Şyny kerek, Aiagül degen jazuşy baryn bılmeppın. Fb-tegı dürbeleŋnen soŋ onyŋ paraqşasyn, äŋgımelerın oqyp şyqtym. Äleumettık jelı ekıge jaryldy: bırı onyŋ ölımıne kınälı jandardy ızdese, ekınşılerı aruaqty mazalamaŋdar, ketken adam kettı degen közqarasta. Men psiholog emespın, qarapaiym qoǧam müşesımın, pendemın. Menıŋ de artyq-kem tūstarym, jeke pıkırım, oi-tolǧamym bar. A. Mantai jaily ne jazbaqpyn? Ol maǧan ne üşın kerek?
Jalpy, adamdardyŋ özın öltıru faktılerı jaŋalyq emes, degenmen, oǧan sebep ne? Ötken ǧasyrdyŋ 83—85-jyldary bızdıŋ öŋırde mektep bıtıruşıler arasynda asylyp ölu beleŋ aldy. Küizelıs deuge kelmeidı. Sebebı bır oquşy emtihan bıtkenşe üiınde keş jasauǧa rūqsat ala almaǧannan keiın asylǧan. Keiın anasynyŋ tüsıne kırıp qoimaǧan soŋ esgumasiia jasaǧanda onyŋ oianǧany, aqyretten bosanǧany jäne qabırdıŋ qabyrǧalaryn tyrnaǧan belgılerı tabyldy dep şulady el. Taǧy bır oquşyny bırınşı joly ata-anasy qūtqarǧan, ekınşı ret eşkım qasynan tabylmai, ölıp ketken. Ülkennıŋ de, kışınıŋ de suisidke baruyna ne sebep? Psihologtar söilese, suisidke sebep köp.
Aiagülge oralaiyn. Äleumetık jelılerde bırneşe adamnyŋ atyn atap, olardy jazalaudy talap etkender jetkılıktı. Tıptı komissiia qūrylǧan. Aty atalǧan adamdardyŋ ölımge itermeleu faktılerı rastalsa, jaza qoldanǧan da jön. Olai deitınım, äleumettık jelıler adam qūqyn moraldyq tūrǧyda taptaityn ortaǧa ainalyp barady. Oǧan etikasy joq jurnalister men blogerler tıkelei at salysuda. Qūqyqtyq-azamattyq qoǧam qūru bızdıŋ elde qiialǧa ainaluy mümkın degen oi da tuyndaidy.
Jurnalispın, tıptı bas redaktormyn dep jürgenderdıŋ ışınde qarsy pıkırdegılerdıŋ azan şaqyryp qoiǧan atyn atamai «Gemoraihan», «Qūral-saiman» t.s.s. deitınder de bar. «Aǧa, sızdıŋ ataq-daŋqyŋyzǧa da, jasyŋyzǧa da qaramaimyn. Qoia qoiyŋyz!» nemese «Barşy, qatyn! Öz baǧyŋda jaiyl!» degen sözder batyrlyq pen ädılettık, tärbie körgendık pen mädeniettılık, öjettık pen erlık, bılımdılık pen intellektualdyŋ körsetkışı emes. Är pıkır mädeniet pen ädeptıŋ şeŋberınde dälelmen jazyluy kerek.
Al jeke adamnyŋ jandy tūstaryn tyrnalap, kökbettenetın saiasatkersymaq äielder de, erkekter de bet jyrtysqanda jaǧaŋdy ūstaisyŋ. Tanymal blogerler de qara piar arqyly oqyrmandaryn ūstap otyr. Qara piar da-piar. Bıraq onyŋ qūny qandai? Jeke adamnyŋ keŋıstıgıne rūqsatsyz enu kezınde milliondardyŋ jüregınen oryn tapqan Diana Spenserdıŋ ölımıne äkeldı. Qara piarmen aqşa tabu ekı adamdy o dünielık ettı. Mūndai mysaldar köp.
Aiagül Mantaidyŋ ölımıne yqpal etkender bar bolsa jäne olar bızdıŋ ädıletke jūmys ıstei bermeitın sottan jazasyn almasa, qaitemız, ar sotyna tapsyramyz. Jaqsylyq ta, jamandyq ta bumerang. Özıŋe oralady.
Aiagüldıŋ paraqşasy men äŋgımelerınen tüigen oiymdy jazu edı osy maqalanyŋ maqsaty. Ol öz paraqşasynda İsaak Niuton, Djek Londonnyŋ bala künde alǧan tūrmystyq psihologiialyq soqqylaryna post arnaǧan eken. Akutagava men Hemingueige de toqtalǧan jerlerı bar. Akutagava ölım men ölım aldyndaǧy qorqynyş sezımderın köp jazǧan. Öte auyr psihologiialyq suretteuler qoldanǧan, ömırın özı josparlap aiaqtaǧan jazuşy. Bıraq ony kım oqymaidy?
Osy postarda avtor aqparattardy özınıŋ jan-düniesıne jaqyndatyp jazady. Men onyŋ postarynan atalǧan tanymal adamdardyŋ ışkı düniesın özınıŋ ışkı düniesımen bırıktırıp jıbergendei äser aldym. Taǧy bır baiqaǧanym, onyŋ ışkı «Menı» özı jazǧandai, «ūryp tūr». Qaljyŋmen jazsa da, özınıŋ tırıler tüsınbeitın jan-düniesın asqaqtatu, bılımı men tuma darynyn, erekşe bolmysyn qūdırettıŋ küşı dep tanityny baiqalady. Onyŋ oiynşa, Aiagül Mantai — bıregei tuma! Ol özınıŋ IQ deŋgeiın A. Einştei-nmen teŋestırmese de, oǧan jaqyndatatyndai äserde qalasyŋ. Būl menıŋ jeke pıkırım. Mantaimen jaqyn tanys bolmaǧan soŋ onyŋ jazbalary arqyly ol jaily oi tüiu de qate pıkırge äkeletını sözsız. Degenmen, äleumettık jelılerde adamdar oz oiyn, pıkırın, közqarasymen bölısedı jäne Aiagül siiaqty ünemı ızdenıp, ışkı düniesın damytyp otyratyn adamdar qandai da bır oi-tolǧamnyŋ jetegınde jüretını aqiqat. Endeşe, Mantai paraqşasyna tek özınıŋ oqyǧandarynan, ömır täjıribesınen tüigen oilaryn, ömırge, qorşaǧan ortaǧa közqarasyn jazyp otyrǧany sözsız.
Aiagül küizelıste jürgen janǧa ūqsamaidy. Bıraq onyŋ öz mümkındıgın eskermei, mümkındıgınen joǧary qoiǧan maqsaty Aiagüldıŋ özınıŋ bai täjıribesı men bılımın tolyq paidalanuyna kedergı jasaǧan tärızdı. Qaljyŋdap jazǧan (mümkın armandady) «Nobeldıŋ bolaşaq iegerı» —Aiagül Mantaidyŋ jany taza, ar aldynda aq ekenı jazbalarynan baiqalady.
«Nobeldıŋ bolaşaq iegerı» demekşı, qazırgı uaqytta psihologiialyq şyǧarmalar baǧalanatyn boldy. Aiagül de osy taqyryptardy qozǧaidy eken. Būl jan küizelısınen tuǧan dep oilamaimyn. Aiagül ömırdıŋ mänın Giugo kötergen adamgerşılık pen ışkı mädenietten ızdeidı. Būl qalypty sezım. Qandai qoǧam bolmasyn onyŋ müşelerı bırtektı közqaras pen mädenietke ie emes. Adamgerşılık pen moralǧa negızdelgen qūqyqtyq-azamattyq qoǧam qūru mäŋgı mäsele dese bolady. Adamgerşılık pen ışkı mädeniet örkenietke bailanysty bolsa, Giugonyŋ uaqytymen salystyrǧanda qazırgı örkeniettıŋ deŋgeiı öte joǧary, bıraq ol kötergen mäsele älı şeşımın tapqan joq.
Nobel syilyǧy berılgen şyǧarmalar qandai tyŋ mäselelerdı köterdı, ne üşın olardyŋ laiyqty dep tanylǧanyn oqyp otyrsaŋ, qoǧamdyq psihologiiaǧa örkeniettıŋ yqpaly, jeke adamnyŋ qoǧamnan tys qaluy, äleumettık-saiasi psihologiialyq taqyryptar şeber psihologiialyq ädebi suretteuler arqyly berılgenın, jazu naqyşynyŋ erekşelıgın eskergenın köresıŋ. Aiagüldıŋ kötergen mäselerı özektı bolsa da, jazu naqyşy men tılınde erekşelık joq. Tılı jatyq, bıraq qarapaiym. Oqiǧanyŋ şielenısken tūsy (kulminasiia) aiqyn emes, keibır äŋgımelerınde ol joq. Tūrmystyq ışkı küizelıske negızdelgen oqiǧalar qoǧamdyq sipatta bolǧanymen, ony şeşu joldary jeke adamnyŋ ömırge beiımdeluıne bailanysty, jeke şeşımge qatysty. Eger materialdyq jaǧdaiyŋ naşar bolsa, tapqanyŋ jetpese, jaldaǧan päterıŋde taraqan betıŋde örmelep jürse, būl şeşuı joq närse emes. Avtor äŋgımelerınde osy jaǧdailardy jaza otyryp, ony şeşu joldaryn da aityp otyrady. Mūndai äŋgımelerdı Nobelge nemese t.b. syilyqqa laiyqty dep baǧalau, ärine, subektivtı pıkır.
«Jürekke oralu» äŋgımesı. Aiagüldıŋ oi arpalysyn tolyq aşady. Özı jäne özı (Toǧjan keipınde). Al Sanat ta öz oiynyŋ iesı. «Jürekke oralu» — avtordyŋ öz-özımen syrlasuy, syrlasu emes, mūŋdasuy. Özınıŋ «Men-menımen» küresuı. Bıraq ol öz «menınen» attai aldy ma?
Aiagül özınıŋ sätsızdıgı (menıŋşe, özın ızdeuge ketken uaqytta jıberıp alǧan jeke ömırı) jaily köp oilanady. Ony sebebın özınen ızdeidı, keide taǧdyrdan köredı. İntellektual tūlǧaǧa ainalǧanyna senımdı avtor bır kezderı özıne laiyqty intellekt iesın ızdeidı, keiın kündelıktı tūrmysqa oralady, sezım men mahabbat, meiırım men qamqorlyqqa mūqtajdyǧyn bıldıredı. Būl qalypty jaǧdai, eşqandai küizelıs emes. Ol jalǧyzdyǧyna sebep ızdeidı, adam ömırge jalǧyz keledı, ömırden de jalǧyz ketedı dep aqtalady. Eşkımnıŋ ömırı tek tättıden tūrmaidy; aşysy men suyǧy bolmasa, tättıden män ketedı. Adamdy alǧa maqsat jeteleidı. Biıkterge de osy arman-maqsat jetkızedı, ol— jetekşı küş.
Djek Londonnyŋ keiıpkerı süigenıne laiyqty bolu üşın tanymal jazuşy atanyp, bailyqqa qoly jetkende süiıktısın de, bailyǧyn da tärık etıp, teŋızge batyp ölmei me? London adamdy jetıstıkterge jeteleitın—maqsat dep tüiındeidı. Maqsat bar jerde—ömırdıŋ mänı bar. Däl osylai oi tüiedı Aiagül de. Ol: «Pende bärınen jalyǧyp ketedı. Ömırde maqsatyna jetken kezde jeŋısınıŋ baiansyz ekenın tüsınedı. Qūdaiǧa degen mahabbat qana mäŋgılık»,—deptı «Jürekke oralu» äŋgımesınde.
«Ömır degenımız – salystyru oiyny. «Salystyru oiynynan» adamdar «tepe-teŋdıktı» ızdep şarşaidy. Ömırden «tepe-teŋdıktı» tapqandar Qūdaidy köbıne ūmytyp ketedı, al tappaǧandar ūmytpaidy. Ūmytpaityny sol: Qūdaiǧa renjıp, jylaidy, ūrsysady, tıptı Qūdaiǧa tıl tigızıp, qarǧap ta jıberedı. Özıne özı sanaly türde qol jūmsap ölgen kez kelgen adamdy aqtap alǧym keledı. Bıraq men o düniedegı emtihanda qazylar alqasynyŋ müşesı emespın ǧoi...
Ökınış – ömırden tüŋıluge, tüŋılu – özıŋdı joǧaltuǧa äkeledı. Adam köbıne-köp qabyldaǧan şeşımınıŋ qate ekenın bıledı. Bıle tūra sanaly häm beisanaly türde qatelıkke boi ūrady. Özınıŋ sätsızdık dep qabyldaǧan qadamynyŋ keibırı uaqyt öte kele quanyş pen şattyqqa bölep jatady...»
Osyny oqyp otyrsaŋ, Aiagül ölımdı köp oilaityndai sezıledı. Bıraq būl jaŋsaq oi. Aiagüldıŋ ömırden özın ızdegenı, ömırdı süietını baiqalady. Ölım—aqiqat, ömır—jalǧan. Aqiqatty jaqyndata otyryp jalǧannyŋ mänın aşuǧa tyrysady.
Bıreuler jūmyssyzdyq qajytty ony dese, bıreuler ol jūmys taŋdady deidı. Aiagül nege jūmys taŋdamasyn?! Onyŋ diplomy bar, bılımdı, täjıribelı maman, özınıŋ aitary bar azamat. Aştan ölıp, köşten qalyp jatqan joq. Eşkımnıŋ qaltasyna tüsıp aqşa da almaidy. Ol öz ortasynda jürgısı kelse, nesı aiyp?
«Jürekke oralu».
«— Sen äielıŋdı keşırdıŋ be? – dep sūradym. Oǧan degen sezımım bolmasa da, äielınen qyzǧanatynymdy sezdım.
— Menıŋ keşırgen, keşırmegenım oǧan tükke de qajetı joq. Ony keşıru maǧan kerek. Zūlymdyqtan saqtanu üşın ǧana emes, sol zūlymdyqty jasamau üşın de kektenbei, keşıre bıluımız kerek. Tūlǧalyq qasietıŋdı saqtap, özıŋdı joǧaltpau üşın de keşırudı üirenuge tiıspız.»
Mıne, Aiagüldıŋ bolmysy: «Zūlymdyqtan saqtanu üşın ǧana emes, sol zūlymdyqty jasamau üşın de kektenbei, keşıre bıluımız kerek. Tūlǧalyq qasietıŋdı saqtap, özıŋdı joǧaltpau üşın de keşırudı üirenuge tiıspız!»
« ... Ömır degenımız – men! – dedı älden soŋ Toǧjan.– Uaqyt degenımız – menıŋ janarymdaǧy älem, – dedım men.»
Aiagüldıŋ ölımdı emes, ömırdı taŋdaǧany anyq. Özı atap ötkendei, ol özı jasap alǧan älemde ömır sürse de, onyŋ älemı—tazalyq pen ardyŋ, adami qūndylyqtardyŋ mekenı bolǧanyna senımdımın.
Aiagüldıŋ appaq ary men päktıgıne şek keltırudıŋ özı künä! Janyŋ jannatta bolsyn, Aiagül sıŋılım! Sen öz biıgıŋdı aldyŋ. Öz oqyrmanyn qalyptastyrǧan jazuşysyŋ. Baqūl bol!
"Adyrna" ūlttyq portaly
Ūqsas jaŋalyqtar
