Reseı otarshalýshylarynyń basty maqsaty – sekseýildi sekseýilmen uryp jarý sııaqty, qazaqty qazaqpen qurtý, musylmandy musylmanmen, fanatızmmen «qurtý» saıasaty arqyly Qazaq Elin Jerinen aıyrý, Rýhyn óshirý arqyly otar elge aınaldyrý edi.
Máselen – 1731 jyldyń 19-aqpanynda qatyn patsha Anna Ioannovna Ábilqaıyrdyń antyn qabyldap, «qazaq halqy» Reseıdiń qol astyna qabyldanǵany jónindegi gramotaǵa qol qoıdy. Al osy arada deldaldyqqa júrgen kim edi?! Árıne, ol ózimizdiń bashqurttan shyqqan ataqty elshi, tilmásh A.Tevklev «baýyrymyz» edi. Iaǵnı «Qyrǵyz-qaısaqtar Tevkelevti óz qoldarymen baýyzdap, qurbandyqqa shalýǵa talaı ret umtylǵanda, ol Ábliqaıyrdyń arashashy bolǵandyǵynan emes, sonymen qatar ordalyqtarmen dindes bolýynyń jáne sóz tapqysh sheshendiginiń arqasynda ǵana aman qaldy» (Qyrǵyz-qazaq, nemese qyrǵyz-qazaq ordalary men dalasynyń sıpattamasy. Almaty. 1966. 181-bet).
Osyndaı tásilmen «Kishi ordany ózine qaratqan Reseı endi Orta júzge aýyz saldy. Olarǵa bashqurt starshyny Taımas Shaımovty attandyrdy. Nátıjesinde Orta júz sultany Sámeke 1734 jyly qatyn patshaǵa bodan bolý jónindegi gramotaǵa ıe boldy» (QSE anyqtamalyǵy. Almaty. 1980. 186-187-better).
Túrkitildes týysqandarymyzdan shyqqan shubar jylandar osylaısha araǵa dindi sala otyryp, aqyrynda qazaqtarǵa bodandyq qamytyn kıgizip ketti. Olar dindi saıasat qolshoqpary retinde utymdy paıdalandy. Tarıhqa qarasańyz, týysymyz dep sengenderdiń ishinde qazaqqa tar jerde bolysa qoıǵandary az eken. Abylaı hannyń «Alash týǵan bolmas, aǵash quman bolmas» dep ashynǵannan aıtqan sózi osyndaıda týsa kerek-ti.
Al 1731 jyly «Shoqyndyrý keńsesi» qurylyp, keńes jumysyn júıeli júrgizý maqsatynda Qazan qalasynda rýhanııat akademııasy ashyldy. Onda mıssıoner mamandar, tilmáshtar daıarlandy. «Kezinde túrki-qypshaqtyń rýhanı ordasyna telingen Qazan qalasy shoqyndyrý ortalyǵyna aınaldy» (B.Qaıratuly «Qazaqııa qalaı otarlandy?», Astana. 2016. 200-b). Iaǵnı, osy mektepterden tálim alǵandar qandaı nıette bolsa da, qazaqtar olardyń dini musylman dep, odan asa qatty qaýiptene qoımady, sendi.
Qazaqtyń minez-qulqyn ábden zerttep kele jatqan jaýlyq nıettegi ımperııa budan ary qazaqty endi din arqyly ǵana quldandyrýǵa bolatynyn túsindi. Sondyqtan da Ekaterına II 1785 jyly 25-qarashada arnaıy qaýly shyǵaryp, baron Igelstromǵa qazaq rýlaryn tatar moldalarymen qamtamasyz qylý jumystaryn tapsyrdy.
Al kelesi qatyn patshasy Elızaveta Petrovnanyń tusynda tómendegideı nusqaýlar qabyldandy:
· Dalalyqtardy (qazaqtardy) Islam dini arqyly Reseımen tyǵyz baılanystyrý úshin olarǵa Úkimet iriktegen tatar moldalardy jiberý.
· Islam dininiń asa meıirban, jumsaq tetikterin tereń nasıhattaý (musyman shybyn óltirmeıdi, jan balasyna qııanat jasamaıdy, t.b.) arqyly qazaqtardyń jaýyngerlik minez-qulqyn ózgertip, ynjyq-ez qylyp jiberý.
Sondaı-aq 1867-1868 jyldary patshalyq Reseı tarapynan qabyldanǵan qujattarda: «Qazaqtarǵa Islamnyń mańyzdy tetikterin emes, fanatızmge ákelip soqtyratyn tustaryn ýaǵyzdaý kerek» (S.Máshimbaev, G.Máshimbaeva. Patshalyq Reseıdiń jáne Keńes ımperııalarynyń Qazaqstandaǵy rýhanı otarlaý saıasatynyń zardaptary». Almaty. Qazaq ýnıversıteti. 2013. 40-b), - delingen.
Ol mindetti Qazaq dalasyna arnaıy jiberilgen ýkaznoı tatar moldalary «adalynan» atqardy. Jazýshy Aldan Smaıyl óziniń zertteýinde: «Musylman meshitterine ýkaznoı molda degen qyzmet engizilip, oǵan otarlaýshylar ózderi usynǵan adamdardyń saılanýyn qadaǵalady. Mundaı din jetekshileri Islamdy ýaǵyzdaǵan sııaqtanyp, is júzinde onyń kúsheımeýine qyzmet etti», - deıdi (A.Smaıyl. «Astana ǵasyrlary». Astana. 2010. 217-bet).
Bul buıryqtyń keıin de jaqsy jemis bergendiginiń bir kórinisi Alash aqyny – Maǵjannyń «Din úıretkenge» atty óleńinde:
Keshegi arystandy aıbyny zor,
Júrekti jolbarysty qaıraty mol
Aıyryp ar-namystan, kúshten, isten,
Kim qyldy shala jansar bir qorqaq qul?
Aqylǵa, jan-júrekke kisen saldy,
Kórmeıtin kózdi kór ǵyp arty-aldy.
Úıretip din dep quldyq, qorqaqtyqty
Qandaı qul bizge molda bola qaldy?!
(M.Jumabaev. Shyǵarmalary. Almaty. Jazýshy. 1989. 42-bet), – dep sýretteletini bar. Iaǵnı moldalar qazaqqa qarańǵylyqty, qorqaqtyqty, basshyǵa kez kelgen jaǵdaıda qarsy shyqpaýdy ýaǵyzdaı berdi, sanasyna sińire berdi:
Imam án-Náýáýı: «Musylman basqarýshylary ádiletsiz, ári basqa dinnen bolsa da, olarǵa qarsy shyǵýǵa jáne olarmen shaıqasýǵa tyıym salynǵan (haram)» (Sharh sahıh Múslım, 12/469).
Basqa dinnen sanalatyn Reseı ımperııasy qazaqtardyń aldyna ózderińniń dinderińniń sózi osyndaı dep dálelderin tosa qoıatyn boldy. Baǵyndyrý saıasatyn óte sheber júrgizdi. Tipti Tevklev, Shaımovtardyń da osyndaı sózderge júginip, áreket etkeni esh kúmán týdyrmaıdy.
Hákim Abaıdyń:
«Mollalar tura tursyn, hýsýsan (ásirese) bul zamannyń ıshandaryna bek saq bolyńdar. Olar - fıtná ǵalym, bulardan zalaldan basqa esh nárse shyqpaıdy» (A.Qunanbaev. Shyǵarmalary. Ǵylym. 1977. «Otyz segizinshi qara sóz», 207-bet), - degen sóziniń jandy sýretin Ult kósemi – Álıhan Bókeıhannyń tómendegi sózinen anyq kóre alamyz:
«Túrkistanmen birge avtonomııa alý - qoıny-qonshyna tas toltyryp, Ertiske súńgýmen bir esep. Sebebi: bizden qarańǵylyǵy 10 ese elden úmit ete almaımyz. Tashkent gorodskoı ýpravasynda sarttyń glasnyılary obaǵa qarsylyq kúná bolady, em keregi joq dep jasaǵan qaýlylary avtonomııa arbasyna esek pen túıe jegilip ońbaıtyndyqty kórsetedi» (Álıhan Bókeıhan «Shyǵarmalary», Almaty, 1994, 375-bet).
Sondyqtan da Alash partııasynyń programmasynyń jobasynda «Din isi memleket isinen aıyrylýly bolýy» kerek dep jazyldy.
Jáne Alash dáýirindegi moldalardyń da dinı tanymdarynyń deńgeıi Abaı zamanyndaǵy qarańǵylyqtan aıyrmasyz sol qalpynda ekendigin Abaıdyń myna sózinen ańǵaramyz:
«Eı, musylmandar! Bireý baı bolsa, bireý kedeı bolsa, bireý aýrý, bireý saý bolsa, bireý esti, bireý eser bolsa, bireýdiń kóńili jaqsylyqqa meıildi, bireýdiń kóńili jamanshylyqqa meıildi - bular nelikten dese bireý, sizder aıtasyzdar: «Qudaı taǵalanyń jaratýynan ıakı buıryǵynsha bolǵan is», - dep». «Joq, sen jaqsylyq, jamandyqty jaratqan - Qudaı, biraq qyldyrǵan Qudaı emes, aýrýdy jaratqan - Qudaı, aýyrtqan Qudaı emes, baılyqty, kedeılikti jaratqan - Qudaı, baı qylǵan, kedeı qylǵan Qudaı emes dep, nanyp uqsań bolar, áıtpese – joq» ((A.Qunanbaev. Shyǵarmalary. Ǵylym. 1977. «Jıyrma segizinshi qara sóz».169-171-better).
Iaǵnı, qara halyqtyń qynadaı qyrylýyn Qudaı isi dep, dertiniń daýasyn izdeýine jol qaldyrmaı, zerdelerin zombılandyryp tastaǵan. «Ólimdi jerde molda semiredi» degen ay sóz osyndaıda shyqsa kerek, sirá. Halyqtyń qarańǵylyǵyn hám kónbistigin ýkaznoı moldalar tıimdi paıdalandy. Ólgen adamnan da, hál ústindegi tiri adamnan da óledi dep aldyn ala janazasyn shyǵaryp aqysyn alyp otyrdy. Al ózderi joqta, janazany halyq arasynan shyqqandar shyǵarsa, olarǵa úlken kólemde aıyppuldar saldy. Amalsyz, kisisi ólgen jurt ýkaznoı molda kelgenshe kútip otyrýǵa májbúr boldy. Bul jaıynda 1910 jyly shyqqan tarıhshy Qurbanǵalı Halıdiń «Shyǵystyń 5 memleketiniń tarıhy» eńbeginde jaqsy jazylǵan.
Álıhannyń 1917 jyly «Qazaq» gazetine jarııalanǵan «Men Kadet partııasynan nege shyqtym?» atty shaǵyn habarlamasynda: «Franýz, orys hám ózge jurttyń tarıhynan kórinedi: molla húkimetten aqsha alsa, satylyp ketedi. Rýhanı is aıaq asty bolady. Jalovanıe alǵan mollalar húkimetke jetekshil bolyp, erip ketedi. Bizdiń qazaq-qyrǵyzdyń isin kórkeıtetin bolsaq, húkimet isinen bólip qoıǵan oń bolady», - dep jazýynyń mánisi tereńde edi.
«HH ǵasyrdyń basynda qazaq dalasynda eki aǵymnyń bolǵany belgili.
Biri – Buqar men Túrkistan ólkesine bet burǵan dástúrshil, panıslamshyl aǵym, ekinshisi – negizinen Batys órkenıetin úlgi tutqan jańashyl, pantúrkishil aǵym.
Osy ekinshi aǵymnyń basynda – Álıhan bastaǵan orys mektepterinen tálim tárbıe alǵan ozyq oıly qazaq zııalylary turady. Bul - qazaqtyń tarıhı zerdesindegi ult zııalylarynyń otarlyq ezgige túsken halyqtyń bostandyǵy men ulttyq rýhyn qalpyna keltirýge tyrysqan qoǵamdyq – saıası is-áreketteri bolatyn. Osy el úshin basyn qurban qylǵan at tóbelindeı zııalylar tobyn baýlyǵan – Á.Bókeıhan edi» (K.B.Adıet,Z.O.Dúkenbaeva «Á.Bókeıhan – Táýelsizdik jarshysy». «NATIONAL DIGITAL HISTORY» portaly. 13-qyrkúıek, 2013).
Al endi, joǵaryda aıtylǵan birinshi aǵymdy Alash qaıratkerleri nege qoldamady degenge kelsek, oǵan jaýapty Mirjaqyptyń (1929 jyly qarashanyń otyzy kúni OGPÝ-diń tergeýshisine bergen málimdemesinde Álıhannyń joǵarydaǵy biz keltirgen sózine qatysty):
«Bókeıhanovtyń pikiri mynadaı bolady: ózbekter jáne basqa Orta Azııa halyqtaryna qosylýǵa bolmaıdy. Olarda konservatızm, klerıkalızm men dinı fanatızm kúshti. Olar jaqyn ýaqytta dindarlar qastyǵy men sharıattyń ezgisinen qutyla almaıdy» (K.Nurpeıisuly «Alash hám Alashorda. An Arys. 2010. 163-164-better), - degen sózinen tabamyz.
Shynynda da – Alash qozǵalysy belsendileriniń biri, ǵalym, dramatýrg, jazýshy, jýrnalıst – Qoshke Kemeńgerulynyń 1924 jyly Máskeýde jaryq kórgen «Qazaq tarıhynan» atty ocherkinde jazylǵanyndaı:
«Álıhannyń qazaq eline istegen tarıhı qyzmeti:
ádebı til týýyna sebep boldy,
ózine ergen topty dinı fanatızmge qarsy tárbıeledi.
Budan baryp tatardan irgesin aýlaq salǵan qazaq ulty týdy»
(Q.Kemeńgeruly. Tańdamaly. Almaty. Qazaqstan. 1996. (Qurast.: D.Qamzabekuly). 67-bet).
Alash arystary osy kezde dúrk etip kóterilip, rýhymyzdyń kóterilýin, eńsemizdiń tiktelýin tiledi. Qazaqty qarańǵylyqtan qutqarýǵa atsalysty, nadandyq shyrmaýynan shyǵarýǵa, jaryq Kúnge umtylýǵa úndedi. «Dálelderi tasbyǵy menen shalmalary» ǵana bolyp qalǵan moldalardyń jolymen emes, ǵylym, bilim, óner jolymen qazaqty qarańǵylyqtan qutqarýǵa qam jasady.
Tarıhshy, alashtanýshy ǵalym Keńes Nurpeıisulynyń: «Ultty súıý kerek. Biraq, qalaı súıý kerek, qaıtip súıý kerek. Dál osy máseleniń baıybyna bara bermeımiz. Munyń keremet úlgisin bizge Alash zııalylary kórsetip ketti» («Alashtulǵaly». Almaty. An Arys. 2010. 346-bet. Qurast.: T.Nurpeıisov), – degen sózine tereń boılaýymyz qajet. Biz alashtyqtarǵa máńgi qaryzdarmyz.
Baýyrjan BERIKULY
ádebıettanýshy,
Eýrazııa Ulttyq ýnıversıtetiniń
magıstranty
Astana
