nemese «ekendık» degen söz bar ma?
Qazaq halqynyŋ ata-babasynyŋ azamattyq tarihy sonau kök türıkter zamanynan berı bırde jeŋıs, bırde jeŋılıspen aiaqtalyp, ǧasyrdan-ǧasyrǧa jalǧasyp kelgen ne bır ūly aiqastarmen ötkenı siiaqty, bızdıŋ ana tılımızdıŋ damu tarihy da ünemı arpalys, bıtıspes küres üstınde ötıp keledı eken. Būl pıkırdıŋ şyndyǧyn üş-aq mysalmen däleldeuge bolady. Mäselen, HI-ǧasyrdyŋ tamaşa poetikalyq mūrasy bolyp sanalatyn «Qūtadǧu bılıktıŋ» avtory – türık tektes halyqtardyŋ ejelgı ūly patriottarynyŋ bırı – Jüsıp Balasaǧūni özınıŋ atalmyş dastanyn sol kezeŋdegı poeziia tılı retınde üstemdık qūrǧan parsy tılıne qarsy qoiu maqsatymen türık tılınde jazǧanyn kırıspe sözınde özı aityp ketken. Osydan keiın arada bes ǧasyr ötkende de älgı problema şeşıle qoimapty. HÜ ǧasyrdyŋ ūly şaiyry Älışer Nauaii Jüsıp Balasaǧūni babasynyŋ tıl üşın jürgızgen küresın jalǧastyryp, özınıŋ ūly tuyndylaryn türık tılınde jazǧany öz aldyna, «Ekı tıl turaly tolǧanys» dep atalatyn traktatynda ana tılınıŋ jyrtysyn jyrtyp, türık tılınıŋ parsy tılınen äldeqaida bai da, ikemdı tıl ekenın naqty mysaldarmen däleldep baǧady. Parsy tılınde de, arab tılınde de erkın söilep, erkın jaza alǧan aqyn öz sözınıŋ şyndyǧyna köz jetkızu üşın türık jäne parsy tılderınıŋ leksikasy men gramatikalyq kategoriialaryn naqtylai taldap, tıptı özınıŋ parsy tılınde jazylǧan ne bır tamaşa poeziialyq şumaqtary men Hafizdıŋ sol taqyryptas öleŋderın salystyra otyryp söileidı. Söitıp ūly aqyn bızdıŋ sol tūstaǧy tılımızdıŋ keremet joqtauşysy bolǧanyn baiqatady. Araǧa taǧy üş ǧasyr salyp baryp düniege kelgen asyl mūra «Elım-aida» Qojabergen jyrau osy mäselenı taǧy köteredı. Būl kezeŋde ädebi tıl retınde şaǧatailyq türık tılı üstemdık etetın. Sonan soŋ taǧy ekı ǧasyr ötkende, iaǧni HH ǧasyrdyŋ basynda Ahmet atamyz bastaǧan alaştyŋ atpal azamattary tügeldei qazaq tılınıŋ tazalyǧy üşın jaŋaşa küreskenı bügıngı sauatty jūrtşyylyqqa tügel mälım. Demek, bızdıŋ ana tılımızdıŋ märtebesı üşın, onyŋ tazalyǧy üşın küresımız tarih betınde jazylyp qalǧan derekterge qaraǧanda, anyq on ǧasyrǧa sozylǧan eken. Mıne, bügın bız HHI ǧasyrdyŋ tabaldyryǧyn attaǧanda, būl mäsele būrynǧydan äldeqaida ötkırleu qoiylyp, kün tärtıbınde jäne tūr. Al endı būl özı neǧylǧan tausylmaityn, bıtpeitın tartys? Qane, syryna üŋılıp körelıkşı. HI ǧasyrda ötken tıl zertteuşı ūly babamyz Mahmūd Qaşqari özınıŋ «Diuan lūǧati at-türık» atty kıtabynda: «Balasaǧūndyqtar da türık halqy. Bıraq olar ekı tılde – türık jäne parsy tılderınde – söileidı» dep jazyp ketıptı. Balasaǧūn qalasy Jetısu aumaǧynda tūrǧan qala ekenın eskersek, onda ömır sürgen halyqtyŋ bügıngı qazaq halqyna tıkelei qatysy bary dausyz ǧoi. Al HÜ ǧasyrda ötken ūly aqyn Älışer Nauaii joǧaryda atalǧan traktatynda: «Kez kelgen türık adamy sartşa söilei alady, al bırde-bır sart – ol aqsüiek pe, jai qarapaiym şarua ma, bärıbır – türıkşe söilei almaidy» deidı. Mynau däl bügıngı jaǧdaidyŋ özı emes pe?! Tek parsy jūrtynyŋ ornynda orys halqynyŋ ökılderı, parsy tılınıŋ ornynda orys tılı tūr. Qazaqtyŋ toqsandaǧy şal-kempırınen bastap, balabaqşadaǧy «boqmūryndaryna» deiın orysşa sairap tūr da, orys atauly qazaqşaǧa müldem joq. Sonda bızdıŋ bügıngı jai-küiımız nenı körsetedı deisız ǧoi: bızdıŋ osynau saiyn saharamyzǧa är kezde dendep engen basqynşylar özınıŋ mädeni yqpalyn küştep taŋumen kelgenın ǧana emes, eŋ bastysy, halqymyzdyŋ äsıre elıkpelıgın, al osy mınezı ǧasyrdan ǧasyrǧa auysqan öte auyr «üirenşıktı» /«hronicheskii»/ auruǧa ainalǧanyn – iaǧni ruhani immunitetınıŋ bırtındep azaiyp, endı tıptı joǧaluǧa daiyn tūrǧanyn aiqyn tanytady. On ǧasyrǧa sozylǧan tıl üşın küres inersiiasy endı jekelegen ırı tūlǧalar boiynda ǧana saqtalyp, al qūlqyn qamynan aryǧa öresı jetpeitın qalyŋ tobyr zaman jelımen yǧyp jüre beruge beiımdelıptı. Ol tobyrdy qara halyq qana dep tüsınbeu kerek, bügıngı tırşılıgımız aiqyndap berıp otyrǧanyndai, ondai mäŋgürttık «dertıne» aldymen aidarynan jel esken «el serkelerı men erkelerı» şalynady eken de, sonan soŋ ǧana jalpy būqaraǧa bırtındep jūǧady eken. Jalpy būqaraǧa jūqqan kezde ony emdep alu öte qiynǧa tüsetının būrynǧy tarih ta däleldegen, bügıngı jaǧdai da däleldep otyr. Osy arada özge tıldıŋ on ǧasyrǧa sozylǧan qysymyna qaramastan, ana tılımız qalaişa joq bolyp ketpei, qaita düniejüzındegı eŋ bai tılderdıŋ bırıne ainalyp, bügıngı künge qalaişa jetken degen saual tuuy zaŋdy. Sondai-aq, osy künge deiın boi bermei kelgen bolsa, onda tılımızge tönıp tūrǧan ülken qauıp joq ta şyǧar degen jalǧan däme de oianuy mümkın. Öitıp özıŋdı-özıŋ jūbatuǧa da, aldanuǧa da bolmaidy. On ǧasyr boiǧy teke-tıreste joǧaltqanymyz da, tapqanymyz da bar şyǧar. Bıraq būrynǧy jaǧdai men bügıngı jaǧdaidyŋ aiyrmasy jer men köktei ekenın este tūtuymyz kerek. Būryndary ata-babamyzdyŋ köşpelı tūrmys saltyna orai tıldık assimiliasiiaǧa tek qalalalardaǧy şaǧyn tūrǧyndar men at töbelındei üstem tap ökılderı ǧana ūşyrap kelse, qazır būl qater jalpy būqaraǧa tönıp tūr. Ertedegı tıldık assimiliasiiaǧa ūşyraityndar sany onşa köp bolmaityny öz aldyna, tıldık stihiiasy būzylmaǧan qalyŋ būqaramen bailanysy da üzılmeitın olardyŋ. Teŋız tolqynynşa oqtyn-oqtyn soǧyp qaityp, azdy-köptı uaqyt üstemdık qūratyn basqynşylar öz jönın tauyp, qarasyn üzgesın-aq, älgı qos tıldı ūrpaq «täubäsınä» tez kelıp, üiırın qaita tabatyn. Bügıngı taŋda jaǧdai müldem basqaşa baǧyt aldy. «Kısı elınde sūltan bolǧanşa, öz elıŋde ūltan bol» deitın baiaǧy qūlyq joq. «Malym – janym sadaǧasy, janym – arym sadaǧasy» deitın imandylyqtyŋ qazaqy sypaty özgerdı. Osy küngı jas zamandastardyŋ bala tärbiesı turaly tüsınıgı baiaǧy bızdıŋ äke-şeşelerımızdıŋ tüsınıgınen müldem basqa. «Ala jıp attamau» deitın ūǧym qazaqy tärbienıŋ basy edı, endı «eseŋdı jıberme» deitın «qaǧida» alǧa şyqty. «Zamanyŋ tülkı bolsa, tazy bop şal» deitın maqaldyŋ «baǧy» jürıp tūr. Qazaqy dıldıŋ būzyluynyŋ basy osynda jatyr. Bız ruhani ızbasarlar iaǧni qūlqy qazaq azamatyn emes, «anatomiialyq» mūragerler, qattyraq aitsaq, äşeiın tırı kökırekter baǧyp, ösıruge köştık. Materialdyq mäselelerdı bırınşı kezekke şyǧaryp aldyq. Ūlttyq dästür, ūlttyq mädeniet, ūlttyq mınez-qūlyq sıŋbegen ne orys emes, ne qazaq emes dübärä ūrpaq keldı ömırge. Menıŋ közım jetken bır närse - kez-kelgen basy jūmyr pende äiteuır bır ūlttyq dästürde tärbielenuı kerek eken, äitpese, ol tasqa ösken qynadai ruhani tamyr tartpaityn körındı. Ne orys halqynyŋ dästürlı ūlttyq qūndylyqtaryn, ne qazaq halqynyŋ dästürlı ūlttyq qūndylyqtaryn boiǧa sıŋırmegesın, sonau ǧasyrlardan jalǧasyp jetken kielı ūǧymdardy şybyn qaqqannan da oŋai mansūq ete salatyn türı bar. Al ondai tüsınık adam boiyna tek tıl arqyly ǧana sıŋedı. Oǧan bır-aq mysal keltıreiın: obal, sauap, qanaǧat t.b. sekıldı gumanistık häm filosofiialyq tüsınıktı sız bızdıŋ ūǧymymyzǧa dälme-däl küiınde basqa tılde tüsındırıp körıŋızşı... Ony tek bızben dındes, dıldes, tıldes halyqtar tılınde ǧana jetkızuge bolady. Demek, tıldıŋ būzyluy – dıldıŋ būzyluyna, dıldıŋ būzyluy – tıldıŋ būzyluyna alyp kelmek. Bügıngı bızdıŋ jaǧdaiymyz, mıne, osylai. Aǧa buyn qalamgerlerdıŋ esınde bolar, men 1982 jyly «Qazaq ädebietı» gäzetınıŋ bır sanynda «Tıldegı tüitkılder» degen atpen üş bettık ülken maqala jariialaǧam. Ol maqala bükıl tıl janaşyrlarynyŋ qyşyǧan jerıne döp tiıp, qyzu aitysqa ūlasty da, tūp-tura bır jarym jylǧa sozyldy. Sol tūsta men Jazuşylar odaǧyna hatşy bolyp kele qaldym da, Ǧabit Müsırepovtyŋ ūsynysy boiynşa älgı aitystyŋ qortyndysy retınde ǧylymi konferensiia ūiymdastyrdym.Seksen jasar Ǧabeŋ sol konferensiiada üş saǧat boiy aiaǧynan tık tūryp baiandama jasady. Ädebi tıldıŋ sol tūstaǧy kemşılıgı men bolaşaǧy jaiynda atalyq sözın aitty.Ol tarihi oqiǧaǧa ainalyp, älı künge auyzdan tüspei keledı. Bızdıŋ sondaǧy ädebi, ǧylymi qauymdy şulatyp, baibalamdatyp jürgenımız äşeiın bekerşılık eken. Tılımızdıŋ sondaǧy hal-jaǧdaiyna bügın jylap körısuge barmyz. Sodan berı bar-joǧy jiyrma üş-aq jyl öttı ǧoi. Qūrdymǧa qarai tym asyǧys zymyrap bara jatqan joqpyz ba osy? Üş-tört jyl būrynyraq bır tılşıge bergen sūhbatymda mynadai pıkır aityp edım. Sony qazır qaitalaǧym kelıp tūr. Fizika ǧylymynda da, filosofiia ǧylymynda da «kriticheskaia massa» deitın ūǧym bar. Būl belgılı bır şektı belgıleitın şamany körsetedı. Eger ol şama şekten asty ma, onda tabiǧatta da, qoǧamda da sapalyq özgerıs bastalady. Osy fizikalyq häm filosofiialyq zaŋdylyqtyŋ tılge de tıkelei qatysy bar. Özderıŋızge jaqsy mälım: qazırgı «kazaktar» dep jürgenımız bır kezdegı türık tūqymdas halyqtardyŋ ūrpaqtary ǧoi. Qazaqy tūrmys saltyn tūtynyp erkın jürgen sol «qazaqtar» arasyna basybaily orys mūjyqtary qaşyp baryp panalap, bırte-bırte şekten tys köbeiuınıŋ äserınen älgı qazaq tūqymdastar äuelı tılın joǧaltty, sonan soŋ dılın joǧaltty, aqyry tūrpatyn da özgertıp, bügınderı müldem böten halyq ökılı retınde özımızge ses körsetıp, qoqaŋdauǧa köştı. Dunai boiyndaǧy türık tektı būlǧar bauyrlarymyz da däl osy sekıldı metamorfozaǧa ūşyraǧan.Qazır olar da slavian halqy dep atalady. Osyndai qūbylys bügıngı qazaq arasynan da şaŋ bere bastaǧanyn körıp jürmız. Bızdıŋ «mariginaldar», «orys tıldı qazaqtar» dep jürgenderımız auyldaǧy ūlttyq qūlqy būzylmaǧan qazaqtardy «mämbet» atandyryp, ana tılımızge şabuyldauǧa köşkenı tegın emes. Dübära qandastarymyzdyŋ şamadan tys köbeiıp, bel ala bastaǧanynyŋ belgısı ol. Ana tılınen mahrūm qalǧan, ūlttyq ruhani tūrpaty bülıngen, qaǧynan jerıgen būl bauyrlarymyz dästürlı mūrattar jolyndaǧy küreste bügın özge ūlt ökılderınen görı qauıptırek küşke ainalyp keledı. Özge ūlt ökılderı säl de bolsa jasqanşaqtai aitar sözderdı, būlar taisalmai erkın aitatyny bärıŋızge mälım. Syrtqy jaradan ıştegı jara qauıptırek bolatyny belgılı ǧoi, mynau sonyŋ aşyq körınısı. Tıl – bükıl ūlttyq dünietanymnyŋ bastauy: salt ta, dästür de, dıl de tek osy tıl arqyly sıŋedı adam boiyna, tek tıl arqyly jetedı ūrpaqtan-ūrpaqqa dep qaitalai beretınımız sodan. Tıl joq jerde ūlt ta joq, ūlttyq mädeniet te joq. Ana tılımızdıŋ basyna töngen būl qauıp bızdı ūltsyzdanuǧa aparyp soqpaq. Tıldıŋ būzyluy qazır bızde bırneşe baǧytta jürıp jatyr: onyŋ äuelgısı – orfoepiialyq normanyŋ būzyluy. Būl prosestıŋ bastaluyna, sonan soŋ bırtındep etek aluyna eŋ aldymen qazaq orfografiiasynyŋ erejelerın jasaǧan lingvist ǧalymdarymyz kınälı. Sözdıŋ tübırın saqtap jazu degen prinsiptı ūsynu äu basta müldem qate bolǧan, sonyŋ kesırınen bügıngı şala qazaqqa ainalǧan jastardyŋ tılı müldem sūryqsyzdanuǧa bet aldy. Sözdık qorlarynyŋ kürt kedeilengenı azdai-aq, bıletın sözınıŋ özın dūrys aitpaityn kün tudy.Temır şyŋdap jatqandai qūlaqqa şaq-şaq etıp qatqyl tietın: şekara, Botaköz, ata qaz, älde qaida, älde qaşan, bır kelkı, bır qatar, Amankeldı t.b. aityludy estu naǧyz azap. Ol ǧana emes, emlenıŋ būǧan qarama-qarsy erejesın jäne ūsynyp, «būl künnen» özgerıp, «bügün» bolyp ornyqqan, solai estıletın sözdı «bügın» dep jazdyrtu, sonyŋ kesırınen «bügın» dep qylqynyp äzer aitu jäne bar.Osy rette «ūzyn»/ūzūn/, «qūlyn»/qūlūn/, «bütın»/bütün/, «qūryq»/qūrūq/, «tūlyp»/tūlūp/, «tüsınu»/tüsünu/, «qūbylu»/qūbūlu/ t.b. sekıldı myŋdaǧan būzylyp aitylatyn sözder tūr. /Būny «körkı»/körkü/, «türı»/türü/ sekıldı täueldık jalǧauynyŋ dybystalu-jazyluymen şatystyrmau kerek/. Bükıl türık tılderı sekıldı qazaq tılı de singarmonizm, iaǧni dybys ündestıgı zaŋyna baǧynatynyn elemesten, tıl bolmysyn belden basyp, orfografiialyq ereje jasau ne üşın qajet bolǧanyn tüsınu qiyn. Singarmonizm prinsipın mansūq etudıŋ kesırınen bügınderı tıptı «kelesıŋ ba», «jüresıŋ ba», «ketesıŋ ba» dep söileitınder köbeiıp barady. Orfoepiiadaǧy dybys ündestıgın orfografiiada saqtap qalǧan qyrǧyz halqy bügın ūtyp tūr: tılı şūbarlanǧan künnıŋ özınde orfoepiialyq norma saqtalyp qalǧan. Demek, älgındei jazu erejelerı tıldık stihiiasy būzylmaǧan elde ǧana qabyldanuǧa tiıs edı, al bız siiaqty jönınen adasuǧa ainalǧan elde būnyŋ bärı tek tılbūzarlyqqa bastady. Tıldıŋ būzyluy leksikalyq, gramatikalyq baǧytta da qatar jürıp keledı. Būǧan būqaralyq aparat qūraldarynyŋ äserı öte zor. Bügınderı bız qatarly qariialar radio men televizor tyŋdauǧa qinalatyn boldyq: «oqi ma, oqymai ma, jaza ma, jazbai ma, bara ma, barmai ma» deudıŋ ornyna «oqidy ma, oqymaidy ma, jazady ma, jazbaidy ma, barady ma, barmaidy ma» dep söileu jüikemızge tiıp bıttı. Onymen qoimai, televizor men radioda būzylyp aitylǧan söz auyzekı tılge auysyp, onda ornyqqasyn, ädebi şyǧarmalarǧa enıp tynady.Nemese aldymen merzımdık baspasözde körınıp, sonan soŋ auyzekı tılge auysyp, aqyry radio men teledidardan bıraq şyǧady. Jalpy köpşılıkke bır saual qoiaiynşy: qazaqta «ekendık» degen söz bar ma? Joq qoi, solai emes pe? Bıraq, jūrnalistikany bylai qoiǧanda, körkem ädebiette osy sözden aiaq alyp jüre almaisyŋ. Tymaudyŋ virusy ıspettı būl söz jastar tügıl saqaldy jazuşylardyŋ tılınıŋ de, qalamynyŋ da ūşynda köpten berı jür. «Eken» deitın kömekşı etıstık baryn bılesızder: mäselen,«bar eken», «joq eken», «jomart eken», «saraŋ eken», «barady eken», «keledı eken». Al endı osy sözdı jappai «ekendık» türınde qoldanatyn auru paida boldy: «bar ekenın bılemız» demeidı, «bar ekendıgın bılemız» deidı; «joq ekenın aittyq» demeidı, «joq ekendıgın aittyq» deidı; «jomart ekenın körsettı» demeidı, «jomart ekendıgın körsettı» deidı. Osy bır «dyq, dık, tyq, tık» kez-kelgen etıstıktıŋ arasyna kırıp ala qoiatyn naǧyz «parazit» jūrnaqqa ainalmasa, bız bır «ekendıkke» bola äŋgıme kötermes te edık. Osy künderı «baratynyn» deudıŋ ornyna «baratyndyǧyn», «tūratynyn» deudıŋ ornyna«tūratyndyǧyn», «jazatynyn» deudıŋ ornyna «jazatyndyǧyn» t.t. dep söileu de, jazu da jappai sypat alǧany ötırık emes. Özderıŋız-aq aityŋyzdarşy, «baratyndyq», «jazatyndyq», «jüretındık» t.t. deitın söz bar ma? Tılşı ǧalymdar jaqsy bıledı, būl jūrnaqtar etıstıktıŋ esımşe türıne ne esım söz jasau üşın, ne ıstıŋ maqsaty men sebep-saldaryn körsetu üşın ǧana jalǧanatyn-dy. Mäselen, «asqynǧandyq-asqynǧandyǧy», «tasynǧandyq-tasynǧandyǧy» /ne,nesı/, nemese «oqi almaǧandyqtan», «jol jüretın bolǧandyqtan» /nelıkten, ne sebeptı?/, t.b. degendei. Joǧarydaǧydai būzyp qoldanu auyzekı tılde ǧana emes, gäzet-jūrnal betterınde de, körkem şyǧarmada da örıp jür. Jastar arasynda sözdıŋ maǧynasyn bılmei qoldanu etek alyp barady. Maǧynasyn anyq bılmeitın sözderdı qoiyn däpterıne türtıp qoiyp, ülken kısılerden sūrap alu, nemese sözdıkterden maǧynasyn anyqtau deitın ädet müldem joq siiaqty. Qūlaǧyna tosyndau tigen beitanys sözge äuestık bar. Osy taiau uaqyttan berı «kädık» deitın söz de jastarǧa qatty ūnaityn sözge ainaldy. Ony «mümkın», «yqtimal» degen sözderge teŋ maǧynaly sinonim retınde jiı paidalanatynyn baiqadym. Bıraq «kelıp qaluy kädık» degen söz «kelıp qaluy mümkın» degen söz emesın ajyrata almaityn hälge jetıppız. «Kädık» aitylsa, artynda bır qater bar degen söz. Eskertpelık mänı bar «kädık» estılgende, saqtyq şaralary jasaluǧa tiıs. Al bızdıŋ qalamgerlerden: «Kezınde adamzat tarihynda ataulardyŋ kezdeisoq boluy kädık» - sekıldı söilemderdı kezıktıresıŋ /«Qazaq batyrlary», №6, 2004 jyl/. Keiıngı kezde qalamger jastardyŋ jappai qyzyǧuşylyq tanytqan sözınıŋ taǧy bırı – «közaiym». Közaiym bolu – fraziologiialyq tırkes, ol özgeşe quanyşqa bölenu degen maǧyna beredı. Bıraq bügıngı jastar onyŋ tūraqty söz tırkesı ekenın bılmeidı, ortasynan qaq bölıp, jeke qoldanady jäne jönsız qoldanady: «közaiym qyldy», «közaiymdyq dünie», «közaiym tuyndy», / mäselen, «...taiauda Qorqyt filmımen közaiym boludy oilastyryp otyr», «Qazaqstan» arnasy, soŋǧy habar/, t.t., t.b. Bır gäzettegı ädebi habardan ortaqol marqūm aqynnyŋ kıtaby turaly: «Aqynnyŋ jaŋa kıtabynyŋ tūsau keserın ötkızıp, oqyrman qauymdy közaiym ettı» degen habar oqydym. Bükıl oqyrman qauymdy quanyşqa böledı degenıne qaraǧanda, Äuezovtıŋ «Abai jolyna» parapar tuyndy düniege kelgen be dep qalǧandaisyŋ. Taiauda bır telearnadan Altynorda hany Jänıbektıŋ han sailanuy turaly aityp tūrǧan tılşı: «sol tūsta Jänıbekke şaq keletın eşkım joq edı» degenın estıdım. «Teŋ keletın» degendı aitqandaǧysy. Tıptı şylau sözderdıŋ özı «türlenıp» şyǧa keletınınıŋ kuäsı bolyp jürmız.Mäselen, tele-radio tılşılerınıŋ auzynan «turasynda» degen söz öte jiı estıledı. Bıraq «turasyn aitqanda» degen maǧynada emes, «turaly», «jönınde» degen maǧynada. «Turaly» jäne «jönınde» deitın sözder sinonim ekenı belgılı. Osynyŋ alǧaşqysynyŋ jartysyn qiyp alyp, ekınşısınıŋ gramatikalyq formasyna tüsırıp, özderınşe «su jaŋa» söz jasap ala qoiǧan da, älgı ekı şylau sözdıŋ ornyna paidalanatyn bolǧan. Būl ne degen «jasampazdyq» dep taŋyrqaisyŋ. Būnyŋ bärı tıldık näzık iırımderdıŋ körsetkışı. Jazuşy bolam, jūrnalşy bolam deitın jas qalamger sol näzık niuansty janymen seze bıluı kerek. Mūndai jeke sözderdı tere berseŋ tıptı köp, tauysa almaisyŋ. Olar är gäzet betınde, är teleradio tılşısınıŋ tılınıŋ ūşynda, mūqabaly kıtaptardyŋ ışınde jür. Bır maqala iaki baiandama emes, ondaǧan maqala, ondaǧan baiandamaǧa jük boluǧa jaraidy. Söz maǧynasyn tüsınbei paidalanu tek leksikaǧa qatysty ǧana jürıp jatqan joq. Būl, äsırese, joǧaryda körsetkenımızdei, frazologiialyq tırkesterden jiı körınıs beredı. «Qūlaǧyŋa altyn syrǧa» deitın tūraqty tırkestı alyŋyz. Osy küngı «şeşender» şetınen jomart. Bıreuge qūlaqqaǧys jasaǧysy kelse-aq, bır altyn syrǧany älgınıŋ qūlaǧyna aparyp japsyra salady. Būl sözdıŋ bız bıletın maǧynasy – «sen būl äŋgımenı estıgen joqsyŋ» degen eskertpe edı, iaǧni syrtqa taratuǧa bolmaityn äŋgıme degen söz. Endı kep būny 180 gradusqa būryp alyp, «sen estıp otyrsyŋ ba, būl saǧan aitylǧan söz, şara qoldan, äitpese tiıstı jerge jetkız» degen maǧynada qoldanatyn bolypty. Radio men teledidar jūrnalisterı – «tılge tiek ettı» deitın tırkestı de öte jiı qoldanady. Olar būl tırkeste jaǧymsyzdau reŋk baryn sezbeitın bolu kerek. Bıreuler jönınde jaǧymdy pıkır aityp tūryp ta: «ol öz sözınde osyny tılge tiek ettı» dep soǧa beredı. Būl söz äldebır söileuşınıŋ basqa aitar uäj tappai, bolymsyzǧa jarmasa bergende aitylatyn baǧasy ıspettı söz ǧoi. «At ızın salmady», «at ızın qūrǧatpady» sekıldı maǧynalary alşaq ekı tırkestı şatystyryp, «at ızın jiı salyp jür»deitın «jaŋa» tırkes jasap alu taǧy bar. Al endı «äi deitın aja, qoi deitın qoja joq»deitın fraziologiialyq tırkestegı «aja» sözı «äje» emesın aldymyzda ötken qalamger aǧa-apalarymyzdyŋ talaiy-aq aitty. Sondai-aq, osy künderı «aina-qatesı joq» türınde jazylyp jürgen tırkestıŋ etimologiiasy «ainaǧa» eş qatysy joq ekenın, onyŋ törkını «ainymaidy», «ainyǧysyz» türınde özgerıske tüsetın «ainy» etıstıgı ekenın aityp ötkender de az emes. Ekınıŋ bırınıŋ auzynda jüretın «Ökınışke orai» jönınde de osyny aituǧa bolady.Özıŋ onsyz da bır ökınış üstınde otyrǧanda, taǧy bır sondai ökınıştı ıs ıstelgendei körınedı älgı tırkestı estıgende. «Ökınışke qarai», «bır ökınıştısı» dep qoldanyluǧa tiıs sözder ǧoi.Būl da myŋ ret aitylǧan şyǧar. Bıraq aitylǧan söz aitylǧan jerde qalyp jatyr. Bızdıŋ bügıngı äŋgımemız de sol keptı kierın bılıp tūrmyn. Sonda da aitu paryz bolǧasyn, aitamyn. Äiteuır,bızden kınä bolmasyn. Tıldıŋ şūbarlanuyna da, jūtaŋ tartuyna da bıryŋǧai orysşa söileitın qazaqtar aiypty emes, olar, tıl tūrǧysynan qaraǧanda, şegarasyn bölıp alyp, ar jaqta özderınşe bölek jürgen aǧaiyndar ǧoi. Tıl būzuǧa ülken «üles» qosatyndar - özınşe qazaq tılın bılemın dep esepteitın, bıraq orysşa oilap, «qazaqşa söileitın» «bergı jaqta jürgen» qandastarymyz. Al olardyŋ sany mol, sondyqtan ainalasyna äserı de küştı. Jäne bır ǧajaby – bärı şetınen oqyǧan, bılımdı, diplomdy. Sonan soŋ maqala jazuǧa, kıtap şyǧaruǧa, radiodan, teledidardan söileuge qūmar. Bügıngı jastar solardyŋ sözın tyŋdap, maqalasyn oqyp ösedı. Söitedı de, qazaq tılı men özderı jaqsy bıletın orys tılınıŋ gramatikalyq qūrylymynan aiyrma tappaidy. Mäselen,orystyŋ «podelitsia mysliami» deitın qalyptasqan tırkesı bar. Ony qazaqşalasaq «pıkırlesu» nemese «oi bölısu» boluy kerek /tabys septıgınıŋ jasyryn türı/. Bıraq bızdıŋ jastar ony orys gramatikasy boiynşa «oiymen bölıstı» dep kömektes septıkke salyp paidalanady. Däl osyndai «qyzmetın paidalandy» deitın tırkestı «qyzmetımen paidalandy» /orysşa: polzovatsia uslugami/ deu de üirenşıktı ädetke ainaldy.Tabys septıgın talap etetın sabaqty etıstıkter ǧoi būlar. Ol ǧana emes, «internet paidalanuşy», «internettı paidalanuşy» dep qoldanyluǧa tiıs sözdı «internetten paidalanuşy» dep qoldanu jäne bar. «Osyndai maqsatqa paidalanu» dep aityluǧa tiıs sözdı «osyndai maqsatta paidalanu» deitın qoldanys kırdı tılımızge. Nemese «maqsatynda» deitın jatys septıgındegı söz orysşa «v seliah»-tyŋ kalka audarmasy türınde ornyǧyp alǧan. Al endı osynyŋ qazaqşasy kömektes septıgınde tūruy keregın qalai elemeitınıne qairan qalasyŋ /mäselen, «eldı örkendetu maqsatymen», «alauyzdyqty boldyrmau maqsatymen»/. Äitpese,bızdıŋ bügıngı tırşılıgımızde jiı aitylatyn «ekonomikalyq müdde», «saiasi müdde»deitın ūǧymdardy alaiyq. Osyny bızdıŋ bügıngı jūrnalist jastar: «ekonomikalyq qyzyǧuşylyq», «saiasi qyzyǧuşylyq» dep, mäselen, «Reseidıŋ ekonomikalyq qyzyǧuşylyǧyna qarsy äreket jasaldy», «Qazaqstannyŋ saiasi qyzyǧuşylyǧy mūny qūptamaidy» sekıldı türde qoldanyp jür. Nemese «müddelılık tanytty» deudıŋ ornyna «qyzyǧuşylyq tanytty» deidı /proiavil interes, imeet svoi interesy/. «İnteresno» - «qyzyq» bolǧanmen, «interes»-te - «müdde» deitın ūǧym baryn da aiyra bılgen jön. Jazuşy, jurnalist degender ūlttyq tıldıŋ akkumuliatory boluǧa tiıs. Sözdıŋ eŋ näzık reŋkterı men iırımderın däl sezıne aluǧa tiıs. Boiyŋda ondai qasiet joq pa, onda qalam ūstamasyn, tele-radio arnalaryna şyqpasyn. Qolynan keletın özge şaruany ıstesın. Osy tūsta taǧy bır aita keter jäit mynau. Soŋǧy jyldary halqymyzdyŋ ūǧymyna, tılımızdıŋ bolmysyna «reviziia» jasau körınıs berıp jür. Ekı-üş jyl būrynyraq bır avtor «Egemen Qazaqstan» gäzetınıŋ betınde qazaq halqynyŋ müşel sanau dästürınen «qatelık tauyp» jazǧany bar. Tıptı äbden qalyptasqan ai attarynyŋ özın neşe qūbylttyq, aqyry amal ataulary men ai attaryn bytystyryp paidalanatyn boldyq. «Otbasy» degen qasiettı termindı «janūia»deitın jylymşy sözben auystyryp äuremız. Ol ǧana emes, tıptı «sūqqol», «ortanqol» sekıldı künıne myŋ aitylatyn sözımızdıŋ özın «sūq sausaq», «ortan sausaq» dep «tüzetıp» jazyp jürgender bar. «Kuä» deudıŋ ornyna «kuäger» deidı /mäselen, «jaŋalyqqa kuä boldyq» demeidı, «jaŋalyqqa kuäger boldyq» deidı/. «Bidaidan ūn tartu» deitın qarapaiym ǧana sözdıŋ özın «bidaidan ūn üktıru» dep tüzetkenın kördım /«Jas alaş», №153, 2005jyl/. Köneden jetken «Domalaq ene» deitın kielı esımdı «Domalaq ana» dep jaŋa zamanǧa «laiyqtap» özgertıp aitatyndar, solai jazatyndar şyqty. «Ana» da kielı söz, bıraq būrynǧylardyŋ olai atamauynda ülken syr jatsa kerek. Būl türımızben bır künı «Babaja hatun» degen esımdı «Babaja äiel» dep tüzetıp jüremız be dep qorqam. Sondai-aq, «kilo» degen sözdı «kelı» dep jazu da köŋılıme syimaidy. «Kelı», «kelısap» /kelsap/ degen qazaqtyŋ töl sözı bar emes pe? «Jaqsy üige tüsken kelın – kelın, jaman üige tüsken kelın – kelsap» deitın maqal da bar. «Bes kelı ūn», «on kelı tary» degen sözdı jeke tūrsa men qalai tüsınuım kerek. «Kilony» «kelı» dep alǧanda, «gramdy» qalai, «tonnany»qalai alyp jürmız? Bıreuınen jerıgen soŋ, bärınen jeruımız kerek te, ne «alalamai» paidaǧa asyruyymyz kerek emes pe? Maqal-mätelderdıŋ künı tıptı qaraŋ. Äiteuır, ūqsatsa – boldy. «Asatpai jatyp qūldyq dep» deudıŋ ornyna «asatpai jatyp qūldyq joq» /sport şoluşysy Amangeldınıŋ sözı/ dei salady. Maǧynasy müldem özgerıp ketkenınde şaruasy joq. Būzyp paidalanu bylai tūrsyn, aiaq astynan qoldan maqal jasai salu op-oŋai şaruaǧa ainaldy. Bırde Qazaq radiosynyŋ «Taŋjaryq» baǧdarlamasyn jürgızuşı jıgıt: «Bedel syilama, öner syila degen ǧoi atamyz qazaq» dep ūialmai soǧyp tūr.Bügıngı tılge şorqaq jastar būny şyn köredı ǧoi. Öner töŋıregınde de bedel bar. Eger ol syilauǧa tatymasa, önerdıŋ qūny joǧalmai ma? Bır närsenı eskerte keteiın: men bügınderı būzylyp aitylyp jürgen leksikalyq, gramatikalyq qate ataulyny terıp şyǧudy mındet etkem joq, olar tym köp, bärın bır maqalada, bır baiandamada tügendep şyǧu mümkın emes. Būl köp bolyp köteretın auyr jük. Sonan soŋ taǧy bır aitarym: osynda keltırılgen mysaldardyŋ bırazy osy künderı äbden sıŋıstı bolyp kettı ǧoi, ony duyldatyp jatu qajet pe deitınder de tabylatynyna senımım kämıl. Būndai qoldanys ülken-ülken jazuşylarymyz «bälenşekeŋde de, tüglenşekeŋde de» kezdesedı dep qarsy dau aitatyndar şyqpaq. Men aitar edım, körsetılgennıŋ bärı ana tılıŋdı bylǧaityn küie. Küienı ülken jazuşy jūqtyra ma, älde jas talap gäzetşı jūqtyra ma, baiqamai jūqtyra ma, joq, bılmei jūqtyra ma – qandai aiyrmasy bar. Eger ana tılıŋ anaŋdai qymbat ekenın moiyndasaŋ, oǧan jūqqan bolmaşy küienıŋ özın de juyp-şaiyp, tazalap tūru perzenttık paryzyŋ boluǧa tiıs.Äitpese, belgılı bır zaman ötkende, bızdıŋ şöbere-şöpşekterımız eskı qoldanys pen jaŋa qoldanystyŋ mänın ajyrata almai, oiymyzdy qate tüsınıp jüruı nemese köne qytai ieroglifterın tüsındırumen ainalysatyn bügıngı ǧalymdarşa, «būryn būl sözdıŋ maǧynasy bylai edı, soŋǧy kezderı mynadai maǧynada qoldanylady» dep «tüsındırme sözdık» jasap jürulerı kädık. Osy arada bır eskerte ketetın jєit, men kötergen mäseleler men keltırgen mysaldardyњ tele-radio arnalaryna qatystylary tılımızdı şūbarlap, orysşa qazaqşany qosyp qoiyrtpaqtai söileitın kezdeisoq kısılerdıŋ tılınen alynǧan sözder emes, ärtürlı baǧdarlamalar jürgızetın, reportajdar beretın tılşıler tılınen alynǧan sözder ekenı. Bızdıŋ bügıngı kötergen mäselemız - būqaralyq aqparat qūraldarynyŋ häm ädebi körkem tıldıŋ mäselelerıne teŋdei qatysty. Būl – osy taŋda kün tärtıbınde tūrǧan eŋ ötkır äŋgımenıŋ taqyryby. Äitse de, men bır-ekı gäzet-jūrnaldyŋ nemese ekı-üş jazuşynyŋ bırdı-ekılı şyǧarmasynyŋ tılıne şüilıkkennen görı jalpy kemşılık, tendensiiaǧa ainalǧan kemşılık, ärtürlı basylymdardan oqyǧan, ärtürlı arnalardan estıgen naqty mysaldar töŋıregınde söz qozǧaudy jön kördım.Jazuşylar odaǧynyŋ är jinalysynyŋ kün tärtıbınde-aq osy mäselege qatysty bır baiandama tūrǧanyn qalar edım. Ädebi gäzetterdıŋ är sanynda-aq tıl töŋıregındegı problemalarǧa tym qūrmasa bır material arnalyp tūruyn qalar edım. Saiasi-äleumettık problemalardy köteretın basylymdar jetıp artylady, al ana tılınıŋ, onyŋ ışınde ädebi tıldıŋ au-jaiyn üzbei baqylyp otyrǧan basylym joqtyŋ qasy. Bızdıŋ ädebi gäzetter osy mındettı atqarsa, şyn mänındegı tıl saqşysyna ainalsa der edım. Osy künderı gäzet-jūrnal betterınde jaryq körıp jürgen köptegen äŋgıme, hikaiattardyŋ ädebi tuyndy ekenın joqqa şyǧaru qiyn bolar, bıraq körkem tuyndy ekenıne ülken kümänmen qaraitynymyz ras. Körkemdıktıŋ eŋ basty şarty – qyzyqty siujet qūru ǧana emes, aişyqty da beinelı tılmen boiauy qanyq suret sala bılu, äsırese,sezım suretın sala bılu emes pe!? Körkem tıl joq jerde – körkem şyǧarma qaidan bolmaq? Bır basylymnan «äsıre qyzyl tez oŋar» degen maqaldy «äsırese qyzyl tez oŋar» /«Azat» gäzetı, 2005 j./ dep qoldanǧanyn körıp, küiıp kete jazdaǧanym bar. Al osyndai şatpaqtardy dereu köpşılıkke jetkızıp, jolyn kesıp otyru ädebi gäzetterdıŋ qasiettı mındetı der edım. Sonau bır jyly men «Qazaq ädebietı» gäzetındegı jıgıtterge bır ūsynys aityp, qoldattyra almap edım, sony qazır ädebi ekı gäzettegı ärıptesterge taǧy aitqym kelıp tūr. Qazaqta «jüielı söz – jüiesın tabady, jüiesız söz – iesın tabady» deitın maqal baryn bılesızder. Osyndaǧy «jüielı söz», «jüiesız söz» deitın ekı tırkesten ekı rubrika aşuǧa bolar edı. Alǧaşqysyna söz mäiegı ıspettı maqal-mätelderdı, keibır köne ataulardyŋ, fraziologiialyq tırkesterdıŋ, qanatty sözderdıŋ etimologiiasyn, tıptı Räbiǧa Syzdyqova apamyzdyŋ «Sözder söileidı» kıtabyndaǧy qysqa etiudtardy jariialap tūrsa, jastardyŋ tıl üirenuıne ülken septıgı tier edı. Al «jüiesız sözde» jazuşy, jūrnalşy, taǧy basqadai qalamgerlerdıŋ mült jıbergen sözderın, oraşolaq söilemderın, özge de tıl şūbarlau faktılerın keketıp-mūqatpai-aq, sol küiınde jariialap tūrsa, jastarǧa jaqsy sabaq bolar edı. Öz basym būǧan atsalysuǧa daiarmyn. Qūry sözden görı qūittai bolsa da bır naqty ıske köşken jön şyǧar. Sol kezde, bälkım, gäzet-jūrnal redaktorlary özderı jariialap jatqan maqala, äŋgımelerdıŋ tılıne de män berıp, qalam ūşyn tigızıp, tüzetıp jıberıp, nemese tüzettırıp alyp otyrar. Lingvist ǧalymdar tılımızdıŋ orfoepiialyq, orfografiialyq problemalaryna şūǧyl qaiyrylyp, sauatty ūsynystar engızuı qajet. Keŋes ökımetı ydyraǧannan bergı jerde bızdıŋ orfografiialyq erejelerımız jūmys ısteuden qaldy. Är basylym, är qalamger ärqalai jazyp, jalpy oqyrmandy, äsırese, mektep qabyrǧasyndaǧy oquşylardy şatystyryp bıttı. Orfografiia erejesınıŋ zaŋdyq küşı boluǧa tiıs, ärkım bılgenınşe jazu elde sauatsyzdyq beleŋ aluyna sebep bolady dep bılem. Osyǧan orai basa aitarymyz – qazaq orfografiiasy tılımızdıŋ ündestık zaŋyna baǧynuǧa tiıs ekenı. Tılımızdıŋ orfoepiialyq normasyn qalpyna keltıremız desek, osyny eskeruge tiıspız. Ol ǧana emes, qazaq tılınıŋ orfoepiiasy är synypta-aq ötılıp, oǧan bölıngen saǧat sany köbeitıluge tiıs. Tıptı oqulyǧy daiyndalyp, pän retınde arnaiy oqytyluyn da oilastyrǧan jön. Al pedagogikalyq joǧary oqu oryndarynda, äsırese, ädebiet jäne jūrnalistika fakultetterınde orfoepiia tūtas kurs retınde ötıluge tiıs dep bılem. Radio men teledidarǧa ornalasqysy keletın är qyzmetkerdıŋ tılınıŋ tazalyǧyna nazar audaru - basty şartqa ainalǧanyn qalar edık. Būl talapty «Qazaqstan» korporasiiasy men «Habar» agenttıgınen bastap, «Azattyqqa» deiıngı bükıl jekemenşık jäne täuelsız arnalar tügeldei basşylyqqa alsa ǧoi. Osy oraida būqaralyq aqparat qūraldaryndaǧy tıl mäselesıne qatysty bır qoǧamdyq komissiia jūmys ıstese de artyq bolmas edı. Būndai eldık şaralardy ūiymdastyru, oǧan belsene atsalysu ana tılımız aldyndaǧy perzenttık boryşymyz boluǧa tiıs. Bızdıŋ tılımız – tırı tıl. Jar basyna taiap baryp toqtaǧanymyzben, qūlap ketkelı tūrǧamyz joq. Qaǧynan jerıgen bauyrlarymyzdy tıldık ortaǧa qaitaryp alar mümkındıgımız de jetkılıktı. Bızge qazaqtyŋ qazaqpen qazaqşa söileskenı az, öitkenı qazaq tılı «ot basy, oşaq qasynyŋ» tılı emes, ol älemdegı eŋ bai,oralymdy tıldıŋ bırı. Bız onyŋ körkem ädebiettıŋ, söz patşasy – poeziianyŋ, ǧylymnyŋ, resmi qūjattardyŋ, mekemenıŋ ışkı jūmysynyŋ tılı boluyn qalaimyz. Bız onyŋ qazaq jerındegı märtebesı üşın küresuımız kerek. Tıl märtebesın tu etıp köterıp jürgen aqparat qūraldarynyŋ özderı tılge mūqiiat boluyn sūraimyz. Bız qazaqtardyŋ taza qazaq tılınde söileskenın qalaimyz. Bai ädebi tılımız mūrty būzylmai saqtaluyn qalaimyz. Memlekettık tıl memlekettık märtebesıne laiyq boluyn qalaimyz.Maral Ysqaqbai,
