Elımızde täuelsızdıktıŋ taŋy arailap atqannan bastap, bolaşaq jastarymyzǧa ūlttyŋ tarihy men mädenietın, salt-dästürın tereŋınen tüsındırıp jatqan joǧarǧy oqu oryndarymyz barşylyq. Sol oqu oryndarynyŋ bırı jäne bıregeiı, qazaqtyŋ qary şaŋyraǧy sanalatyn – Qazaq Ūlttyq Universitetı. Respublikamyzdaǧy jetekşı oqu oryndarynyŋ bırı, World University Ranking bedeldı reitingtık agenttıgınıŋ zertteu qorytyndysy boiynşa universitetımız 236 orynnan körınıp, älemnıŋ 50 üzdık JOO qataryna endı. Universitet studentterıne toqtalar bolsaq, elımızde bolyp jatqan türlı qoǧamdyq ısterge belsene atsalysuda. Onyŋ dälelı retınde, «Alaş» qozǧalysyna 100 jyl toluyna arnalǧan «Ūlt liderı – Älihan Bökeihanov» atty ıs-şaranyŋ jaqsy deŋgeide ötuı. Qazaq halqynyŋ täuelsızdıgın aŋsaǧan ūlt ziialylaryna arnalǧan ıs-şaraǧa jalpylama toqtalsam:
Jalpy, HH ǧasyr «qazaq» degen atty arqalaǧan ūlt üşın qandai auyr, qandai qasırettı jyl bolǧanyn bar qazaq jūrty jaqsy bıledı. Osy tūsta ūlt retınde oiana bastaǧan qazaq halqynyŋ jaǧdaiy auyr bolatyn. Ekı ǧasyrǧa sozylǧan küştep basyp alu saiasatynyŋ nätjesınde, qazaq jerınıŋ 45 mln. desiatinaǧa juyq jerın, basqaşa aitqanda eŋ qūnarly 16 paiyzyn Rossiia ielık eten bolatyn. Ökınışke orai, otarlauşylar tek qazaq halqynyŋ jerı men onyŋ tabiǧi bailyǧynyŋ aitarlyqtai bölıgıne ielık etıp qana qoiǧan joq, olar qazaq halqyn ruhani jaǧynan da otarlady: halyqty tılınen, dınınen, salt—dästürınen aiyru baǧytynda qatygezdıkpen oilastyrylǧan şaralardy jüzege asyrdy. Osy tūstaǧy qazaq qoǧamy damuynyŋ kün tärtıbınde qazaq halqynyŋ ūlt retınde joǧaluy nemese özın-özı saqtauy üşın küreske şyǧu mäselesı tūrdy. Bıraq endıgı uaqytta qol bastap, qaru asynyp köterılıske şyǧu nätije bere qoimaityn edı. Qalyptasqan saiasi ahualǧa bailanysty jaŋa saiasi küres qūraldary, ädıs-aila qajet boldy. Būl jerdegı eŋ maŋyzdy da negızgı ıs-halyqqa olardyŋ alynda tūrǧan maqsat müddelerın tüsındırıp jetkızetın, söitıp ony zaman talabyna sai küres qūraldarymen qarulandyryp, azattyq üşın qoǧamdyq qozǧalysty bastap kele alatyn müldem saiasi-äleumettık küşke sūranys ülken edı. Al ondai saiasi küştıŋ qalyptasyp kele jatqandyǧynyŋ körınısın 1905-1907 jyldardaǧy oqiǧalar körsetıp berdı. Osy kezde ötken bırınşı orys revoliusiiasy jyldary «Ūlttyq ziialylar» keiın «Alaş qozǧalysy» atalǧan qoǧamdyq qozǧalystyŋ negızın qalaǧan. «Alaş» qozǧalysy – HH ǧasyrdyŋ basyndaǧy qazaq jerınıŋ barlyq öŋırın qamtyǧan ūlt-azattyq qozǧalys. Jas qazaq intelegnsiiasynyŋ dem beruşı basşylary: Ä.Bökeihanov, A.Baitūrsynov jäne M.Dulatov boldy. Qazaq halqynyŋ egemendıgın aŋsaǧan ūlt ziialylarynyŋ özındık ūstanymdary boldy. Atap aitqanda:
Bırınşı ūstanym: jer, jer jäne jer. Jersız Otan joq. Älihan Bökeihanovtyŋ ūiǧarymy boiynşa: «Qazaqtyŋ baiyrǧy jerın qaşan qazaqtar öz betınşe ǧylym men tehnikaǧa süienıp tolyq igerılmeiınşe, jer jekemenşıkke de, qonystanuşylarǧa da berılmeidı».
Ekınşı ūstanym: jerdıŋ astyndaǧy, üstındegı, aspanyndaǧy barlyq igılık qazaq memleketıne qyzmet etuı kerek. Ä.Bökeihanovtyŋ aituy boiynşa: «Onyŋ ärbır tüiır tasy är qazaqtyŋ öŋırıne tüime bolyp qadalu kerek» bolatyn. Iаǧni, būl «öz jerınıŋ igılıgın äuelı öz elı igılıgıne ainaldyrsyn, odan assa ǧana jatqa salauat» degen emeurındı tanytady.
Üşınşı ūstanym: Ä.Bökeihanovtyŋ jobasy boiynşa, Qazaqtyŋ jerınde öndırılgen «bır uys jün sol memlekettıŋ azamattarynyŋ üstıne toqyma bolyp kiıluı kerek, iaǧni tolyqtai ekonomikalyq täuelsızdık pen bırlıkke qol jetkızuge ūmtyluy tiıs».
Törtınşı ūstanym: qazaq memleketınde memleket qūruşy ūlttyŋ tıl, dın, dıl üstemdıgı boluy kerek. H.Dosmūhamedovtıŋ paiymdauyna jügınsek, «ūlttyq mädeniet üstemdıgı saqtaluy tiıs» bolatyn. Qazır Elbasymyzdyŋ ūstanyp otyrǧan ūltjandy saiasaty da osy Alaş tarlandarynyŋ ideiasyna ündes kelıp otyr.
Besınşı ūstanym: tüpkı maqsat, täuelsız ǧylymǧa, ūlttyq salt-dästürge negızdelgen zaŋǧa süiene otyryp, Japoniianyŋ ülgısındegı ūlttyq-demokratiialyq memleket qūru bolatyn.
Eldıŋ egemendıgın qalpyna keltırıp qana qoimai, ozyq, öreniettı elge ainaldyrudy közdegen, ūiqydaǧy qara halyqty oiatyp olardyŋ sana-sezımın oiatuda ülken röl atqarǧan «Alaş qozǧalysynyŋ» bastauyna biyl bır ǧasyr öttı. Qazırgı täuelsızdık alǧan Egemen Qazaqstanda olardyŋ eren eŋbegın jastarymyz da, qarttarymyz da jaqsy bıledı. Degenmen,qoǧamda olardyŋ esımın ūmyttyrmau maqsatynda türlı ǧylymi konferensiialar, kezdesuler ötkızılıp, «Alaş» qozǧalysynyŋ maŋyzy nasihattalyp jatyr. Sondai ıs-şaralardyŋ bırı «Qazaqstan tarihy arheologiia jıne etnologiia» fakultetınıŋ «Qazaqstan tarihy» kafedrasynyŋ professory t.ǧ.k F.A.Qozybaqovanyŋ jetekşılıgımen. «Filologiia jäne Älem tılderı» fakultetınıŋ 1-kurs studentterınıŋ ūiymdastyruymen «Alaş» qozǧalysyna 100 jyl toluyna orai «Ūlt liderı – Älihan Bökeihanov» atty ıs-şara bolyp öttı. Atalǧan ıs-şaraǧa «Qazaqstan tarihy» kafedrasynyŋ professorlary: Q.S.Qarajan, S.Smaǧūlov, B.Sailan, K.E.Abikenova t.b. qatysyp, özderınıŋ oi-pıkırlerın aitty. Būl ıs-şarada «Alaş» qozǧalysyna qatysqan ziialy qauym ökılderınıŋ ömırıne ülken şolu jasalynyp, sol tūstaǧy ūlt köşbasşysy Älihan Bökeihanovtyŋ qazaq ūlty üşın atqarǧan jūmystaryna taldau jasalyndy. Studentter ūlt ziialylaryna arnalǧan öleŋderın oqyp, ūlt köşbasşysy Ä.Bökeihanov jaily körınıs ūiymdastyrdy.
Qorytyndylai kele, studentter būl ıs-şaradan özederıne qajettı tyŋ mälmetter aldy degen oidamyn. Alaştyqtardyŋ, onyŋ ışınde Ä.Bökeihanovtyŋ arman etken Täuelsız, Egemen Qazaqstannyŋ bolaşaǧy özderı ekendıgıne köz jetkızdı. Bız öz tarihymyzdy eşqaşan ūmyta almaimyz. Ötken tarihymyzǧa köz jügırtıp, bolaşaqqa nyq qadam jasauymyz şart. Sol sebepten de, däl qazırgıdei täuelsızdıktıŋ taŋy arailap atqan memlekette ömır sürıp jatqan bız jastar, bırınşı orynǧa öz ūrpaǧynyŋ erkındıgın qoiǧan ūlt liderı Ä.Bökeihanovty esten şyǧarmai, ülgı tūtuymyz qajet dep oilaimyn.
Ⓒqamshy.kz
Fatima Aqynbaiqyzy Qozybaqova,
Äl-Farabi atyndaǧy QazŪU
Tarih, arheologiia jäne etnologiia fakultetı
Qazaqstan tarihy kafedrasynyŋ professory t.ǧ.k
İslambek Bektemırūly İbraimov,
Äl-Farabi atyndaǧy QazŪU
Filologiia jäne älem tılderı fakultetınıŋ 1-kurs studentı «Qamşy» sılteidı
Pıkır aitu