Ūly aqyn öleŋderı Abaidyŋ közı tırısınde halyq arasynda jattalyp, keŋınen taralyp auyz ädebietınıŋ jauharyna ainalyp ülgerdı. M.Äuezovtıŋ «qazaq ortasynda Abaidyŋ şyǧarmalaryn süiıp, süisınıp oqyp, ūzatylar kezınde Mürseiıt, Samarbai, Daiyrbai siiaqty köşıruşılerge jazdyryp alyp, özderınıŋ jasau sandyǧyna salyp alyp ketken bır top qyzdardy bılemız», – degen sözderı aqyn şyǧarmalarynyŋ qoljazba türınde de köşırılıp taralǧanyn aiǧaqtaidy.
Aqynnyŋ közı tırısınde baspa arqyly jariialanǧan bırneşe öleŋderın bılemız. Solardyŋ bırı «Jıgıtter oiyn arzan, külkı qymbat degen» öleŋın Jüsıpbek Şaiyqsılämūly degen adam Abaidyŋ atyn körsetpesten bastyrǧan. Ol jaiynda M.Äuezov «Ol adam baspahana iesı baiǧa sälem hat jazǧanda:
Bızlärgä oiyn arzan, külkı qymbat,
Närse ǧoi ekı türlı syr men symbat, –
dep tūryp, Abaidyŋ ūzaq körkem öleŋın tügelımen köpe-körneu, ädebiet ūrysy retınde jazyp jıbergen. Öz sözı etıp bastyryp ta şyǧarǧan», – dep jazady.
Mūnan özge 1886 jyly «Dala uälaiaty» gazetıne Kökbaidyŋ atynan «Jaz», «Bolys boldym mıneki» öleŋderı basylyp şyǧady. Al osy gazettıŋ 1889 jylǧy 7-sanynda «Jazdykün şılde bolǧanda» öleŋı «Semei oiazy, Şyŋǧys elınıŋ qazaǧy İbrahim Qūnanbai aulynyŋ Köpbeiıt degen jerge qonyp jatqandaǧy türı» degen taqyryppen basylady.
Abai Qūnanbaiūly şyǧarmalarynyŋ alǧaşqy jinaǧy. 1909 jyl
Abai şyǧarmalarynyŋ tolyq jinaǧy tek aqyn dünie salǧannan keiın ǧana jaryqqa şyǧady. Aqyn öleŋderın, qarasözderın jinaqtap bastyru syndy kürdelı de, maŋyzdy ıspen ınısı Käkıtai men balasy Turaǧūl ainalysady. Būl bastamanyŋ kürdelıgı sonda, aqyn közı tırısınde öz şyǧarmalaryn kıtap türınde jinaqtamaǧan, köpşılık öleŋderı el auzynda jattalyp, al qoljazba retınde jazylǧan nūsqalary tolyq saqtalmaǧan edı. Sondyqtan kıtap etıp baspadan şyǧaru keler ūrpaqqa Abai mūrasyn amanat retınde qasterlep jetkızumen maŋyzdy boldy.
El ışınen tırnektep jiǧan ūly aqyn mūrasyn rettep qaǧaz betıne tüsırudı Käkıtai Ysqaqūly Mürseiıt mollaǧa tapsyrady. Mürseiıt Abai auylynda bala oqytqan, aqynnyŋ tapsyruymen öleŋderın jazyp alyp otyrǧan adam. Jinaqtalǧan öleŋder sany 5 däpterge jetken. Joǧaryda atap ketkendei, Abai öleŋderıne sūrau salǧan adamdarǧa da köşırıp berıp otyrǧan. Jalpy Mürseiıt qoljazbalary halyqty aqyn şyǧarmaşylyǧymen tanystyratyn negızgı nūsqa bolyp tabylady.
Abai Qūnanbaiūly şyǧarmalary. Sankt-Peterburg, 1909 jyl
Abai mūrasynyŋ adamzat örkenietı tarihyndaǧy telegei-teŋız, teŋdesı joq qadır-qasietıne Alaş kösemı Älihan Bökeihannyŋ «Abai kıtabyna» öleŋ joldary sözsız baǧasyn beredı.
Künıne jüz oqysaŋ jalyqpaisyŋ,
Köz taldy, şarşadym dep talyqpaisyŋ,
Bır sözın bır sözınen artyq körıp,
Qūmaq bop qaita-qaita anyqtaisyŋ.
Boidy ertıp, buyndy alyp maǧynasy,
Tūrǧanda oǧan naǧyp qamyqpaisyŋ.
Sözı ras, sözı taza, sözı asyl,
Köŋılge bır jerı joq jabyspaityn.
Qazaqta mūnan artyq söz şyqqan joq.
Baǧalap, mynau ne dep nar ūstaityn.
Jazuşy zaman tüspei ötıp kettı.
Er me edı bostandyqqa jabyspaityn!
Ziiandy närselerden aiyram dep,
Maidanda tūryp alyp alyspaityn.
Jol tauyp, joba tauyp, joldas tauyp,
Halqynyŋ joǧyn ızdep tabyspaityn.
Esıl er bū zamanda bolmady-au dep,
Qazaqta qabyrǧa joq qaiyspaityn.
(Uaq, 1914j 23 ausymda Orynborda«Qazaq» gazetınıŋ №67 sanynda basylǧan)
Abai öleŋderı baspadan jariialau jūmystary qalai jürgızılgenı jaiynda Ärham Käkıtaiūly öz estelıgınde: «1906 jyly jaz şyǧyp kiız üi tıkkende Käkıtai Abylaişa qos tıkkızıp, Mürseiıt mollany şaqyrtyp alyp: «Sen myna bız jinaǧan Abai öleŋderın rettep jaz», – dep oŋaşa qosqa otyrǧyzady. Mürseiıt asyqpaityn, odan keiın bır jaǧyna aq tastap qaita köşırtıp, bır ai şamasynda daiyndatyp alyp Käkıtai Semeige özı alyp jürdı. Jol rashotyna satuǧa ekı semız at, ekı semız tüie äkettı. Peterburg, Leningradtaǧy baspahanalarmen şart jasastym. Tez ekı jüz som aqşa perevot et», – degen. Aitqanyndai ekı jüz som jıberdık. Käkıtai bır aida qaita oraldy. Korrektorlyq mındetın öz moinyna alatyn bolypty, Leningradtaǧy baspahana bır baspa tabaq qaǧazǧa basyp, Semeidegı Äniiar üiıne jıberıp tūratyn boldy. Äniiar Käkıtaiǧa jetkızıp tūrdy. Käkıtai onyŋ qatesın tüzep qaita Leningradqa jıberetın boldy. Osyndai sergeldeŋmen jürıp Abaidyŋ bırınşı öleŋ jinaǧy 1909 jyly iaǧni üş jylda zorǧa jaryqqa şyqty. Abaidyŋ ömırbaianyn qysqaşa ǧyp Käkıtai özı jazdy», – dep baiandaidy.
Käkıtaidyŋ osy alǧaşqy jinaqty şyǧarudaǧy eŋbegın «Abaidyŋ baspaǧa şyǧuynda tarihtyq, bırınşı zor eŋbek etuşı – Käkıtai deimız», - dep zaŋǧar jazuşy M.Äuezov öz baǧasyn beredı. Osylaişa, Abaidyŋ alǧaşqy jinaǧy 1909 jyly Sankt-Peterburgtegı Iliias Boraganskii baspahanasynda basylyp şyqty. Ol Peterburgte bırınşı mūsylman baspahanasyn ūiymdastyruşy, hūsni hat önerınıŋ şeberı. 1882 jyly Peterburgte mūsylman baspahanasyn aşuǧa rūqsat alyp, orys, arab, parsy, türık tılderınde kıtap basu jūmystarymen ainalysqan. Atalmyş jinaqta «Halyq turaly», «Öleŋ turaly», «Özı turaly», «Ǧaşyqtyq turaly», «Oi turaly», «Nasihat turaly», «Zamandastar turaly», «Segız aiaq», «Sūlu ūrǧaşy turaly», «Jazǧytūry», «Jaz», «Küz», «Qys», «Aŋşylyq turaly» degen ataularmen öleŋderı, «Perevodtar» atauymen 41 audarma öleŋı, «Äŋgıme Masǧūt», «Eskendır äŋgımesı» dastandary jäne kıtap soŋynda Käkıtai jazǧan Abaidyŋ ömırbaiany men fotosuretı berılgen. Jalpy jinaqta 145 öleŋ, 2 dastan basylǧan.
Mürseiıt Bıkeūly köşırgen Abai öleŋı. Abai şyǧarmalary. 1905 jyl.
Qazırgı uaqytta Abai muzeiı qorynda Mürseiıt köşırgen Abai öleŋderı jazylǧan däpterdıŋ foto-köşırmesı, 1909 jyly jaryq körgen kıtap jäne onyŋ foto-köşırmesı saqtalǧan. Sonymen bırge Abai şyǧarmalarynyŋ 1909 jylǧy arab ärpımen basylǧan baspasynyŋ audarmasyn jasaǧan Ahat Şäkärımūlynyŋ jäne Taufiq Dosaevtyŋ (Şäkärımnıŋ jienı) qoljazbalary, jinaqtyŋ faksimildı basylymy bar.
Abai Qūnanbaiūly şyǧarmalarynyŋ alǧaşqy jinaǧy. 1909 jyl
Abai şyǧarmalarynyŋ tolyq jinaǧy tek aqyn dünie salǧannan keiın ǧana jaryqqa şyǧady. Aqyn öleŋderın, qarasözderın jinaqtap bastyru syndy kürdelı de, maŋyzdy ıspen ınısı Käkıtai men balasy Turaǧūl ainalysady. Būl bastamanyŋ kürdelıgı sonda, aqyn közı tırısınde öz şyǧarmalaryn kıtap türınde jinaqtamaǧan, köpşılık öleŋderı el auzynda jattalyp, al qoljazba retınde jazylǧan nūsqalary tolyq saqtalmaǧan edı. Sondyqtan kıtap etıp baspadan şyǧaru keler ūrpaqqa Abai mūrasyn amanat retınde qasterlep jetkızumen maŋyzdy boldy.
El ışınen tırnektep jiǧan ūly aqyn mūrasyn rettep qaǧaz betıne tüsırudı Käkıtai Ysqaqūly Mürseiıt mollaǧa tapsyrady. Mürseiıt Abai auylynda bala oqytqan, aqynnyŋ tapsyruymen öleŋderın jazyp alyp otyrǧan adam. Jinaqtalǧan öleŋder sany 5 däpterge jetken. Joǧaryda atap ketkendei, Abai öleŋderıne sūrau salǧan adamdarǧa da köşırıp berıp otyrǧan. Jalpy Mürseiıt qoljazbalary halyqty aqyn şyǧarmaşylyǧymen tanystyratyn negızgı nūsqa bolyp tabylady.
Abai Qūnanbaiūly şyǧarmalary. Sankt-Peterburg, 1909 jyl
Abai mūrasynyŋ adamzat örkenietı tarihyndaǧy telegei-teŋız, teŋdesı joq qadır-qasietıne Alaş kösemı Älihan Bökeihannyŋ «Abai kıtabyna» öleŋ joldary sözsız baǧasyn beredı.
Künıne jüz oqysaŋ jalyqpaisyŋ,
Köz taldy, şarşadym dep talyqpaisyŋ,
Bır sözın bır sözınen artyq körıp,
Qūmaq bop qaita-qaita anyqtaisyŋ.
Boidy ertıp, buyndy alyp maǧynasy,
Tūrǧanda oǧan naǧyp qamyqpaisyŋ.
Sözı ras, sözı taza, sözı asyl,
Köŋılge bır jerı joq jabyspaityn.
Qazaqta mūnan artyq söz şyqqan joq.
Baǧalap, mynau ne dep nar ūstaityn.
Jazuşy zaman tüspei ötıp kettı.
Er me edı bostandyqqa jabyspaityn!
Ziiandy närselerden aiyram dep,
Maidanda tūryp alyp alyspaityn.
Jol tauyp, joba tauyp, joldas tauyp,
Halqynyŋ joǧyn ızdep tabyspaityn.
Esıl er bū zamanda bolmady-au dep,
Qazaqta qabyrǧa joq qaiyspaityn.
(Uaq, 1914j 23 ausymda Orynborda«Qazaq» gazetınıŋ №67 sanynda basylǧan)
Abai öleŋderı baspadan jariialau jūmystary qalai jürgızılgenı jaiynda Ärham Käkıtaiūly öz estelıgınde: «1906 jyly jaz şyǧyp kiız üi tıkkende Käkıtai Abylaişa qos tıkkızıp, Mürseiıt mollany şaqyrtyp alyp: «Sen myna bız jinaǧan Abai öleŋderın rettep jaz», – dep oŋaşa qosqa otyrǧyzady. Mürseiıt asyqpaityn, odan keiın bır jaǧyna aq tastap qaita köşırtıp, bır ai şamasynda daiyndatyp alyp Käkıtai Semeige özı alyp jürdı. Jol rashotyna satuǧa ekı semız at, ekı semız tüie äkettı. Peterburg, Leningradtaǧy baspahanalarmen şart jasastym. Tez ekı jüz som aqşa perevot et», – degen. Aitqanyndai ekı jüz som jıberdık. Käkıtai bır aida qaita oraldy. Korrektorlyq mındetın öz moinyna alatyn bolypty, Leningradtaǧy baspahana bır baspa tabaq qaǧazǧa basyp, Semeidegı Äniiar üiıne jıberıp tūratyn boldy. Äniiar Käkıtaiǧa jetkızıp tūrdy. Käkıtai onyŋ qatesın tüzep qaita Leningradqa jıberetın boldy. Osyndai sergeldeŋmen jürıp Abaidyŋ bırınşı öleŋ jinaǧy 1909 jyly iaǧni üş jylda zorǧa jaryqqa şyqty. Abaidyŋ ömırbaianyn qysqaşa ǧyp Käkıtai özı jazdy», – dep baiandaidy.
Käkıtaidyŋ osy alǧaşqy jinaqty şyǧarudaǧy eŋbegın «Abaidyŋ baspaǧa şyǧuynda tarihtyq, bırınşı zor eŋbek etuşı – Käkıtai deimız», - dep zaŋǧar jazuşy M.Äuezov öz baǧasyn beredı. Osylaişa, Abaidyŋ alǧaşqy jinaǧy 1909 jyly Sankt-Peterburgtegı Iliias Boraganskii baspahanasynda basylyp şyqty. Ol Peterburgte bırınşı mūsylman baspahanasyn ūiymdastyruşy, hūsni hat önerınıŋ şeberı. 1882 jyly Peterburgte mūsylman baspahanasyn aşuǧa rūqsat alyp, orys, arab, parsy, türık tılderınde kıtap basu jūmystarymen ainalysqan. Atalmyş jinaqta «Halyq turaly», «Öleŋ turaly», «Özı turaly», «Ǧaşyqtyq turaly», «Oi turaly», «Nasihat turaly», «Zamandastar turaly», «Segız aiaq», «Sūlu ūrǧaşy turaly», «Jazǧytūry», «Jaz», «Küz», «Qys», «Aŋşylyq turaly» degen ataularmen öleŋderı, «Perevodtar» atauymen 41 audarma öleŋı, «Äŋgıme Masǧūt», «Eskendır äŋgımesı» dastandary jäne kıtap soŋynda Käkıtai jazǧan Abaidyŋ ömırbaiany men fotosuretı berılgen. Jalpy jinaqta 145 öleŋ, 2 dastan basylǧan.
Mürseiıt Bıkeūly köşırgen Abai öleŋı. Abai şyǧarmalary. 1905 jyl.
Qazırgı uaqytta Abai muzeiı qorynda Mürseiıt köşırgen Abai öleŋderı jazylǧan däpterdıŋ foto-köşırmesı, 1909 jyly jaryq körgen kıtap jäne onyŋ foto-köşırmesı saqtalǧan. Sonymen bırge Abai şyǧarmalarynyŋ 1909 jylǧy arab ärpımen basylǧan baspasynyŋ audarmasyn jasaǧan Ahat Şäkärımūlynyŋ jäne Taufiq Dosaevtyŋ (Şäkärımnıŋ jienı) qoljazbalary, jinaqtyŋ faksimildı basylymy bar.
M.Ablambaeva,
Abaidyŋ «Jidebai-Börılı» memlekettık
qoryq-muzeiınıŋ bas qor saqtauşysy.
