HH ǧasyrdyŋ basynda ömır sürgen ūlt ziialylarynyŋ qoǧam aldyndaǧy jauapkerşılıgı, otansüigıştıgı men biık maqsattary – bügıngı ūrpaqqa ülken önege. Äsırese, Alaş ziialylary qazaq ruhani älemıne, mädenietıne, ǧylym-bılımıne öşpestei mūra qaldyrdy. Alaş taqyrybyn tereŋ, keşendı qarastyrǧanda Ä.Bökeihannyŋ bastauymen A. Baitūrsynūly («Tıl qūral», «Ädebiet tanytqyş»), M. Dulatūly («Terme», «Esep qūraly»), Q. Sätbai («Algebra»), Q. Kemeŋgerūly («Himiia», «Oqu qūraly»), S. Säduaqasūly, J. Aimauytūly, E. Omarūly jäne t.b. ziialy qauym eŋbekterı ūltymyzdy mädeni damudyŋ belgılı satysyna kötergendıgın aitamyz. Alaş ziialylary qaraŋǧy qazaq kögıne kün bola bıldı. Sebebı, qoǧamdyq ǧylymdar (A. Baitūrsynūly, J. Aimauytūly, t.b.) salasynyŋ da, jaratylystanu baǧytyndaǧy ǧylym salasynyŋ da (Q. Sätbai «Algebra», Q. Kemeŋgerūly «Himiia») negızın saluşylar Alaş ziialylary boldy. Solardyŋ ışınde bügıngı bızdıŋ basa nazar audaryp aitpaǧymyz, qazaq ädebiettanu ǧylymynyŋ alǧaşqy betınde bas ärıppen mäŋgı jazylatyn ūly ǧalym, daryndy ädebiet teoretigı A. Baitūrsynūlynyŋ «Ädebiet tanytqyşy» bolmaq.
HH ǧasyrdyŋ basynda jan-jaqty ösıp kele jatqan qazaq qauymyna A. Baitūrsynūlynyŋ «Ädebiet tanytqyşy» ülken jaŋalyq boldy. «Ädebiet tanytqyş» qazırgı künnıŋ özınde de mänın joǧaltpaǧan qūndy ǧylymi eŋbek bolyp tabylady. Ol sol kezeŋdegı aqyndardyŋ öleŋdı dūrys, talapqa sai jazuǧa baǧyt-baǧdar beruşı ädebi-teoriialyq oqu qūraly boldy dep aituymyzǧa tolyq negız bar.
"... Äigılı Rim aqyny Kvint Gorasii Flakktyŋ (b.e.b. 65-8) «Poeziia ǧylymy» degen teoriialyq poemasy alǧaşqy nūsqasynda «Pizondarǧa hat» dep atalǧan-dy. Pizon degen aqsüiektıŋ ekı ūly bolǧan, ülkenı darynsyzdau dramaturg eken. Gorasii «Poeziia ǧylymynda» solarǧa aitqan aqyl türınde özınıŋ bütın bır estetikalyq jüiesın saralap ūsynady [3, 58]",- delınedı «Söz önerınde». Sonau Kvint zamanynda önerdıŋ ne ekenın tüsınıp, özınşe aqynmyn dep jürgen aqynsymaqtardyŋ öleŋderın, dramalaryn moiyndamai poeziianyŋ jazylu erejelerın, qazırgı tılmen aitqanda teoriiasyn bızdıŋ zamanymyzǧa deiıngı kezeŋde Rimde jazǧan. Sol siiaqty qazaq jerınde HH ǧasyrdyŋ basynda ömır sürgen A. Baitūrsynūly özınıŋ «Ädebiet tanytqyş» kıtabynyŋ da özındık jazylu sebebı boldy dep oi tüiuımızge äbden bolady.
HH ǧasyrdyŋ basy qazaq mädenietı men ruhani älemı üşın şyn mänınde «oianu däuırı» boldy. Ärine, ūltymyzdyŋ «oianu däuırınıŋ» bastauynda «Aiqap», «Serke», «Qazaq» gazetterımen qatar, ūltyn «Masa»
bolyp şaqqan A. Baitūrsynūly, küllı qazaq älemıne «Oian, Qazaq» dep jar salǧan M. Dulatūly, «Qazaqtar (Kirgizi)» sekıldı tanymy mol ǧylymi-monografiialyq eŋbek jazǧan Ä. Bökeihan sekıldı elın, jerın, ūltyn jan-tänımen süigen Alaş ziialylary tūrdy.
Däl osy kezeŋde Abai men Ahmetke, Şäkärım sekıldı ǧūlama aqyndarǧa elıktegen öleŋderı poeziianyŋ biık talaptaryna jauap bere almaityn elıktegış aqynsymaqtar köbeiıp kettı. Būl – endı qalyptasyp kele jatqan qazaq jazba ädebietı üşın ülken qater edı. Evropa mädenietınen habary bar, orys ädebietı men tılın jaqsy bıletın A. Baitūrsynūly sol keleŋsızdıkterdı öz közımen kördı, özge ädebietpen salystyrdy, köŋılıne toqydy da, şöldep tūrǧan qazaq jūrtyna, ädebiettanudyŋ negızgı qūraly bolyp tabylatyn eŋbek jazuǧa kırıstı. Ol qazaq jerınde tuyp, qazaq jyrymen susyndaǧan qazaq jazuşylarynan erteŋgı künı evropa ädebietımen teŋ därejede bolatyndai öner tuyndalaryn küttı. Sol üşın de A. Baitūrsynūly qazaq ädebietı teoriiasynyŋ negızı bolǧan ädebiet tanytqyş eŋbegın jazdy.
Ahmet Baitūrsynūly, 1926 jyly Taşkent qalasynda basylyp şyqqan būl «Ädebiet tanytqyş» eŋbegınde alǧaş ret qazaq ädebietınıŋ teoriialyq, metodologiialyq mäselelerın negızdep berdı. Ädebiettanu ǧylymyndaǧy basty ūǧymdar men terminder jüiesın jasady.
Kez-kelgen ädebiet teoretigı özınıŋ teoriialyq eŋbegın bastamas būryn, Aristoteldıŋ (b.z.d. 384-322jj) grek ädebietı men önerınıŋ klassikalyq däuırınen qalǧan bırden-bır jüielı baiyptalǧan, filosofiialyq-estetikalyq traktaty «Poetikany» bır oqyp şyǧary anyq. Köp teoretikterdıŋ oilary Aristoteldıŋ «Poetikasymen» pıkırles bolatyny da sondyqtan. Al, HH ǧasyrdyŋ basynda qazaq dalasynda tuyp ösken A. Baitūrsynūly «Poetikamen» tanys bolǧan-bolmaǧany belgısız, bıraq ta pıkırı köp jaǧdaida dälme-däl keletını anyq. Sondyqtan da bız, A. Baitūrsynūly özınıŋ ǧylymi eŋbegı «Ädebiet tanytqyşyn» jazu üşın Aristoteldıŋ «Poetikasyn» özıne baǧdarşam retınde qabyldady,- dep oilaimyz.
«Aqyn» degen sūraqqa Aristotel bylaişa jauap beredı: "... zadacha poeta – govorit ne o tom, chto bylo, a o tom, chto moglo byt... İbo istorik i poet razlichaiutsia ne tem, chto odin pişet stihami, a drugoi prozoiu, net, razlichaiutsia oni tem, chto odin govorit o tom, chto bylo, a drugoi – o tom, chto moglo byt" [4, 655]. Al, A. Baitūrsynūly: "Qara söz köbınese ǧalymdardyŋ, şeşenderdıŋ sözı bolatyndyǧy qara söz türlerınen anyq körınedı. Daryndy söz olai emes, aqyndardyŋ, arqalylardyŋ sözı bolady. Aqyndar ǧalymdar siiaqty bolǧan uaqiǧany iaki närsenı bolǧan küiınde, tūrǧan qalpynda būljytpastan aityp, dūrys maǧlūmat berıp, qaqiqattauǧa tyryspaidy. Tūrǧan närse tūrǧan küiınde, bolǧan uaqiǧa bolǧan küiınde aqynǧa öte üirenşıktı, jai qalypty jabaiy körınedı. Onyŋ bärın aqyndar öz köŋılınşe tüiıp, öz oiynşa joryp, öz ūiǧaruynşa surettep körsetedı. Sol özı ūiǧarǧan türındegı ǧalamdy sözben körsetuge bar önerın, şeberlıgın jūmsaidy. Söitıp şyǧarǧan sözı körkem sözdı şyǧarma bolady. Ony şyǧaruǧa jūmsaityn önerdıŋ aty aqyndyq bolady" [1, 102], - deidı «Ädebiet tanytqyşynda». Būl jerdegı ǧalym dep otyrǧany Aristoteldegı tarihşy. Z. Qabdolov «Söz
önerınde», aqynǧa tän erekşelıkter degende: "Baqylau. Baqylap bılgen, sezgen şyndyqty keŋ örıske şyǧaratyn qanatty tvorchestvolyq qiial-talanttyq serıgı" [3, 13],- dep, sonymen qosa aqynǧa tän qasiet dep intuisiiany aitady. Demek, Aristotel men A. Baitūrsynūlynyŋ aityp otyrǧany bır närse. Aqyn özınıŋ qiialymen, näzık sezımımen sezınedı, tüisıgımen tüsınedı de, bolaşaqty basqaşa tūrǧyda köredı, armandaidy. Aqyn arqaly bolady degenı sol, «men mūny özım aitpadym, menıŋ auzyma Qūdai saldy» deitın aqyndar da köp.
Öner-bılım bar jūrttar,
Tastan sarai salǧyzdy;
Aişylyq alys jerlerden
Közıŋdı aşyp jūmǧanşa,
Jyldam habar alǧyzdy,- dep HIH ǧasyrdyŋ soŋynda Y. Altynsarynyŋ (Y.Altynsarin) jyrlaǧany da änşeiın dünie emes.
Ǧylymi jäne teoriialyq tūrǧydan kelgende «Ädebiet tanytqyşty» Aristoteldıŋ «Poetikasymen» negızdes eŋbek dep aituymyzǧa äbden bolady. Sol sebeptı de bolar, A. Baitūrsynūlynyŋ «Ädebiet tanytqyşyn» özderıne ǧylymi tırek etıp, qazaq ädebiettanu ǧylymynda qazaq ǧalymdary türlı eŋbekter jazyp şyqqandyǧy belgılı. Sonyŋ bırı jäne bıregeiı, kez-kelgen qazaq filologiiasynda bılım aluşy studentterıŋ jata-jastana oqityn Z.Qabdolovtyŋ «Söz önerı» kıtaby. «Söz önerı» – «Ädebiet tanytqyştyŋ» negızınde jazylǧan, bıraq ǧylymi tūrǧydan jan-jaqty tolyqtyrylǧan teoriialyq eŋbek. Ekı eŋbektıŋ de tüp negızınde Aristoteldıŋ «Poetikasy» tūr. Sondyqtan da, būl ekı eŋbektıŋ syrt közge qatty ūqsas bolyp körınuı – zaŋdy qūbylys.
Z. Qabdolov «Söz önerı turaly söz» degen alǧaşqy tarauynda A. Baitūrsynovşa «öner degen ne?», «önerdıŋ türlerı qandai?» degen sūraqtar töŋıregınde jauap ızdeidı: "Önerdıŋ türı köp emes pe: beineleu önerı (jivopis), müsın önerı (skulptura), säulet önerı (arhitektura) t.b. Al ädebiet qandai öner? Ädebiet – söz önerı" [3, 9-10], - deidı de, "... ana tılımızdegı ädebiet degen sözdıŋ tüp törkını arapşa ataudan şyqqanyn – söz, asyl söz degen maǧynasy bar... Endeşe, «tıl – ädebiettıŋ bas müşesı», «söz – şyǧarmanyŋ negızgı materialy» ekenın däleldep jatudyŋ tıptı de qajetı joq" [3, 200],- dep, ädebiettıŋ negızgı müşesı – söz ekenıne jauap beredı. Bır qyzyǧy, A. Baitūrsynūly da eŋ äuelı önerdıŋ türlerıne toqtalyp: "Körnek önerı bes tarau bolady. Bırınşı – säulet önerı (evropaşa – arhitektura), ekınşı – symbat önerı (evropaşa – skulptura), üşınşı – keskın önerı (orysşa – jivopis), törtınşı – äuez önerı (evropaşa – muzyka), besınşı – söz önerı (evropaşa – literatura)" [1, 7],- deidı de, "Söz önerıne jūmsalatyn zat – söz. Söz şumaǧy tıl dep atalady. Söz önerıne jūmsalatyn söz şumaǧy da tıl ia lūǧat dep atalady" [1, 11],- dep ol da ädebiettıŋ negızı – söz degenge toqtalady.
A.Baitūrsynūly qazaq tıl bılımı terminologiiasynyŋ negızın qalaǧan, termin jasaudyŋ barlyq parametrlerınıŋ ülgısın körsetken. «Ädebiet tanytqyşy» tūnyp tūrǧan jaŋa termin sözder. Basa köŋıl audaratyn närse,
keibır terminderdıŋ bügınde kezdespeitındıgı nemese özgeşe tūlǧada keletındıgı. Būl sūraqqa A. Baitūrsynūlynyŋ YI tomdyq jinaǧynyŋ altynşy tomynda akademik R. Syzdyq «Ahmet Baitūrsynūly jäne terminologiia mäselelerı» atty maqalasynda bylai dep jauap beredı: "... mūnyŋ sebebın Ahaŋ jasaǧan terminderdıŋ aqaulyǧynan emes, özge faktorlardan ızdeu kerek. Ol faktorlardyŋ bırı – keibır kategoriialyq jıkteulerdıŋ Ahaŋda basqaşalau bolyp, būl künde yqşamdalyp ne tolyqtyrylyp saralana tüskendıgınde" [2, 214],- deidı. Sonymen qatar, būl eŋbek A. Baitūrsynūlynyŋ qazaqtyŋ tüsınıgıne sai etıp, terminderge qazaqşa atau bergendıgımen erekşelenedı. Sonyŋ ışınde troptarǧa (qūbyltu) toqtalyp ötsek.
Qūbyltudy (Z.Q) A. Baitūrsynūly tıl körnekılıgı dep alady. Sol troptardy jazǧanda Z. Qabdolov A. Baitūrsynūlynyŋ jasaǧan termin-ataularymen kelıse otyryp anyqtama beredı.
Z. Qabdolov "...jansyz tabiǧat qūbylysy kädımgı tırı kısınıŋ qylyǧymen auystyryla surettelse, qūbyltudyŋ mūndai türı – keiıpteu... Abaidyŋ Lermontovtan audarǧan «Terektıŋ syiy» degen öleŋındegı beineleu täsılı – tüp-tügel keiıpteu" [3, 232],- dese, A. Baitūrsynūly: "Jansyz närsenı jandy närsenıŋ küiıne tüsırıp aitu" [1, 30],- dep ol da Abaidyŋ Lermontovtan audarǧan «Terektıŋ syiy» öleŋın mysalǧa alady. Būl, Z. Qabdolovtyŋ A. Baitūrsynūly pıkırımen kelıskendıgı. Kelesı trop – almastyru. Z. Qabdolov: "Almastyru, iaki metonimiia – özara şektes zattar men sebeptes qūbylystardyŋ özara bailanysty ūǧymdar men şartty sözderdıŋ bırınıŋ ornyna bırın qoldanu" [3, 236], - dese, A. Baitūrsynūly: "... arasynda jaqyndyǧy bar ekı närsenıŋ atyn auystyryp, bırınıŋ ornyna bırın aitu" [1, 29],- degen. Būl da ekeuınıŋ pıkırles bolǧandyǧy. Kelesı troptar giperbola men litota. A. Baitūrsynūly: "Bır närsenı öte asyryp, ia öte kemıtıp aitu – äsıreleu bolady" [1, 35],- dep ekı tropty bıreu etıp jinaqtasa, Z. Qabdolov: "Troptyŋ bır türı – ūlǧaitu, iaki giperbola (gr. hyperbole ülkeitılgen, qomaqty); taǧy bır türı – kışıreitu, iaki litota (gr. litotes – qarapaiym, qoraş)" [3, 239], - dep ekeuın ekı bölek qarastyrady. Būdan bız asa bır özgeşelıktıŋ joq ekenın köruımızge bolady. Kelesı trop – sinekdoha. Z. Qabdolov: "Megzeu (sinekdoha) – almastyrudyŋ bır türı – bütınnıŋ ornyna bölşektı nemese kerısınşe, jalpynyŋ ornyna jalqyny nemese kerısınşe qoldanu" [3, 237],- dese, A. Baitūrsynūly mezgeu dep ataidy da: "...bır ūǧym ornyna ekınşı ūǧym aityluy" [1, 37],- dep tüsındıredı. Jäi atauynda säl-päl özgeşelık bolǧanymen, būny da pıkırles dep aituymyzǧa bolady. Kelesı trop – metafora. Z. Qabdolov: "... auystyru, iaki metafora – söz mänın öŋdendıre özgertıp aitu, surettelıp otyrǧan zatty ne qūbylysty aiqyndai tüsu üşın, ajarlandyra tüsu üşın olardy özderıne ūqsas özge zatqa ne qūbylysqa balau" [3, 230],- dese, A. Baitūrsynūly: "Körıkteu – bır närsenı köpten aiyryp, közge köbırek tüserlık etıp aitqymyz kelgende ol närsenıŋ atyna aiqyn körsetkendei söz qosyp aitamyz",- deidı. Mūnda da būl pıkırdı Z. Qabdolov A. Baitūrsynūlynan alǧan dep aituymyzǧa bolady. Al,
endı keibır jerlerınde özgeşelıkter de kezdesedı. Mysaly Z. Qabdolov allegoriia (perneleu) men simvoldy (astarlau) ekı ūǧym dep qarastyrsa, A. Baitūrsynūly ekeuın bır ūǧym iaǧni, berneleu dep qarastyrady. Z. Qabdolov: "... astarlau, iaki simvol – bır närsenı ne qūbylysty tura surettemei, būlarǧa ūqsas basqa bır närsege, ne qūbylysqa qūpiia telıp, jasyra jarystyryp, bükpelei beineleu, oidy da aşyq aitpai, tartymdy tūspalmen tüsındıru" [3, 235],- dep Q. Amanjolovtyŋ:
Qabaǧyn tüiıp qūz tas tūr,
Töŋıregıne paryq sap, - degen öleŋın keltıredı. Al, "perneleu, iaki allegoriia – mūnda äşeiın ūǧym qalpynda tūrǧan dereksız närseler kädımgıdei közge körıner derektı närsege auystyrylady" [3, 234],- dep A. Toqmaǧambetovtyŋ:
- Ei, qoraz, şaqyrasyŋ erte-keş joq,-
Degende qoraz aitty:
Sende de es joq, - degen öleŋın mysalǧa keltıredı. Iаǧni, simvol – zatqa jan bıtıru nemese dereksızdı derektıge ainaldyru, allegoriia – jan-januardy söiletu dep ūqqanymyz dūrys. Al, A. Baitūrsynūly: "Bır närsenıŋ, köbıne adamnyŋ mınezın, qūlqyn, ǧamalyn ekınşı närsenıŋ mysalynda körsetıp aitu – berneleu bolady. Beineleu ūlǧaiǧanda berneleuge ainalyp ketedı" [1, 31], - dep mynadai mysaldar keltıredı:
Adamdyq diqanşysy qyrǧa şyqtym,
Kögı joq, kögaly joq qūrǧa şyqtym,- dep bırınşı mysalyn jäne Y. Altynsarynyŋ (Y. Altynsarin) «İttıŋ dostyǧy» degen mysal öleŋın, ondaǧy ekı ittıŋ sözderın keltıredı. Al, Z. Qabdolovta mūnyŋ bırınşısı simvol bolsa, ekınşısı allegoriia (jan-januardy söiletu) bolǧan. Ärine, būl jerde asa ülken aiyrmaşylyq joq dep te aituymyzǧa bolady. Osy jerde simvol keide A. Baitūrsynūlynyŋ beineleuıne de ūqsap ketedı: "Bır närsede bolmaityn küidı, ekınşı närsede bolatyn küidı körsetetın sözben aitu beineleu bolady" [1, 27] ,- deidı de,
Bidailar basy tolyq iılıp tūr,
Dän bergen qojasyna syiynyp tūr, - dep «qyryq mysaldy» mysalǧa keltıredı.
A. Baitūrsynūly tek qana troptardy jasap, olarǧa ǧana atau bergen joq, ol qazaq terminologiiasynyŋ negızın saldy. Ony, «Ädebiet tanytqyşy» arqyly barlyǧymyz da bılemız. Bız joǧarydaǧy Z.Qabdolovtyŋ «Söz önerınıŋ» bır tarauyn A. Baitūrsynūlynyŋ «Ädebiet tanytqyşymen» salystyryp öttık. Z. Qabdolov öz zertteu eŋbegın jazuda «Ädebiet tanytqyşty» özıne jol körsetetın baǧdarşam retınde paidalanǧanyn da bılıp tüsındık. Ärine, ışınde tolyqtyrular arqyly kelgen özgeşelıkter de mol. Sebebı, «Ädebiet tanytqyşty» A. Baitūrsynūly qazaqtyŋ ǧylymy damymaǧan HH ǧasyrdyŋ basynda jazyp, qazaq ädebietınıŋ teoriiasynyŋ negızın salsa, Z. Qabdolov «Söz önerın» HH ǧasyrdyŋ soŋynda jazyp, A. Baitūrsynūly salǧan qazaq ädebietı teoriiasyna bırşama tolyqtyrular engızıp, qazaq ädebietı teoriiasyna özındık ülken ülesın qosty. Būl – anyq dünie.
Desek te qazaq ädebietı teoriiasyn zerttegen ǧalymdar E. Ysmaiylovtyŋ, Q. Jūmalievtıŋ, R. Nūrǧalidyŋ eŋbekterın jinaqtap salystyra kele, qazaq ädebiettanu ǧylymynyŋ negızın salǧan A. Baitūrsynūlynyŋ «Ädebiet tanytqyş» eŋbegı degen toqtamǧa kelemız. İia, HH ǧasyrdyŋ bırınşı şiregınde jazylǧan A. Baitūrsynūlynyŋ «Ädebiet tanytqyşy» qazaq ädebiettanu ǧylymynyŋ negızın saldy. Būl – aqiqat!
Paidalanylǧan ädebietter tızımı:
1. Baitūrsynūly A. Ädebiet tanytqyş. Zertteu men öleŋder. – Almaty: «Atamūra», 2003. – 208bet. 2. Baitūrsynūly Ahmet. Alty tomdyq şyǧarmalar jinaǧy. Maqalalar, hattar, A.Baitūrsynūly turaly qūjattar men materialdar. – Almaty: «El şejıre», 2013, T.YI. – 384b. 3. Qabdolov Z. Söz önerı. – Almaty: «Mektep» baspasy, 1976, – 373 bet. 4. A.İ.Dovatur, F.H.Kessidi. Aristotel. Sochineniia. Poetika. – Moskva: izdatelstvo «Mysl», 1984, – 830s. 5. Qamzabekūly D. Alaş arqauy (zertteu maqalalar). – Almaty: «Qazaq ensiklopediiasy» baspasy, – 2017. – 408 bet. 6. Qaiyrbek K. Alaş bılımpazdarynyŋ ūlttyq oqulyq daiarlaudaǧy ūstanymy. «Alaş avtonomiiasy – ūlttyq täuelsızdıktıŋ negızı» atty Alaş ūlttyq-demokratiialyq parlamenttık respublikasynyŋ 100 jyldyǧyna arnalǧan respublikalyq ǧylymi–täjıribelık konferensiia materialdarynyŋ jinaǧy. – Türkıstan, 2017. – 190 b.7. Isımaqova A.S.Ahmet Baitūrsynūlynyŋ «Ädebiet tanytqyşy»jäne bügıng ıädebiettanu. «Ahmet Baitūrsynūly» respublikalyq I ǧylymi-teoriialyq konferensiia materialdary. 2006 jyl, 30-31 nauryz.Astana: L.N.Gumilev atyndaǧy EŪU baspasy, 2006. 354 bet.Äsem ÖSKEN,
L.N.Gumilev atyndaǧy Euraziia ūlttyq universitetı,
filologiia fakultetı, qazaq tılı men ädebietı mamandyǧy, 1-kurs magistranty
