Resei otarşaluşylarynyŋ basty maqsaty – sekseuıldı sekseuılmen ūryp jaru siiaqty, qazaqty qazaqpen qūrtu, mūsylmandy mūsylmanmen, fanatizmmen «qūrtu» saiasaty arqyly Qazaq Elın Jerınen aiyru, Ruhyn öşıru arqyly otar elge ainaldyru edı.
Mäselen – 1731 jyldyŋ 19-aqpanynda qatyn patşa Anna İoannovna Äbılqaiyrdyŋ antyn qabyldap, «qazaq halqy» Reseidıŋ qol astyna qabyldanǧany jönındegı gramotaǧa qol qoidy. Al osy arada deldaldyqqa jürgen kım edı?! Ärine, ol özımızdıŋ başqūrttan şyqqan ataqty elşı, tılmäş A.Tevklev «bauyrymyz» edı. Iаǧni «Qyrǧyz-qaisaqtar Tevkelevtı öz qoldarymen bauyzdap, qūrbandyqqa şaluǧa talai ret ūmtylǧanda, ol Äblıqaiyrdyŋ araşaşy bolǧandyǧynan emes, sonymen qatar ordalyqtarmen dındes boluynyŋ jäne söz tapqyş şeşendıgınıŋ arqasynda ǧana aman qaldy» (Qyrǧyz-qazaq, nemese qyrǧyz-qazaq ordalary men dalasynyŋ sipattamasy. Almaty. 1966. 181-bet).
Osyndai täsılmen «Kışı ordany özıne qaratqan Resei endı Orta jüzge auyz saldy. Olarǧa başqūrt starşyny Taimas Şaimovty attandyrdy. Nätijesınde Orta jüz sūltany Sämeke 1734 jyly qatyn patşaǧa bodan bolu jönındegı gramotaǧa ie boldy» (QSE anyqtamalyǧy. Almaty. 1980. 186-187-better).
Türkıtıldes tuysqandarymyzdan şyqqan şūbar jylandar osylaişa araǧa dındı sala otyryp, aqyrynda qazaqtarǧa bodandyq qamytyn kigızıp kettı. Olar dındı saiasat qolşoqpary retınde ūtymdy paidalandy. Tarihqa qarasaŋyz, tuysymyz dep sengenderdıŋ ışınde qazaqqa tar jerde bolysa qoiǧandary az eken. Abylai hannyŋ «Alaş tuǧan bolmas, aǧaş qūman bolmas» dep aşynǧannan aitqan sözı osyndaida tusa kerek-tı.
Al 1731 jyly «Şoqyndyru keŋsesı» qūrylyp, keŋes jūmysyn jüielı jürgızu maqsatynda Qazan qalasynda ruhaniiat akademiiasy aşyldy. Onda missioner mamandar, tılmäştar daiarlandy. «Kezınde türkı-qypşaqtyŋ ruhani ordasyna telıngen Qazan qalasy şoqyndyru ortalyǧyna ainaldy» (B.Qairatūly «Qazaqiia qalai otarlandy?», Astana. 2016. 200-b). Iаǧni, osy mektepterden tälım alǧandar qandai niette bolsa da, qazaqtar olardyŋ dını mūsylman dep, odan asa qatty qauıptene qoimady, sendı.
Qazaqtyŋ mınez-qūlqyn äbden zerttep kele jatqan jaulyq niettegı imperiia būdan ary qazaqty endı dın arqyly ǧana qūldandyruǧa bolatynyn tüsındı. Sondyqtan da Ekaterina II 1785 jyly 25-qaraşada arnaiy qauly şyǧaryp, baron İgelstromǧa qazaq rularyn tatar moldalarymen qamtamasyz qylu jūmystaryn tapsyrdy.
Al kelesı qatyn patşasy Elizaveta Petrovnanyŋ tūsynda tömendegıdei nūsqaular qabyldandy:
· Dalalyqtardy (qazaqtardy) İslam dını arqyly Reseimen tyǧyz bailanystyru üşın olarǧa Ükımet ırıktegen tatar moldalardy jıberu.
· İslam dınınıŋ asa meiırban, jūmsaq tetıkterın tereŋ nasihattau (mūsyman şybyn öltırmeidı, jan balasyna qiianat jasamaidy, t.b.) arqyly qazaqtardyŋ jauyngerlık mınez-qūlqyn özgertıp, ynjyq-ez qylyp jıberu.
Sondai-aq 1867-1868 jyldary patşalyq Resei tarapynan qabyldanǧan qūjattarda: «Qazaqtarǧa İslamnyŋ maŋyzdy tetıkterın emes, fanatizmge äkelıp soqtyratyn tūstaryn uaǧyzdau kerek» (S.Mäşımbaev, G.Mäşımbaeva. Patşalyq Reseidıŋ jäne Keŋes imperiialarynyŋ Qazaqstandaǧy ruhani otarlau saiasatynyŋ zardaptary». Almaty. Qazaq universitetı. 2013. 40-b), - delıngen.
Ol mındettı Qazaq dalasyna arnaiy jıberılgen ukaznoi tatar moldalary «adalynan» atqardy. Jazuşy Aldan Smaiyl özınıŋ zertteuınde: «Mūsylman meşıtterıne ukaznoi molda degen qyzmet engızılıp, oǧan otarlauşylar özderı ūsynǧan adamdardyŋ sailanuyn qadaǧalady. Mūndai dın jetekşılerı İslamdy uaǧyzdaǧan siiaqtanyp, ıs jüzınde onyŋ küşeimeuıne qyzmet ettı», - deidı (A.Smaiyl. «Astana ǧasyrlary». Astana. 2010. 217-bet).
Būl būiryqtyŋ keiın de jaqsy jemıs bergendıgınıŋ bır körınısı Alaş aqyny – Maǧjannyŋ «Dın üiretkenge» atty öleŋınde:
Keşegı arystandy aibyny zor,
Jürektı jolbarysty qairaty mol
Aiyryp ar-namystan, küşten, ısten,
Kım qyldy şala jansar bır qorqaq qūl?
Aqylǧa, jan-jürekke kısen saldy,
Körmeitın közdı kör ǧyp arty-aldy.
Üiretıp dın dep qūldyq, qorqaqtyqty
Qandai qūl bızge molda bola qaldy?!
(M.Jūmabaev. Şyǧarmalary. Almaty. Jazuşy. 1989. 42-bet), – dep suretteletını bar. Iаǧni moldalar qazaqqa qaraŋǧylyqty, qorqaqtyqty, basşyǧa kez kelgen jaǧdaida qarsy şyqpaudy uaǧyzdai berdı, sanasyna sıŋıre berdı:
İmam än-Näuäui: «Mūsylman basqaruşylary ädıletsız, ärı basqa dınnen bolsa da, olarǧa qarsy şyǧuǧa jäne olarmen şaiqasuǧa tyiym salynǧan (haram)» (Şarh sahih Müslim, 12/469).
Basqa dınnen sanalatyn Resei imperiiasy qazaqtardyŋ aldyna özderıŋnıŋ dınderıŋnıŋ sözı osyndai dep dälelderın tosa qoiatyn boldy. Baǧyndyru saiasatyn öte şeber jürgızdı. Tıptı Tevklev, Şaimovtardyŋ da osyndai sözderge jügınıp, äreket etkenı eş kümän tudyrmaidy.
Häkım Abaidyŋ:
«Mollalar tūra tūrsyn, hususan (äsırese) būl zamannyŋ işandaryna bek saq bolyŋdar. Olar - fitnä ǧalym, būlardan zalaldan basqa eş närse şyqpaidy» (A.Qūnanbaev. Şyǧarmalary. Ǧylym. 1977. «Otyz segızınşı qara söz», 207-bet), - degen sözınıŋ jandy suretın Ūlt kösemı – Älihan Bökeihannyŋ tömendegı sözınen anyq köre alamyz:
«Türkıstanmen bırge avtonomiia alu - qoiny-qonşyna tas toltyryp, Ertıske süŋgumen bır esep. Sebebı: bızden qaraŋǧylyǧy 10 ese elden ümıt ete almaimyz. Taşkent gorodskoi upravasynda sarttyŋ glasnyilary obaǧa qarsylyq künä bolady, em keregı joq dep jasaǧan qaulylary avtonomiia arbasyna esek pen tüie jegılıp oŋbaityndyqty körsetedı» (Älihan Bökeihan «Şyǧarmalary», Almaty, 1994, 375-bet).
Sondyqtan da Alaş partiiasynyŋ programmasynyŋ jobasynda «Dın ısı memleket ısınen aiyryluly boluy» kerek dep jazyldy.
Jäne Alaş däuırındegı moldalardyŋ da dıni tanymdarynyŋ deŋgeiı Abai zamanyndaǧy qaraŋǧylyqtan aiyrmasyz sol qalpynda ekendıgın Abaidyŋ myna sözınen aŋǧaramyz:
«Ei, mūsylmandar! Bıreu bai bolsa, bıreu kedei bolsa, bıreu auru, bıreu sau bolsa, bıreu estı, bıreu eser bolsa, bıreudıŋ köŋılı jaqsylyqqa meiıldı, bıreudıŋ köŋılı jamanşylyqqa meiıldı - būlar nelıkten dese bıreu, sızder aitasyzdar: «Qūdai taǧalanyŋ jaratuynan iaki būiryǧynşa bolǧan ıs», - dep». «Joq, sen jaqsylyq, jamandyqty jaratqan - Qūdai, bıraq qyldyrǧan Qūdai emes, aurudy jaratqan - Qūdai, auyrtqan Qūdai emes, bailyqty, kedeilıktı jaratqan - Qūdai, bai qylǧan, kedei qylǧan Qūdai emes dep, nanyp ūqsaŋ bolar, äitpese – joq» ((A.Qūnanbaev. Şyǧarmalary. Ǧylym. 1977. «Jiyrma segızınşı qara söz».169-171-better).
Iаǧni, qara halyqtyŋ qynadai qyryluyn Qūdai ısı dep, dertınıŋ dauasyn ızdeuıne jol qaldyrmai, zerdelerın zombilandyryp tastaǧan. «Ölımdı jerde molda semıredı» degen aşy söz osyndaida şyqsa kerek, sırä. Halyqtyŋ qaraŋǧylyǧyn häm könbıstıgın ukaznoi moldalar tiımdı paidalandy. Ölgen adamnan da, häl üstındegı tırı adamnan da öledı dep aldyn ala janazasyn şyǧaryp aqysyn alyp otyrdy. Al özderı joqta, janazany halyq arasynan şyqqandar şyǧarsa, olarǧa ülken kölemde aiyppūldar saldy. Amalsyz, kısısı ölgen jūrt ukaznoi molda kelgenşe kütıp otyruǧa mäjbür boldy. Būl jaiynda 1910 jyly şyqqan tarihşy Qūrbanǧali Halidıŋ «Şyǧystyŋ 5 memleketınıŋ tarihy» eŋbegınde jaqsy jazylǧan.
Älihannyŋ 1917 jyly «Qazaq» gazetıne jariialanǧan «Men Kadet partiiasynan nege şyqtym?» atty şaǧyn habarlamasynda: «Fransuz, orys häm özge jūrttyŋ tarihynan körınedı: molla hükımetten aqşa alsa, satylyp ketedı. Ruhani ıs aiaq asty bolady. Jalovanie alǧan mollalar hükımetke jetekşıl bolyp, erıp ketedı. Bızdıŋ qazaq-qyrǧyzdyŋ ısın körkeitetın bolsaq, hükımet ısınen bölıp qoiǧan oŋ bolady», - dep jazuynyŋ mänısı tereŋde edı.
«HH ǧasyrdyŋ basynda qazaq dalasynda ekı aǧymnyŋ bolǧany belgılı.
Bırı – Būqar men Türkıstan ölkesıne bet būrǧan dästürşıl, panislamşyl aǧym, ekınşısı – negızınen Batys örkenietın ülgı tūtqan jaŋaşyl, pantürkışıl aǧym.
Osy ekınşı aǧymnyŋ basynda – Älihan bastaǧan orys mektepterınen tälım tärbie alǧan ozyq oily qazaq ziialylary tūrady. Būl - qazaqtyŋ tarihi zerdesındegı ūlt ziialylarynyŋ otarlyq ezgıge tüsken halyqtyŋ bostandyǧy men ūlttyq ruhyn qalpyna keltıruge tyrysqan qoǧamdyq – saiasi ıs-äreketterı bolatyn. Osy el üşın basyn qūrban qylǧan at töbelındei ziialylar tobyn baulyǧan – Ä.Bökeihan edı» (K.B.Adiet,Z.O.Dükenbaeva «Ä.Bökeihan – Täuelsızdık jarşysy». «NATIONAL DIGITAL HISTORY» portaly. 13-qyrküiek, 2013).
Al endı, joǧaryda aitylǧan bırınşı aǧymdy Alaş qairatkerlerı nege qoldamady degenge kelsek, oǧan jauapty Mırjaqyptyŋ (1929 jyly qaraşanyŋ otyzy künı OGPU-dıŋ tergeuşısıne bergen mälımdemesınde Älihannyŋ joǧarydaǧy bız keltırgen sözıne qatysty):
«Bökeihanovtyŋ pıkırı mynadai bolady: özbekter jäne basqa Orta Aziia halyqtaryna qosyluǧa bolmaidy. Olarda konservatizm, klerikalizm men dıni fanatizm küştı. Olar jaqyn uaqytta dındarlar qastyǧy men şariattyŋ ezgısınen qūtyla almaidy» (K.Nūrpeiısūly «Alaş häm Alaşorda. An Arys. 2010. 163-164-better), - degen sözınen tabamyz.
Şynynda da – Alaş qozǧalysy belsendılerınıŋ bırı, ǧalym, dramaturg, jazuşy, jurnalist – Qoşke Kemeŋgerūlynyŋ 1924 jyly Mäskeude jaryq körgen «Qazaq tarihynan» atty ocherkınde jazylǧanyndai:
«Älihannyŋ qazaq elıne ıstegen tarihi qyzmetı:
ädebi tıl tuuyna sebep boldy,
özıne ergen topty dıni fanatizmge qarsy tärbieledı.
Būdan baryp tatardan ırgesın aulaq salǧan qazaq ūlty tudy»
(Q.Kemeŋgerūly. Taŋdamaly. Almaty. Qazaqstan. 1996. (Qūrast.: D.Qamzabekūly). 67-bet). Alaş arystary osy kezde dürk etıp köterılıp, ruhymyzdyŋ köterıluın, eŋsemızdıŋ tıkteluın tıledı. Qazaqty qaraŋǧylyqtan qūtqaruǧa atsalysty, nadandyq şyrmauynan şyǧaruǧa, jaryq Künge ūmtyluǧa ündedı. «Dälelderı tasbyǧy menen şalmalary» ǧana bolyp qalǧan moldalardyŋ jolymen emes, ǧylym, bılım, öner jolymen qazaqty qaraŋǧylyqtan qūtqaruǧa qam jasady. Tarihşy, alaştanuşy ǧalym Keŋes Nūrpeiısūlynyŋ: «Ūltty süiu kerek. Bıraq, qalai süiu kerek, qaitıp süiu kerek. Däl osy mäselenıŋ baiybyna bara bermeimız. Mūnyŋ keremet ülgısın bızge Alaş ziialylary körsetıp kettı» («Alaştūlǧaly». Almaty. An Arys. 2010. 346-bet. Qūrast.: T.Nūrpeiısov), – degen sözıne tereŋ boilauymyz qajet. Bız alaştyqtarǧa mäŋgı qaryzdarmyz.
ädebi tıl tuuyna sebep boldy,
özıne ergen topty dıni fanatizmge qarsy tärbieledı.
Būdan baryp tatardan ırgesın aulaq salǧan qazaq ūlty tudy»
(Q.Kemeŋgerūly. Taŋdamaly. Almaty. Qazaqstan. 1996. (Qūrast.: D.Qamzabekūly). 67-bet). Alaş arystary osy kezde dürk etıp köterılıp, ruhymyzdyŋ köterıluın, eŋsemızdıŋ tıkteluın tıledı. Qazaqty qaraŋǧylyqtan qūtqaruǧa atsalysty, nadandyq şyrmauynan şyǧaruǧa, jaryq Künge ūmtyluǧa ündedı. «Dälelderı tasbyǧy menen şalmalary» ǧana bolyp qalǧan moldalardyŋ jolymen emes, ǧylym, bılım, öner jolymen qazaqty qaraŋǧylyqtan qūtqaruǧa qam jasady. Tarihşy, alaştanuşy ǧalym Keŋes Nūrpeiısūlynyŋ: «Ūltty süiu kerek. Bıraq, qalai süiu kerek, qaitıp süiu kerek. Däl osy mäselenıŋ baiybyna bara bermeimız. Mūnyŋ keremet ülgısın bızge Alaş ziialylary körsetıp kettı» («Alaştūlǧaly». Almaty. An Arys. 2010. 346-bet. Qūrast.: T.Nūrpeiısov), – degen sözıne tereŋ boilauymyz qajet. Bız alaştyqtarǧa mäŋgı qaryzdarmyz.
Bauyrjan BERIKŪLY
ädebiettanuşy,
Euraziia Ūlttyq universitetınıŋ
magistranty
Astana
