Biyl elımızdıŋ täuelsızdıgıne otyz jyl tolady. Osy jyldar ışınde el üşın asa özektı şeşımder men mäseleler qabyldanylyp keledı. Sonyŋ bırı – latyn älıpbiıne köşu. Būl mäselenıŋ qoǧam arasynda köterılgenıne üş-tört jyl bolsa da, bastapqy kezdegıdei halyq arasyndaǧy pıkırtalastar men közqarastardyŋ denı bügınde basylyp qalǧandai. Keibırı būl ūlt üşın dūrys şeşım dese, äldebır adamdar älı künge deiın senımsızdıkpen kelıse qoimaidy. Şeşımı qiyndaǧan būl taqyryp şynymen ūzyn-sonar jyrǧa ainalyp barady. Öitkenı, ūsynylyp jatqan älıpbi ülgılerı köpşılıktıŋ köŋılınen bırden ärı bırdei şyqpaidy. «Būl mäsele bolaşaqta qalai örbımek?» «Kımder jauapty?» «Qai jyly latyn älıpbiıne anyq köşemız?» degen sūraqtar ärkımnıŋ kökeiınde bır jürgenı anyq.
Qazaq elınıŋ täjırbiesınde latyn qarpıne köşu turaly pıkırtalastar ötken ǧasyrdyŋ jiyrmasynşy jyldarynyŋ orta tūsynda bastalady. «Eŋbekşı qazaq», «Jarşy» sekıldı ertedegı basylym betterınde qazaq ziialylarynyŋ osy mäsele töŋıregınde oi-pıkırlerıne negızdelgen jüzdegen maqala şyqqan körınedı. Alǧaşqylardyŋ bırı bolyp, N.Töreqūlov 25 ärıptı onyŋ ışınde qazırgı ūsynylyp otyrǧan jobalarǧa ūqsas jıŋışke ärıpterdı däiekşe arqyly ūsynady. H.Dosmūhamedov jobasyn europa elderınıŋ täjırbiesımen bailanystyrsa, M.Myrzaūly, Ä.Baidıldaūlynyŋ jobalary negızınen qazaq tılındegı jıŋışke ärıpterdıŋ däiekşe arqyly ajyratyluymen qarastyryldy. Al, belgılı ǧalym T.Şonanūly latyn älıpbiıne köşkenımızben, ündestık zaŋy mındettı türde saqtaluy kerek ekenın eskertıp, 16 türkı halyqtarynyŋ qarıp ülgısın salystyryp, ǧalym şamamen 25 ärıptıŋ ülgısın ūsynady. Iаǧni, baiqap qarasaq, qazırgı ūsynylyp jatqan ülgılerdegı däiekşe, taŋba sanynyŋ 25-28 -dıŋ şamasynda boluy būl sonau ötken ǧasyr basyndaǧy ūlt ziialylarynyŋ zamanynda da bolǧan. Sondyqtan, qazırgı tıl ortalyqtarynyŋ, ǧalymdardyŋ ūsynyp jatqan jobalary da aspannan alynyp, oidan qūrastyrylyp jatqan joq. Ūlt qairatkerlerınıŋ bastaǧan bastamasy, körsetken ülgısı. Al, endı halyqtyŋ oǧan deiıngı sauaty arabşa aşylǧasyn, latyn älıpbiıne bailanysty osyndai mäseleler tuyndap jatqanda, mūndai emlege kelıspegender de bolǧan. Jiyrmasynşy jyldary «Latynşyldar», «arabşyldar» dep ekı topqa bölıngen qairatker-ǧalymdar da bolǧan. Osy kezde Äzırbaijan türıkterı bastaǧan Şyǧys elderınıŋ eluden asa halqy bes-on jyldyŋ ışınde latyn qarpıne köşıp ülgıredı. Ūzaq talqylaulardan soŋ, joǧaryda attary atalǧan T.Şonanūly, Ä.Baidıldaūly, I.Jansügırūly, I.Qabylūly sekıldı qairatkerlerdıŋ bırlesken jobasy 1930 jyly bekıtılıp, resmi türde basylym betterıne ūsynylady. Bekıtılgen jobanyŋ erekşelıgı «ä» jıŋışke ärpı sol qalpynda qalyp, 29 qarıp jariialanady. Būl nūsqanyŋ erekşılıgı -bır dybysqa bır ärıp, jol üstı jäne jol asty belgılerı joq, oquǧa oŋai, jazuǧa qolaily, türkı halyqtarynyŋ älıpbi qūrudaǧy prinsipterı qataŋ saqtalǧan. Bıraq, ökınışke orai latyn grafikasy qazaqtyŋ jaŋa älıpbiı bolyp qabyldansa da, sol kezderı «ä», «q», «ǧ» sekıldı töl ärıpterdıŋ standartqa sai bolmauy, orystan enıp jatqan kırme sözderdı jazuda keleŋsızdıkterdıŋ tuuy, şylaulardyŋ qiyndyǧy 1938 jyly bızdıŋ qazırgı qoldanyp otyrǧan kirilisaǧa köşuımızge alyp keledı. Mıne, būl bızdıŋ ötken ǧasyrdaǧy latyn älıpbiıne köşudegı täjırbiemız.
Osylaişa, ǧasyrǧa juyq uaqyttan soŋ täuelsız el bolyp tūrǧan şaqta 2017 jyly Elbasymyz «Qazaq tılı älıpbiın kirillisadan latyn grafikasyna köşıru» turaly jarlyqqa qol qoidy. Jarlyq şyqqan soŋ, Premer-ministrdıŋ ükımımen Ūlttyq komissiia qūryldy. Atqarylatyn ıs-şaralar kezeŋ-kezeŋ boiynşa 2025 jylǧa deiın josparlandy. A.Baitūrsynov atyndaǧy tıl bılımı institutynyŋ ǧalymdary latyn älıpbiınıŋ qazaq tılıne negızdelgen orfografiialyq erejesınıŋ jobasyn ūsyndy. Osy jobanyŋ töŋıregınde Elordada «Ş.Şaiahmetov atyndaǧy «Tıl-Qazyna» ūlttyq ǧylymi-praktikalyq ortalyǧy» qūryldy. Būl ortalyqtyŋ janynan ädıstemelık, orfografiialyq jäne IT baǧytyndaǧy 4 jūmys toby ıske kırıstı. Qazırgı däuır tehnologiianyŋ zamany bolǧan soŋ, latyn qarpıne bailanysty barlyq derekter qamtylǧan «QazLatyn» ūlttyq portaly, jaŋa älıpbige köşu turaly türlı beinebloktar, körnekı aqparat qūraldary, bot arqyly jūmys jasaityn kölemdı “sozdikqor.kz” sözdık-portaly jasaldy. Būdan basqa mobildık qūrylǧylar üşın türlı baǧdarlamalar men oiyndar qūrastyrylyp, keibırı qoǧamǧa ūsynylyp jatyr. Mäselege bailanysty basqa türkı halyqtarymen bolsyn, özımızdıŋ ırı qalalarda da türlı konferensiialar men jiyndar ötkızılıp tūrady. Būl aitylǧan ısterdıŋ barlyǧy josparǧa säikes öz retımen jüzege asyrylyp jatyr. Bıraq, şyndyǧynda būl jasalynyp jatqan jalpylama ıs-şaralardyŋ retın halyqtyŋ köpşılık bölıgı bılıp jatyr ma? Älı künge deiın el arasynda bızge «latyn tılı» qajet emes dep şatasyp jürgender barşylyq.
Jarlyq qabyldanǧannan berı latyn qarpıne bailanysty öz nūsqalaryn ūsynyp jatqandar az emes. Joǧaryda aty atalǧan ūlttyq komissiia būl jobalardy jan-jaqty qarastyryp, emle erejesıne säikestıgın, qoldanysqa qolailyǧyn anyqtaidy. Eŋ alǧaşqy nūsqalardyŋ bırı - «Bailatyn» jobasy. Būl jobada bır dybysqa bır taŋba ūstanymy bolmady. Mysaly, «a» jäne «ä» dybystaryna ortaq «a» taŋbasy belgılengen. «Ü» men «ı» dybystarynda da sondai jaǧdai oryn alǧan. Būl joba, ärine, azdap keleŋsızdıkter tuǧyzǧanyn bärımızde tüsınıp otyrmyz. Ekınşı, «Kazakh Grammar» jobasy. «Arbanyŋ aldyŋǧy döŋgelegı qalai jürse, artqy döŋgelek te solai» demekşı, mūnda da «q» jäne «ǧ» dybystaryna ortaq taŋba belgılengen. Sonymen qatar älıpbi retınde qazaq tılınıŋ töl taŋbalarynyŋ soŋǧy jaǧynda ornalasuy da ūlttyq komissiia müşelerıne ūnai qoimady. Üşınşı bolyp, maŋǧystaulyq matematik Quantqan Vanovtyŋ ūtymdy türde matematikalyq-geometriialyq baǧytta 33 ärıp ūsyndy. Bıraq, halyqqa sözderdı tez jazyp üirenısıp ketu üşın būl nūsqanyŋ da öz qiynşylyǧy bar. Törtınşı Eskendır Tasbolatovtyŋ jobasy edı. Avtor älıpbiıne «s» dybysyn qaldyrady. «Ǧ», «ŋ», «ş», «ch» dybystaryn digraf türınde körsetedı. Mūnda da aldyŋǧy jobalardaǧydai qolaisyzdyq tudyrar «i» men «ı» dybystaryna ortaq taŋba belgılengen. Künde qoldanatyn «ını, ılgek» degen sözderdı «ini, ilgek» dep taǧy şatastyrarymyz aidan anyq. Keiın besınşı – Manas Saparbaevtyŋ ūsynǧan jobasynda 8 digraf bolsa, Nūrlan Tültebaevtyŋ älıpbi nūsqasynda 33 taŋba körsetılgen. «İ» men « u» ärıpterın taratyp jazudy ūsynǧan N.Tültebaevtyŋ mäselesı oryndy bolǧanymen, şūbalyŋqylyqqa jol beruge bolmaidy. Al, atyşuly soŋǧy jobalardyŋ bırın ūsynuşy – student Abzal Däurenbekūly. Digraftan qaşyp jürgende, būl nūsqada tıptı trigrafta bolǧan. Taǧy bır erekşelıgı, avtor «u» dybysyn «w» arqyly taŋbalaidy. Būl atalǧan ūsynystarǧa qatysty Ş.Şaiahmetov atyndaǧy «Tıl-Qazyna» ortalyǧynyŋ atqaruşy direktory Erbol Tıleşov ūlttyq komissiia müşelerınıŋ būl jobalardy taldai otyryp, «bır dybys bır taŋba» ūstanymy älı de bırızdılenbei tūrǧanyn aitady. Digraftan qūtylu kerek, öitkenı, basqa türkı halyqtarynyŋ latyn grafikasynda mūndai mäsele joq. E.Tıleşovtıŋ basylym betterındegı aitqan derekterı boiynşa Jarlyq şyǧyp, būl mäsele köterılgelı otyzǧa tarta joba ūsynylǧan eken. Al, qazır ūsynystardyŋ legı müldem siregen. Iаǧni, būl alǧaşqy kezdegıdei tılge janaşyrlyq jasap, mäselege atüstı qaramai şulaǧan qoǧamnyŋ tynyştalǧanyn körsetedı. Köptegen ǧalym-mamandar men halyqtyŋ sūranysyn eskere otyryp, soŋǧy resmi latyn älıpbiınıŋ nūsqasyn premer-ministr osy jyldyŋ qaŋtar aiynda jariialady. Aqparattarǧa süiensek, būl ıske 3500 tıl mamany jäne eldegı köptegen JOO -daǧy elu şaqty kafedra men onǧa tarta ülken universitetter qatysqan. Latyn grafikasyna köşu jūmystary oŋtaily bolsa, 2023-2031 jyldar aralyǧynda tolyqtai köşu josparlanyp otyr. Onyŋ ışınde, eger jaŋa nūsqa synaqtan sättı ötıp jatsa, 2022 jyldan bastap bastauyş mekteptıŋ oquşylary latyn qarpımen sauat aşudy bastaidy. 2025 jylǧa deiın barlyq ıs-qaǧazdar, oqulyqtar, merzımdı basylymdar köşedı dep josparlanǧan. Bılım jäne ǧylym ministrlıgı mektep synyptarynyŋ latyn ärpıne köşu kestesın ūsynǧan bolatyn.
0, 1, 2, 3, 4 –synyptar -2023 jylǧa deiın;
5, 6, 7, 8, 9 – synyptar 2024 jylǧa deiın;
10-11 synyptar – 2025 jylǧa deiın;
Jalpy bılım beretın mektep mūǧalımderı 2019-2025 jyldar aralyǧynda latyn ärpın üiretetın kurstarǧa qatysyp, bılımderın jetıldırulerı kerek. Sonymen qosa memlekettık organdarda däl osy jyldary köşuge daiyn bolulary qajet.
Qoǧam arasynda latyn grafikasyna köşude biudjetten ketetın qarjyny uaiymdaityndar da bar. Äsırese, ol oqulyqtar men ıs-qaǧazdaryna bailanysty. Jastardan görı ülken jastaǧy adamdar da latyn taŋbasyn qalai üirenemız dep uaiym qylady. Bıraq, är närsenıŋ öz şeşımı bar. Qazır tıptı telefonǧa kündelıktı 112 nömırınen keletın nemese basqa da ūialy bailanystarǧa bailanysty hattar da köbıne latyn taŋbasymen keledı. Kerek bolǧannan keiın ony da oqyp alyp jatyrmyz. Būl künde älemde kirillisany qoldanatyn 11 el qalǧan. Orta Aziiada Qyrǧyzstan jäne Qazaqstan. Būrynǧy keŋestık elderden Ukraina men Belarus. Al, älemde 120-dan astam memleket latyn grafikasyn qoldanady. Sondyqtan da, senımsızdık tanytyp artqa tartudyŋ qajetı joq. Qoǧamda latyn älıpbiıne köşudı ūlttyq deŋgeidegı mäsele dese, endı bırı saiasi şeşım retınde qarastyrady. Qanşa degenmen, latyn jazuyna köşu- elımızdı älemdık deŋgeide taǧy bır jolyn aşary anyq. Halqymyz tek jaqsylyqqa, jaqsy sözge sengen. Osynyŋ arqasy şyǧar keibır ötkızılıp jatqan qoǧamdyq saualnamalar qazaq elınıŋ 80-90 paiyzy latyn älıpbiıne köşudı qoldaitynyn aitady.
Latyn jazuy desek, bız köbınese türkı tıldes körşı halyqtardyŋ täjıribesıne süienemız. Öitkenı, türkı tılderı bızge jaqyn, ärı ortaqtasar zaŋdylyqtarymyz bar. Mysaly, Türkiia elı ötken ǧasyrdyŋ basynda Mūstafa Kemal Öztürıktıŋ bastamasymen 1928 jyly älıpbi jönındegı komissiia qūryp, latyn qarpıne negızdelgen türık tılınıŋ emlesın ūsynady. Sol jyldyŋ qaraşa aiynda arnaiy qauly men zaŋ şyǧady. 1929 jyldan bastap, arab grafikasyna tyiym sala otyryp, barlyq memlekettık organdar latyn jazuyna köşedı. Bır jyldyŋ ışınde mäselenıŋ tüiını Türkiia elı üşın oŋai ärı sättı şeşıledı. Sol sekıldı, HIH ǧasyrdan soŋynda Äzırbaijan elı de latyn jazuy mäselesın köterıp, täuelsızdık alǧanǧa deiın tolyq köşıp ülgerdı. Bügınde Äzırbaijan köp jyldar boiǧy talpynystan keiın TMD elderınıŋ arasynda latyn älıpbiıne köşken eŋ bırınşı memleket bolyp otyr. Körşı bauyrlas özbek halqy da latynǧa köşudı bızden jiyrma jyl būryn bastasa da, köptegen kemşılıkter boldy. Ekı ret älıpbi nūsqasy özgertıldı. Degenmen, özbek bauyrlarymyz älı de tolyqqandy latyn jazuyna köştı dei almaimyz. Sebebı, eldegı oqulyqtar, kıtap-eŋbekter, gazet-jurnaldar äzırşe qos älıpbi türınde şyǧady. Kıtaphanalardaǧy köpşılık kıtaptardyŋ latyn grafikasynda nūsqasy öte az. Jasy ülken adamdardyŋ jaŋa emlege üirenısuı älı de baiau jüzege asuda. Basqa elderdıŋ täjırbiesın bölıskenımızben, būl prosess uaqyt pen ülken daiyndyqty kerek etetının körsetetındei. Sondyqtan, qanşa asyqqanymyzben, el üşın mūndai kürdelı proseste el men memleket arasynda ülken tūtastyq pen auyz-bırlık kerek.
Äzırşe, elımızde soŋǧy latyn älıpbiınıŋ nūsqasy qaŋtarda jariialansa da, oǧan deiın köptegen mekemeler, memlekettık organdar, türlı qyzmet oryndarynyŋ atauy latyn grafikasynda berılıp jürgenın körıp jürmız. Mäselen, Qazaqstan Respublikasynyŋ Eltaŋbasy 2018 jyldyŋ qaraşa aiyndaǧy «QR memlekettık rämızderı turaly» zaŋyna säikes rämızdegı «Qazaqstan» jazuy latyn grafikasy boiynşa «Qazaqstan» dep özgertılıp berıldı. Būl jaǧdaidy basylym betterı «Elbasynyŋ 2025 jylǧa deiın qazaq tılın latyn älıpbiıne köşıru tapsyrmasyna bailanysty eltaŋbaǧa özgerıs engızıldı» dep tüsındırgen bolatyn. Sol sekıldı, telearna ataulary, mekeme ataulary, türlı jekemenşık oryndarda qazır ataularyn kirillisadan latyn jazuyna auystyryp ülgerdı. Būl qanşalyqty dūrys? Ataudy özgertude qai nūsqany negızge alady? degen sūraqtar oiǧa keledı. Bızdıŋ oiymyzşa, būl syrttai köz üiretudıŋ, latyn grafikasyna bailanysty ıster atqarylyp jatyr degen keiıp şyǧar.
«Latynşaǧa köşudıŋ tereŋ logikasy bar. Būl qazırgı zamanǧy tehnologiialyq ortanyŋ, kommunikasiialyq, sondai-aq, HHI ǧasyrdaǧy ǧylymi jäne bılım beru ürdısınıŋ erekşelıkterıne bailanysty» - dep Elbasy aitqandai, latyn qarpıne köşu – zaman talaby. Ainalyp kelgende, tübı bır türkı halyqtarynyŋ basym bölıgı latyn jazuyn qoldanady. Būl halyqtarmen ruhani, mädeni, ǧylymi baǧytta tuystyǧymyzdyŋ artuyna da kömekteserı anyq. Qoryta aitqanda, latyn älıpbiı elımızdıŋ bolaşaǧy üşın taǧy bır maŋyzdy qadam bolmaq.
Süikım Aiapbergenqyzy
"Adyrna" ūlttyq portaly
