
Aqtailaq bi şejıresı Saibekhannan Toqtamyshan, odan Toqtarqoja, Tolymqoja, Qoişyaǧa tudy deidı. Saibekhan köp şejırelerde «Naimanbala» atalady, ruy auyzǧa alynbaidy. Bi ata ony qajet dep tappaǧan sekıldı. Sebebı, jazyp, aityp otyrǧany naiman şejıresı ǧoi. Toqtarqoja naimandy-«naiman» dep nesın jazsyn. Keiınnen Qarakerei Qabanbai batyrdyŋ ar jaǧyn bıreuler būra tartady dep oilamaǧan. Şejıre boiynşa Saibek pen Jūpar qaitys bolyp, elge jau tiedı. Qaşqyn bolǧan Toqtarqoja Qarakerei ışındegı Baiys bige toqtap, jylqysyn baǧady. Aqtailaq şejıresınıŋ ūzyn-yrǧasy osyndai.
Endı Şäkärım qajy Qūdaiberdiev atamyzdyŋ şejıresıne toqtalaiyq. Būl maǧan tanys naiman şejırelerınıŋ arasyndaǧy eŋ tolymsyzy, «äp» degennen balasy Qytai äkesı Tölege (Tölegetai dep bılıŋız) äke bolyp bastalady. On ata naiman segızge qysqaryp, Sadyr men Kökjarly auyzǧa alynbaidy. Kım, kımnen tudy-aiyryp alu asa qiyn. Bır jaŋylys, ekınşı jaŋylys... Söitıp keledı de, aiaq astynan «Baiystyŋ qyzy Maqta sartqa (özbekke) küieuge tiıp, Erjıgıt, Baijıgıt degen ekı ūl tudy. Erjıgıt äkesımen Türkıstanǧa kettı...» dep jäne qatelesedı. Aqiqatynda balalar: ülkenı-Baijıgıt, kışısı-Janjıgıt. Bes Baiys, Mūryn-Baijıgıt, Baijıgıt şejırelerı-Baijıgıt, Janjıgıttı atauda bır ızdı, ekı pıkır joq. Qajekeŋ būrys ketken. Maqta-Erjıgıt esımdı ūl tumaǧan. «Sartty» qaidan şyǧarǧany jäne jūmbaq. (Ş.Qūdaiberdiev, Şejıre... Almaty, 1990 j. 74-bet).
Kelesı şejıre-M.Tynyşbaevtıkı. Mūnda Tört Tölegetaidyŋ qara şaŋyraǧy Törtuyldyŋ aitylmai qaluy şejırenı Mūhaŋ özı salǧan Türkıstan-Sıbır temırjoly boiynan jazyp alǧan, şyǧystaǧy naimanǧa joly tüspegen degen oiǧa şaqyrady. Temırjol boiynda bügıngı künge deiın de törtuyl auyldary kezdespeidı. Şejıre naimandy bırden Tölegetaidan taratady. Jalqy ūly Qytai atalmai Tölegetaidan Qarakerei, Matai, Sadyrdy tudyrady. «Aitularǧa qaraǧanda» degen sözdı jiı paidalanyp, jūrttan jinaǧanyn eskertıp otyrady. Toqtarqoja turaly «Toqtar degen qoja keldı» dep qysqa qaiyrady. Şejırege asa män bermeidı.
Mıne, üş şejıre, ädettegıdei, üş derek ūstatty. Osylardyŋ eŋ könesı Aqtailaq biden qalǧan mūra. Endeşe, naq osy şejıreden HVII ǧasyrdyŋ basynda, Toqtarqoja Baiys bige kelgende qandai eleulı oqiǧalar ötkenın jinaqtap, zerttep köreiıkşı.1692 jyly tuǧan Qarakerei Qabanbaidan Toqtarqojaǧa deiın tört ata-mölşerı 100 jyl. Sonda Toqtarqoja 1590 jyldardyŋ ar jaq, ber jaǧynda ömırge kelgen. Ol Baiys bige saqa jıgıt-otyzdardan asqan şaǧynda, bızge belgısız (äzırşe) bır sebeppen qatyn-balasyn tastap, ekı ınısımen qaşyp keledı. Būl-şamamen 1625-1630 jyldar.
Naiman şejıresınıŋ naq osy kezeŋdegı jai-japsaryn mūqiiat zertteseŋ, taŋ-tamaşa oqiǧalarǧa kezıgesıŋ.
1.Taşkent, Samarqan, Būqara, Horezmge naiman-Sarjomart pen Baiys bi osy kezde ünemı sauda toǧanaǧyn aparyp jüredı. Būl bar şejırede aitylady. Ol elderdıŋ saltynda ūzaq şamaǧa kelgen azamat uaqytşa üilenuge mındettı bolypty. Sol sebeptı Baiys bi de soŋǧy barysynda qatyn alady-mys. Atamyzdyŋ egdelengen kezı. Jaryqtyq aiaq asty Saryarqadaǧy Qaraǧaş-Jaltyrköl-Qazanşūŋqyrda otyrǧan elıne qaitpaq bolǧanda kelınşegı:
-Bieke, aiaǧym auyr,-deptı.
-Mä, mynau-menıŋ taqiiam. Ūl tusa, atyn Baiǧana qoiasyŋ. Qyz tusaŋ, özıŋ bıl. Ombydan berı, Qyzyljardan ary otyrmyz. Izdep, tabarsyŋdar. Taqiiamdy el tanidy,-dep, jolǧa şyǧyp ketedı. Suyt ketedı. Äŋgıme ūzaq. Qysqarta aitaiyq. Er jete Baiǧana men anasy Baiys bidı ızdep, tabady. (Qarakerei şejıresı. S.Amandyq, Almaty, 1998 j. 22-23b). Baiǧana joldasy Bolatşyny erte keledı. (S.Amandyq. Qarakerei şejıresı, Almaty, 1998 j. 23-bet).
Qarakereidıŋ ülken ekı atasy Baiǧana men Bolatşy naimanǧa Toqtarqoja, Tolymqoja, Qoişyaǧalarmen ırkes-tırkes, bır mezgılde jetedı. Naimandarǧa qosylyp kete barady. Barlyǧy da Baiys bidıŋ tūsynda.
«Qazybekten Baǧanas, Toǧanas degen ekı ūl tuady. Būl ekı bala bır şabyndyda adasyp, qaŋǧyp ketıp, Saryjomart ızdep, Taqyny (Toǧanasty) Ürgenış degen qalada... tauyp... kökjal atyn berıp alady. Sodan Toǧanas Kökjarly atanady... Baqyny (Baǧanasty) Būqara maŋynda tanyp, burasyn berıp alady. Sodan Baqyny Bura atandyrǧan» (Aqtailaq bi. Almaty 1991 jyl, 67-bet).
Ömırden erterek ozǧan, ǧylym doktory Ermek Sälımbaidyŋ Bura şejıresınde Buradan özıne deiın 15 ata sanapty. Är ataǧa tiesılı 25 jyldy 15 ataǧa köbeitsek, 375 jyl şyǧady. Ermek 1966 jylǧy. Sonda 1966-dan 375-tı alsaq, Bura mölşerı 1590 jyldary tuǧan. Būl Qarakerei Qabanbai batyrdyŋ törtınşı atasy Toqtarqoja tuǧan merzımmen tūstas. (E.Sälımbai, Ata-baba tarihynan. Almaty, 2007 j. 167-bet).
Baqy men Taqy (Bura men Kökjarly) qūrby bolǧandyqtan, şejırege sai Kökjarly da sol şamada tuǧany anyq. Būl da Baiys bidıŋ tūsy. Sonda Şejıredı aitylatyn Baiǧana, Bolatşy, Kökjarly, Bura, Toqtarqojanyŋ tuǧan merzımderı şamalas, barlyǧy qatar qūrby. Bır şamada Baiysqa keledı.
Söitıp, Baiys bi, Sarjomarttardyŋ tūsynda naimanǧa bes ruly el kelıp qosyldy. Olardyŋ ekeuı-Bura men Kökjarly-toǧyz ata bolyp otyrǧan qazaq naimandaryn on bır ataǧa jetkızdı. Üşeuı-Baiǧana, Bolatşy, Toqtarqojadan tuǧan Baijıgıt, «Bes Baiys» atalyp otyrǧan Qarakereidıŋ Baiys būtaǧyn segızge jetkızdı. Naq osy kezden qazaq naimandary Baltaly, Baǧanaly, Qarakerei, Matai, Sadyr, Tortuyl, Kökjarly, Bura, Sarjomart, Terıstaŋbaly, Dürmen bolyp qalyptasty. Aŋyzǧa säikes Bura men Kökjarlynyŋ bügıngı özbek jerınen kelıp qosyluy-qazaq naimandarynyŋ şejıresın bırjolata tūiyqtady. Künı bügınge deiın naiman qazaq ışınde osylai ajyratylady. Qalǧandary özbektenu prosesınen ötıp, «özbek» atalyp kettı. Bıraq olar da tegın ūmytpai «naimanbyz» deidı. Al, Qarakereidıŋ Baiys tarmaǧy 1600 jyldardyŋ basyna deiın Mūryn, Syban, Qyrjy, Şörentai, Aqymbet atalyp kelse, endı olarǧa Bolatşy men Baiǧana jäne Toqtarqojadan tuǧan Baijıgıt qosyldy. Būlar bügıngı künge osy qalpynda jettı. Qyzyǧy, segız ata bolsa da, qazır «Bes Baiys» atalady. Tüsıngen şyǧarsyz. Eskerte keter bır jait-sol şaqtarda Kökjarly men Bura negızınen Ūlytaudy mekendegen syŋaily. Sarjomarttyŋ tauyp alyp, Arqadaǧy naimandarǧa qosyp jürgenı özbek jerınde bölınıp qalǧan az ǧana toby bolsa kerek.
Atap aitatyn bır jaǧdai-«Toǧyz taŋbaly, on bır ata Naiman» degende tek qana qazaq halqynyŋ qūramyndaǧy naimandardy atap otyrmyz. Būlardyŋ syrtynda özbek, qyrǧyz, qaraqalpaq, türkımen, äzırbaijan, tatar, noǧai, tıptı, täjık ışınde de naimandar bar. Olardy da atap ketsek artyq bolmas: qyzyl, dürben, qara, ökıreş, bostorǧoi, bazar, boldai, chanteke, üştai, büie, myrza, juanbūt, kökşı, qūran, qaşai, bua, qaşarqūl, sar (sary) loqai-naiman (täjıkte), kün, jerde,päskı (kışkene), katta (ülken). Äzırge menıŋ kezdestırgenderım-osylar. Qyrǧyzda Oştaǧy naimandarda meiman boldym. Täjık naimandarymen ekı jyl aralastym. Özbek naimandarymen toǧyz jyl baryp-keludemız. Noǧai, tatar naimandarymen 2003 jyly kezdestım.
Sonymen, Baiys bidıŋ tūsyndaǧy 1620-1640 jyldary özge ūlttardyŋ qūramynda qalyp qoiǧan naimandardyŋ ülken toptary qazaq naimandaryna qosyldy. Qazaq naimandarynyŋ özge ūlttardaǧy naimandardan oqşaulanu prosesı aiaqtalyp, Qazaq naimandary tolyqtai qalyptasty, būl tarihi ürdıs tiianaqtaldy. On bır ata naiman qazaq atandy. Tarihi faktıler, şejıre derekterı osyndai tūjyrym jasauǧa jeteleidı.
Öz basym «Baqy men Taqy joǧalyp, tabyldy», «Baiǧana taqiia alyp, Bolatşyny erte keldı» degenge onşa-mūnşa senbeimın. Kökjarly men Bura- älımsaqtan VI-VII ǧasyrdan naimanmen qatar jasasyp kele jatqan köne, baǧzy rular. Ataulary özgerıp otyrsa, ol basqa äŋgıme. On bır ata naimannyŋ kez kelgenı yqylymnan tamyr tartady. Şejıre oqiǧany däl taba almasa, ony bırneşe ǧasyrǧa azaityp ta, köbeitıp te jıberedı. Mysaly, Aqtailaq bi şejıresınde «Naimannyŋ äulie kelını Belgıbaiǧa üşınşı äiel äperedı... Būdan Baǧanaly, Baltaly degen el taraidy» deidı. (Aqtailaq bi, 67-bet). Belgıbai-Ökıreştıŋ jalqy ūly. Mölşerı, HV ǧasyrdyŋ ortasynda tuady. Olai desek, Baǧanaly men Baltaly şejırege sai HV ǧasyrdyŋ jetpısınşı jyldary tuuy tiıs. Alaida, şejırenıŋ osy tūsy-tübegeilı qate.
Bügıngı naiman-baǧanalylar özderın Ketbūqadan taratady. Ol-Joşy hannyŋ, Qūlaǧu hannyŋ bas qolbasşysy, «Aqsaq qūlan» küiınıŋ avtory, Joşy ölımın Şyŋǧyshanǧa jetkızuşı ataqty kemeŋger. İran, İrak, Siriia, İzrail jerlerın basyp alǧan Ūly qolbasşy, Evreidı 10 jyl bileidı. Osy Ketbūqa danyşpan 1260 jyly küzde, 80-ge taianǧan şaǧynda maidan üstınde Qūtyz sūltannyŋ qolynan qaza tapqany anyq. (T.Jūrtbai Dulyǧa, Almaty, 2007 jyl, 387-bet). Äne, auyzekı şejıre men tarihi jazba derekterdıŋ aiyrmasy.
Endı Kökjarly, Baiǧana, Bolatşy turaly öz oiymdy aitudyŋ retı keldı bılem. Menıŋşe, qazaq handyǧy nyǧaiyp, jerı keŋıgen soŋ qazaq qūramyndaǧy naimandardyŋ basşylary-Baiys bi, Sarymyrza (Sarjomart) qatarly el aǧalary tuys qamyn jep, Taşkent, Samarqan, Būqara, Horezm, Ürgenış, Hiuada qalyp qoiǧan naimandardy jiystyryp, qazaq handyǧyna köşırıp äkelıp jür. Jalpy ūlttyq, memlekettık maŋyzy asa zor jūmys atqarǧan.
Endı Toqtarqoja oralaiyq. Şejıreler onyŋ atasy Naimanbalanyŋ Horezmde,Şaibanitterde amanatta bolǧanyn jazbai aitady. Äbılhaiyr handyǧynyŋ «köşpelı özbekter» qauymdastyǧyndaǧy naimandar sol zamanda orasan zor küşke ie edı. Onyŋ sebebın M.Tynyşbaev naimandardyŋ adam sanynyŋ moldyǧymen tüsındıredı. Al, Şibandar degen kım? Oǧan ǧalymdar bylai jauap beredı. «Şiban ūlysynda ömır sürgen naimandardyŋ bır toby basqa da türkı jäne moŋǧol tıldes taipalarmen bırge ortaq atauǧa ie boldy. Ol şibandyqtar degen atau» (Naiman. Almaty 2008 j. 2 kıtap, 28-bet). N.A.Aristov būdan da ary ketedı. Älem moiyndaǧan ǧalym mynadai derek ūstatady: «...nastoiaşimi uzbekami byli tolko drujiny, pribyvşie s Şeibanidami, zerna etih drujin doljny byli sostavliat glavnym obrazom ostatki «korennogo» mongolskogo voiska Djuchi; eti rody uias-durmen, kiiat, kungrat, uişun, naiman»...Qazaqşasy-«Naǧyz özbekter dep Şeibandarmen bırge kelgen äskerdı aitady. Olardyŋ tüp negızın Joşy hannan qalǧan ejelgı myŋǧūl jasaǧy qūrady. Olar: ūias-dürmen, qiiat, qoŋyrat, üisın, naiman rulary edı.» (N.A.Aristov. Usuni i kirgizy ili kara-kirgizy. Bişkek. 2001 g. 370-str)(N. A. Aristov. Üisınder men qyrǧyzdar jäne qara qyrǧyzdar. Bışkek. 2001 jyl, 370 bet)
Atalyp otyrǧan Şeiban qazaq arasynda Säiben, Seibaq, Şäiben, Sädıbek dep te nyspylanady. Qabanbai batyrdyŋ arǧy jaǧy turaly
«Atamyz Toqtarqoja Säibekhannan,
Kezınde ozǧan eken myŋ men sannan»
degen joldardyŋ tüpkı, ūmyt bolǧan maǧynasy endı tüsınıktı boldy. Naiman balanyŋ Säibektıŋ-Şibandardyŋ han saraiynda öskenın, onyŋ naiman eltūtqasynyŋ balasy ekenın şejıre osylaişa, auyz ädebietınıŋ, auyzşa şejırenıŋ normalaryna säikes auystyra saqtap qalǧan. Naimanbala ösken han ordasy Ürgenış-Horezmde. Şäkärım qajynyŋ Toqtarqojany «özbek-sart» deuınıŋ sebebı osy.Tıptı, bügın de, ūiatta bolsa aitaiyq qytaidan, myŋǧūldan, qaraqalpaqtan kelgen qazaqtardy qysqarta-qytai, myŋǧūl, qaraqalpaq deimız bar. Şäkärımderden qalǧan yŋǧaisyz ürdıs älı bar. Kerei han men äz Jänıbek sol kezdegı öz mekenımız, qazırgı özbek jerınen köşıp, Şu boiyndaǧy Moǧol hany Esenbūqaǧa kelıp qonystandy ǧoi. Şäkärım qajy bügıngı özbek jerınen köşken olardy «sart-özbek» demeidı. Toqtarqojany ǧana ataidy.Sebebın tüsınu qiyn. Şäkärımūly Ahattyŋ «Äkem şejıresınde bıraz jaŋylys baryn aityp, tüzetpekşı edı. Ülgermedı» degen eken. Demek qajekeŋ qateleskenın ūqqan ǧoi.
Şyŋǧyshannyŋ keiıngı ūrpaqtary-Şaibandar, onyŋ ūrpaǧy türkı rulary basşylarynyŋ balalaryn amanatqa alyp otyrǧan. Būl şara amanatqa bala bergenderdıŋ bas kötermeuı, özgege auysyp ketpeuı üşın ıstelgen. Osyndai amanatta Naimanbala da bolǧanyn Qarakerei Qabanbai batyr turaly kıtaptarda jazylyp jür. Qysqartyp, eske tüsıru üşın oralyp otyrmyz.
Horezm memleketınıŋ ışı saiasi küresınıŋ aiaǧy qandy qaqtyǧysqa soqqanyn şejıre özınşe, auyz ädebietıne säikes aitady. Horezm Memleketınıŋ hanyn-äkelerın 1621 jyly öltırıp, memlekettı bes jylǧa juyq ūldary-Äbış pen Elbarys tartyp alady. Bıraq keiın qarsy jaq küş alyp, ekı ūl öltırıledı. Ekı ūldyŋ naǧaşylary-naimandar bas sauǧalauǧa mäjbür bolady. Būl oqiǧa jaily Äbılǧazy bahadür 400 jyl, N. Aristov 150 jyl, M. Tynyşbaev pen Şäkärım qajy 100 jyl būryn jan- jaqty jazyp ketken. Qaitalaudyŋ qajetı joq şyǧar. Mıne, Horezmdegı osy oqiǧadan keiın boi tasalap, öz naimanyna uaqytşa, artyndaǧy şu basylǧanşa kelgen Toqtarqojany «han tūqymynan» dep būlǧaqsyz söileidı. Aqtailaq şejıresı de Säibek hannan taratqany esımızde. Ahmadi şejıresı de Şaibaq hannan şyǧarady Toqtarqojany. Al töbe bi Süleimen toǧyz atasyn han qylyp körsetedı. Bar şejıre bırauyzdy. Naimanbala Şibandarda amanatta bolǧan naiman el tūtqasynyŋ balasy.
Kelesı bır asa maŋyzdy jaǧdai-naimandar naq osy HVI-HÜII ǧasyrda, Toqtarqojanyŋ tūsynda özbekte, türkımende asa quatty, memleket ısıne tıkelei aralasyp otyrǧan, patşanyŋ oŋ jaǧynan oryn alǧan, özgelerge des bermeitın ru edı degendı M.Tynyşbaev däleldep ketken. «Naimandar... Syr boiyndaǧy qalalardy, Ürgenıştı basyp aluǧa... Joşy hannyŋ qolbasşylyǧymen qatysyp Aral men Kaspii teŋızınıŋ aralyǧyna qonystanyp qaldy,.. Joşy ūlysynyŋ ortalyǧy Aral-Kaspii teŋızderı aralyǧyna auysqanda ... naiman öz ülesterıne jer aldy». (Naiman. Almaty, 2008 j. 335 bet). Körıp otyrsyzdar, naimandar Syr boiyna, bügıngı özbek jerıne, Ürgenış, Horezmge 1220 jyldarǧa deiın qonystanyp ülgergen. Tamyrlanǧan. 1621 jyldary osyndai mol küş jienderı Äbış jäne Elbarysty qoldaǧan şyǧar. Söitıp, taqqa jienderın jeteledı. Osy kez turaly Şäkärım ata mynadai maǧlūmat beredı: «Taqqa Samarqandtyq Hosrau degendı otyrǧyza almaǧan soŋ, Sofy Myrzanyŋ balasy Ökıreş qazaqtarǧa köşıp kettı». (Şäkärım Qūdaiberdıūly, Şejıre... Almaty, 1990 j. 75-bet). Şäkärım ata osy jerde Ökıreş Şaldyŋ emes, (ol kezde Ökıreştıŋ dünieden ötkenıne 200 jyldan asqan) Ökıreş naimandardyŋ özbek jerınde qalǧan ülken tobynyŋ-Toqtarqoja, Tolymqoja, Qoişyaǧa esımdı qara naimandardyŋ, Baiǧana, Bolatşy, Kökjarly, Bura naimandardyŋ qazaqqa üdere köşkenın aityp otyr. Osy jaǧdai naimanǧa qatysty taǧy da bır derektı köteruge jeteleidı. Ol jaily M.Tynyşbaev bylai jazady: «1625 jyly äkesın öltırgender öltırıldı. Naimandar Horezmnen 3 baǧytqa qaşty...» (M.Tynyşbaev. Qazaq halqynyŋ tarihyna qatysty materialdar. Taşkent, 1925 j. 56 bet ) Qaşqyndardyŋ bırı-Toqtarqoja. Şäkärım qajynyŋ «sart» deu sebebı, būlar Horezmnen auǧan.
Baiys bi Toqtarqojamen ejelden tanys siiaqty. Būǧan mynadai dälel bar.
Qazaqtyŋ bailyǧynyŋ da, barlyǧynyŋ da basy, tüp negızı-jylqysy. Jylqyny saqa, asa senımdı, boiynda küşı, qarynda quaty bar jıgıtter ǧana baǧady. Baiys bidıŋ elınde aptal azamat az emes-tı. Soǧan qaramastan jylqyşylardy da, jylqyny da Toqtarqojaǧa tapsyrady. Nege? Öitkenı, Baiys bi Horezm, Hiuadaǧy, Samarqandaǧy «köşpelı özbek» atalyp jürgen qazaqtardyŋ arasyndaǧy tektı tūqymnan şyqqan Toqtarqoja naimanmen arydan tonnyŋ ışkı bauyndai aralasyp, bılısıp ketken
Qazaq jetı atasyn bılmegen jerden qyz alyp, qyz berıspegen. Onyŋ üstıne Baiys sekıldı bükıl elı auzyna qaraǧan degdar bai «teŋ-teŋımen, tezek-qabymen» degen qazaqy qaǧidany berık ūstanǧan. Baiys bidıŋ qūdasy, küieu balasy özımen iyq teŋes, tegı qarakök boluy-mındet. Bet-bedelın, abyroi-ataǧyn ölımnen de joǧary ūstaityn Baiys bai Toqtarqojanyŋ özge elde qalǧan naiman el tūtqasynyŋ tūqymy ekenın, aralaryna jetı ata tüsıp ketkenın anyq bılgen soŋ bergen jalǧyz qyzy, erketotai Maqtany.
Toqtarqoja keterınde «jürmeimın» degen Maqtany qinaǧan da, renjıgen de joq. Qaiyn atasynyŋ bauyrynda ösken Baijıgıttı anasynan ajyratpai tastap kettı. Bıraq qazaqta «Qara şaŋyraq» degen qasiettı ūǧym bar. Sol ūǧym, qazaqşylyǧy kenjesı-Janjıgıttı tastatpady. Bolsaŋ, osyndai-aq qazaq bol!
Qarakerei Qabanbaidyŋ arǧy atalary turaly aituşylar men şejıreşılerde Naiman bala äz Jänıbek hanmen tūstas. Äz Jänıbek Jūpar anaǧa jerdı öz ükımımen bölıp beredı. Būl oqiǧa jönınde barlyq şejıreler men şejıreşıler, Darabozdyŋ öz ūrpaqtary pıkırles. Özgedei auan joq. Ekı-üş qiyrǧa tartyp tūratyn şejıre būl mäselede basqa aiǧaq ūsynbaidy.
Toqtarqojanyŋ atasy Säibek pen anasy Jūpar qazaq hany Äz Jänıbekpen syilasymdy boldy. Jūpar ana äz Jänıbekpen teŋ söilesedı. Osy-aq Toqtarqojanyŋ qarakök tektı ekenın, ony Jänıbektıŋ bılgenın aiǧaqtaidy.
Toqtarqoja şynymen qoja bolsa, qojalyǧyn ıster edı. Bala sündettep, şäkırt oqytyp, janaza şyǧaryp, sadaqa jinap, mal tapsa jarasady. Alaida, ne özı, ne ınılerı dındı maŋailamaidy, qojalyqtyŋ nyşany joq. Qoişyaǧa serılık qūryp ketedı neşe jyl. Söitıp jürıp, Qyzai anaǧa üilenedı.Sol tūstarda serı atanǧan qojany estıgenıŋız bar ma? Al özbek sauda jasap, terı-tersek jinasa kerek-tı.Endeşe Naimanbala-(Säibekhan) Şäibenderde amanatta ösken naiman Eltūtqasynyŋ ūly. Odan örgen Toqtarqoja da naiman emei, kım bolsyn.
Şäkärım atanyŋ özbektı «sart» deuınıŋ astarynda ne jatqanyn tüsınu qiyn. Jetı jasynda äkesı ölıp, Abai dananyŋ tärbiesınde ösken qajy atanyŋ Abaidyŋ Qarasözderın bılmeuı mümkın emes. Endeşe, Ekınşı sözde «Men bala künımde estuşı edım, bızdıŋ qazaq sartty körse, küluşı edı, eneŋdı ūraiyn keŋ qoltyq, şüldırlegen täjık dep» deidı. Abai sartty özbekten bölıp qaraitynyn Şäkärım qajy qalai aŋǧarmady eken? (Abai. Qarasöz. Poemalar. Almaty, 1993 j. 9 bet). Özbek-sart emes. Onyŋ üstıne qazaq atam zamannan berı «Özbek-öz aǧam, sart-sadaǧam» dep özbek pen sarttyŋ-täjıktıŋ arajıgın ajyratyp, özbek tuysymyz ekenın aityp keledı. Bügıngı qazaq 550 jyl būryn ǧana Äbılhaiyr hannyŋ Özbek Ūlysynan bölınıp şyqqany tarihi fakt.
Retı kelgende aita keteiın-Samarqan maŋy tūnyp tūrǧan qazaq rularynyŋ attaryndaǧy auyldar. Qyşlaq attary-Baǧanaly, Baltaly, Balǧaly, Besbala, Besnaiman, Dürmen, Jaǧalbaily, Zarman, Qaŋly, Qarabaǧanaly, Qaranaiman, Qataǧan, Qiiat, Qoŋyrat, Maŋǧyt, Naiman, Naimansarai, Naimantepe, Naimanauyl (özbek qyşlaq deidı ǧoi), Şanyşqyly, Saryqypşaq, Ökıreş, Taraqty, Kerei, Şapyraşty, Joǧary üisın, Janǧūly, Törtuyl, Toqmaq, Sadyr, Qarakesek, Qanjyǧaly, Qarqūrsaq, Şömekei, Saryqūl, Jambai... Būl, men bıletın qazaq rulary. Būl ataular bügıngı özbek jerı äz Jänıbek pen Naimanbala kezınde qazaqqa meken bolǧanyn aityp tūrǧan joq pa?! Osyny tarihi eŋbektermen tanys Şäkärım, ärine, bıldı. Onda «sarty» nesı? Jūmbaq!
Samarqannan 30 şaqyrymda jalpy naimannyŋ şejıre boiynşa bastauy Ökıreş Şal jerlenıptı. Babaǧa özbek naimandary 1988 jyly belgı qoiyp, molasyn saqtap otyr eken. 2011 jyly qazaq azamattary jinalyp, körnektı, el qyzyǧa qaraityn qūlpytas ornattyq. Biıktıgı-3 metr, enı-1,5 metr qyzyl granit atamyzdyŋ mäŋgılık ornyn belgılep tūr qazır. As berdık. Oǧan joǧaryda atalǧan rular köptep qatysty.
Naq osy Samarqandy Alşyn Jalaŋtös Bahadür biledı emes pe? Odan ärı, batysqa qarai Äiteke bige kesene tūrǧyzyldy. Yŋǧaisyzdau şyǧar, sonda da aitaiyq. Jalaŋtös bahadür de, Äiteke bi de Alşyn ışındegı Törtqara taipasynan. Naq osy Törtqara Matai ışınde de bar. Būlar kezınde bır ru bolǧan, keiınnen bırı batysta qalyp, ekınşısı naimanymen köşıp ketken, ekıge bölıngen bır ata siiaqty.Kezınde naiman-alşyn jūp bolypty. Būǧan qytai ǧalymy Su Behaidyŋ myna bır deregı kuä «HIII ǧasyrdyŋ alǧaşqy jartysynda qalyptasqan odaqtyŋ qūramynda naiman, qara qazaq, alşyn, qoŋyrat, jalaiyr taipalary bolǧan.» (Tūrsynhan Zekenūly. Syr boiyndaǧy Tölek ata, Qylyşty ata kesenesı. Astana2003 j. 8 bet)
Eŋ ǧajaby, özbek naimandary Aqsaq Temırdı dürben naiman, onyŋ ışınde barlas tabynan dep otyr. Qazaq arasynda Şymkentte, Türkıstanda, Qyzylordada, Astana tübınde özderın «naiman ışındegı dürmenbız» deitın ülken jūrt bar.
Osy jerde myna bır ǧylymi derektı keltıre ketsek: «VII ǧasyrǧa qarai naimandarda ūlys qūru ahualy pısıp- jetılıp, nätijesınde han basqarǧan derbes memleket tarih sahnasyna keldı. Jaŋadan qūrylǧan konfederasiianyŋ qūramynda segız taipa: naiman, tatar, qataǧin, saljiut, mergıt, derben, ybura, taijiuttar endı». (E.Sälımbai Ata-baba tarihynan, Almaty, 2007 j. 34-bet). VII-ǧasyrdaǧy ataular bügın de asa köp özgermegen. Naiman, tatar,qataǧan, merkıt,dürmen tüsınıktı. Derekköz Qytaidan eken. Olarda «r» ärpı joq. Osy ärıptı «l» ärpınıŋ ornyna qoisaq, «saljiuttan»-sarjomart körınedı. Taijiut-HIII gasyrda säl özgerdı-taichiut ataldy.«Ybura» dan-bura anyq körınedı.
Mergıt-merkıt turaly bır auyz söz. «Tüp-tūqiiannan özıme şeiın» degen kıtapta (Qazbek bek Tauasarūly, Tüp-tūqiannan özıme şeiın. Almaty. Jalyn. 1993 j. 96-bet). Merkıt pen Şapyraşty bırı balasy, bırı äkesı. Tek, ädettegı şejıre deregı siiaqty äke men balanyŋ orny auysqan tärızdı. Būlai deitınımız şapyraştylar taraityn Bäidıbek babamyz HÜ-HÜI ǧasyrlarda ömır sürse kerek, sebebı, kışı kelınşegı Domalaq Ana 1376-1378 jyly tudy dep tarihşylar da, şejıreşıler de naqtyly körsetıp jür. Endeşe, könesı ÜII ǧasyrdan bar Merkıt qoi. Soǧan qaraǧanda būlar da naimannan alys emes..
Syr boiyndaQarakerei Qabanbai batyrdy arǧy atasy Toqtarqojanyŋ esımıne bailanysty qojalardyŋ şejıresıne qosyp qoiǧanyn estıdık. Ataqty Kerei Qojabergen jyraudy, Şanyşqyly Berdıqoja batyrdy, Uaq Sarqoja bidı, Qojamjar şeşendı kırgızbegenıne şükır! M.Tynyşbaevtyŋ «Toqtar degen qoja keldı» degenın betke ūstasa kerek olar. Būl Toqtarqojanyŋ, onyŋ ar jaǧynyŋ tarihi oqiǧalaryn, solardyŋ tūsyndaǧy lauazym, şenderdı bılmeuden tuǧan qatelık. M.Tynyşbaevtyŋ «qoja» degende ne aitqysy kelgenın tüsınbeu.
Mūny da taldaiyq. Aldymen Qarakerei Qabanbai batyrdy bızden äldeqaida jaqsy bılgen zamandastary-Būqar, Aqtamberdı, Ümbetei, Sarşuaş jyraularǧa Äiteke, Töle, Qazbek bilerge, Abylaihanǧa, öz ūrpaqtaryna jügıneiık. Osy Babalarymyzdan Qarakerei Qabanbai batyrdyŋ naiman ekenıne kümän keltırgen bır auyz söz qalǧanyn estıgenıŋız bar ma?
Ärine, joq. Kerısınşe, Būqar dana:
Qarakerei Qabanbai,
Qanjyǧaly Bögenbai,
Şaqşaqūly Jänıbek,
Qaz dauysty Qazybek,
Ormandai köp Orta jüz
Sodan şyqqan tört tırek,- dep,
batyrdyŋ ruyn «Qarakerei» dep tap basyp aityp tūrǧan joq pa? Ūmytpauymyz, jadydan şyǧarmauymyz qajet-qazaq ūltynyŋ közı de, sözı de bolǧan Ūly Atalyq, Alaş jūrtynyŋ arasynda Kömei Äulie atanǧan Būhar danyşpanǧa reviziia jasalmaidy. Aitqany-şyndyq. Älde «... Qazaqta Qarakerei Qabanbaidai... batyr bolǧan emes» degen Mäşhür Jüsıp Köpei äuliemen söz jarystyramyz ba? Ol jaryqtyq ta «Qarakerei» dep soqyrǧa taiaq, bılmeske aiǧaq ūstatyp tūr ǧoi. Jalpy ärkım qoǧamdaǧy ornyn bılgenı abzal-aq. Qarakerei Qabanbai batyrdy zerttei bastaǧanyma otyz jyldan asypty. Aldy-artyn azdy-köptı bıletın siiaqtymyz. Bastauy naimannyŋ eltūtqasy-Toqtarqoja, atalary-ataqty paluan-Mämbet, Eŋsegei boily er Esımnıŋ jeke batyry Küşık, joiqyn batyr Qojaqūl bolsa, arty-Älı, Ädılbek batyrlar, töbe bi Süleimen, Egemen qazaq elınıŋ Parlamentınıŋ Töraǧasy-Marat Ospanov, älemdı auzyna qaratqan-Mūstafa öz Türık, jazuşy-Zeinolla Sänık, Äset Naimanbaiūlymen qūiryq tıstesken änşı Mämbet, onyŋ şäkırtı, D.Raqyşevtyŋ ūstazy-Qadrihan. Batyrdan, saiasatkerden, paluannan, öner tarlandarynan kende emes. Bıraq Darabozdyŋ ne aldynda, ne artynda «pälenşebai degen imam, tügenşebai degen molda» boldy degendı estımeppız. Osyny sūraǧanymda Qabanbai batyrdyŋ tıkelei ūrpaǧy, ataqty şejıreşı Ahmadidıŋ nemeresı Qapşyrbai aqsaqal şamdanyp qaldy:
-Bızdıŋ qojaǧa janasar jerımız joq! Ary jürsın! O, nesı-ei!- dep.
Kelesı, asa maŋyzdy närse-Qarakerei Qabanbai batyr, onyŋ atalary turaly köpşılık aldynda pıkır alysamyn deseŋız, sol atalardyŋ zamanyna tereŋ üŋılgen läzım. Jalpy, «qoja» degen kım, būl söz Toqtarqojanyŋ zamanynda, onyŋ aldy, artynda qandai maǧyna bergenın jūrtşylyq bıle bermeidı. Äŋgıme tügel bolsyn osy jaǧyna da toqtala keteiık. Şäiben ūlysynyŋ hany Äbılhaiyr zamanyna jügıneiık. Äbılhaiyr 1428-1429 jyldary han sailandy dep topşylanady. (Z. Sädıbekov. Qazaq şejıresı. Taşkent, 1994 j. 97-b) Osy sailauǧa naimannan toǧyz eltūtqa, ru, taipa kösemderı qatysqanyn jazady. Olar-Şaih sofy naiman, Aq sofy naiman, Qara naiman Ospan, Tolu qoja naiman, Tūnǧaşyq qoja naiman, Sary Ospan Ökıreş naiman, Jüsıp qoja naiman. Osylardyŋ üşeuınıŋ Tolun, Tūnǧaşyq, Jüsıp naimandardyŋ «qoja» degen därejesı bar. Ol «qoja» sözınıŋ dın tarata kelıp, qazaqqa sıŋgen bügıngı qojaǧa eş qatysy da, maǧynasy da joq.
Sol tūstarda «qoja» sözı özge rularda da kezdesedı. Äbılhaiyrdyŋ qolbasşylary-Baǧly qoja qoŋyrat, Däulet qoja qūsşy, Maǧzy qoja uişun. Endı, özderıŋız de tüsıngen şyǧarsyzdar, «qoja» sözı-lauazym, şen. Mümkın, sol rudyŋ iesı, qojasy degen maǧynada şyǧar. Osy söz maǧan orystyŋ «boiarin», «voevoda» degenımen şendes körınedı. «Qoja» sözı Ökıreş Şal, Aqsaq Temır tūsynda, odan berı de mansap retınde qoldanylypty. Mysaly, 1365 jyly Moǧolstannyŋ hany Iliias qoja öltırılıp, taǧyn Kamaretdin tartyp alady. Alaida 1383 jyly Ämır Temır Kamaretdindı maidan dalasynda äbden älsıretıp, 1389 jyly taqqa Qyzyr qoja otyrady. (Hilda Hukhem. Vlastitel semi sozvezdii. Taşkent. 1995 g. 85- 87 str.)(Hilda Hukhem. Jetı şoq jūldyzdyŋ ämırşısı. Taşkent, 1995 jyl, 85- 87 bet) Qyzyr-Şyŋǧys hannyŋ tıkelei ūrpaǧy Şaǧatai hannyŋ ızbasarlarynyŋ bırı. Kördıŋız be, Şyŋǧyshannyŋ ūrpaqtary da taqqa dümın tigızgenşe öz aumaǧyna ie bolyp, «qoja» lauazymymen jürgen. Endeşe Qabanbai batyrdyŋ arǧy atasy Toqtarqojany dın tarata kelgen «qoja» edı deu Batyr tarihyn qasaqana būrmalau, tarihtan-sauatsyzdyq.
Bız arhaizm-köne sözderımızdıŋ bırazynyŋ maǧnasyn ūmytyp qalǧanbyz. Mysaly, Ökıreş ataǧa qosyla aityltyn «Şal»-dyŋ HIII ǧasyrǧa deiıngı maǧnasy-«hanzada» eken. (Baqyt Ejenhan. Qazaq Ordasy. 2003 j. № 3. 13 bet.) Sol ekezderde naiman eltūtqalaryna «būqa» jalǧanyp otyrǧan. Mysaly, Aryq būqa, Semız būqa, İnanyǧ Bılge būqa, Bai būqa, Tai būqa Kel būqa, Ket būqa t. b. «Ökıreş»-tıŋ köne maǧnasy-kışkene būqa ekenın özbek ukırach naimandary esterıne saqtap otyr. Demek «ökıreş» te-hanzada degen maǧyna beredı. Sonau zamandarda ūǧynyqty bolǧan osy sözder «qoja» sözı sekıldı uaqyt öte qoǧamdyq qūrylymdardyŋ, formasiianyŋ özgeruıne bailanysty qoldanystan şyǧyp, maǧnasyn joǧaltqan.
Qazırgı kezde «qoja» sözın jiı qoldanatyn-türıkter. Olar medresedegı qatardaǧy mūǧalımderdı «qoja» dep ataidy. Basşylaryn «ūstaz» deidı.
M.Tynyşbaev naq sol zamandar tarihyn jetık bıldı. Orta Aziiada qalyp bara jatqan qazaq rulary ǧalymdy qatty tolǧandyrdy, mol jazdy. «Qoja» sözınıŋ ol tūstaǧy maǧynasyn naqtyly bılıp, Toqtar degen qoja dese-«Toqtar degen Eltūtqa»-degen maǧynada aitqan. Tynyşbaevtıŋ tüpkı oiyn tüsınbeudıŋ saldarynan Qabanbai batyr arqyly qojalarǧa bedel jinaimyz degen keibır şejıreşıler tiylǧany jön. «Aruaq atady» degen söz bar.
Qarakerei Qabanbai batyr jaily asa mol derek qaldyrǧandar, negızınen, öz ūrpaǧy. Olar: töbe bi Süleimen, şejıreşıler- Mausymbai, Ahmadi, Beisenǧali Sadyhan, jazuşy Zeinolla Sänık. Osylarmen qatar Qapşyrbai Ospanūly, Mäuken Şotanbek jäne şejıreşı Töleuǧali Bırbalaūly jäne de basqa köptegen azamattar. Osy şejırelerdıŋ qaisysyn alsaq ta Toqtarqoja, onyŋ ūrpaǧy Erasyl Qojaqūlūly-Qarakerei Qabanbai batyrdyŋ tüp atasy naimannyŋ soŋǧy hany Küşılık nemese Baibüirek bolyp şyǧady.
Aŋyzdarda aitylatyn Naiman bala men Jūpar anaǧa qazaqtyŋ äz Jänıbek hanynynyŋ ıltifaty olardyŋ kım ekenın anyq bıluınen tuǧan.
Toqtarqoja Maqtamen 15-20 jyl otassa kerek.Būlai deuımızge sebep- Maqta Baijıgıtke qalyŋdyq ızdep şyqqanda bylai deidı:
Mūrynnyŋ jalǧyz qyzy atym-Maqta,
Naq şynym, jalǧan aitqan emes janmyn.
Ūlym bar-jalǧyz ǧana, ekı-aq janbyz,
Syrymdy aittym saǧan janym.
Mūny bız Kärıbai Taŋatarūlynyŋ (1872-1931) «Mūryn jäne Baijıgıt» dastanynan alyp otyrmyz. (Astanadaǧy «Otyrar» kıtaphanasynda saqtauly) Maqta jaŋaǧy sözdı özıne ūnaǧan, Naiman-matai ışındegı Qaptaǧai tabynyŋ Baqberdı degen azamatynyŋ Bürlen degen qyzyna qarata aitady. «Ekı-aq janbyz» deuı Toqtarqojanyŋ būl tūsta qazaq arasynda emestıgın körsetedı. Baijıgıt sol zamannyŋ saltyna orai 16-20 jas aralyǧynda üilener bolsa, Toqtarqoja da osy jyldar mölşerınde Maqtamen tütın tütetken.
...Jailauy Däuletkerei, Esıl, Nūra,
Qūdalyq būrynǧydan qalǧan mūra.
Attandy el jailanyp ornyqqan soŋ,
Jolymbet köp joldaspen bas bop qūda,-dep osy dastanda aitylatyndai Qabanbai batyrdyŋ tüp atasy Baijıgıt keler jyly Arqada, Esıl-Nūra ortasynda üilenedı. Būdan da ekı närse anyqtalady. Bırınşı, Qabanbai batyrdyŋ Ūly naǧaşylary Matai-Qaptaǧai naimandar. Ekınşı, naiman ışındegı qarakerei, matailar ol tūsta Arqany, Esıl-Nūra maŋyn mekendegen. Oqiǧa Arqada-Esıl men Nūrada bolyp jatyr. Naiman sol jaqty mekendep otyr.
Qarakerei Qabanbai batyrdyŋ arǧy atalary turaly jan-jaqty qamti söileu oŋdy. Darabozǧa bailanysty är sözdıŋ sūrauy bar. Qalyŋ qazaq közı tırısınde «Kökırek äulie» dep, töbesıne köterıp, han sailaǧan Han Batyrdyŋ tüpkı tegın tereŋ zerttep qana söz şyǧarǧan oŋdy. Qarakerei Qabanbai batyr-qai jaǧynan alyp qarasaŋ da, naǧyz qarakök qazaqtyŋ özı.
Kamal Äbdırahman,
Qarakerei Qabanbai batyr
kesenesınıŋ şyraqşysy
Astana
Abai.kz
