Älem halqy koronavirus dertımen küresıp jatqaly bügınde ekı jylǧa taiap keledı. Osy jyldar ışınde ındetke tosqauyl qoiar türlı äreket jasalǧanymen, nätije az. «Covid-19» auruyna şaldyǧyp jatqandardyŋ künnen-künge sany köbeimese, azaiatyn türı joq. Ǧylymy, ekonomikasy damyǧan elder älı de aurudyŋ betın tolyq qaitara almauda. Aurumen qatar är elde halyqtyŋ oi-sanasyn jaŋylystyratyn jalǧan aqparattar da jarysyp tarauda. Mūndai aqparattardyŋ kesırınen qoǧam bilık pen resmi ökılderge senuden qalyp barady. Dürbeleŋ bolǧan şaqta halyq ta jalǧan aqparatqa senudı köbeitıp, bılmestık tanytuda. Endeşe, tarihta qalar ındet jaiynda qandai jalǧan aqparattardyŋ bolǧanyn tarazalaiyq.
Dert şarpyǧan alǧaşqy uaqytta eŋ köp taralǧan qaueset būl – «koronavirus zerthanada qoldan jasalǧan auru». Būl mäselege bailanysty aitylatyn türlı tūjyrymdardyŋ sany köp. Sonyŋ negızgı ekeuı būl virus Qytai ǧalymdarynyŋ nemese AQŞ äskerilerınıŋ oilap tapqan bakteriologiialyq qaruy. Negızgı resmi mälımetter boiynşa, qauıptı infeksiia Qytaidyŋ Uhan qalasynda paida bolyp, adamdarǧa jarqanattardan taraǧan. 2015 jyly qaraşa aiynda äigılı britandyq ǧylymi «Nature» atty jurnal basylymynda avtorlary Soltüstık Karolina universitetınıŋ on şaqty ǧalymdary bolatyn «Ǧalymdar tūmaudyŋ asa qauıptı türın oilap tapty» degen maqalasy jaryq kördı. Adamdarǧa tez jūǧyp, tıptı ölımge äkeletın būl virusty Qytaidaǧy jarqanattyŋ ökpesınen alynǧan viruspen şaǧylystyryp, nätijesınde mutant virus paida bolǧan. Būl maqalanyŋ basylym betıne şyqqanyna alty jyl kölemındei boldy desek, ǧalymdardyŋ maqalasy qandai maqsatta jariialanǧan degen oi keledı. Virus qoldan jasaldy degen qauesetter köp taraǧan kezde, Qytai men AQŞ elderınıŋ basşylary kınänı bır-bırıne sıltegen edı. Keiın AQŞ senatory Tom Kotton ǧalymdardyŋ laboratoriiadaǧy virusty baqylai almai qaluynan, Uhanda jappai auru tarady ma degen saualǧa bylai dep jauap qaiyrady: «Biologiialyq qauıp tūrǧysynan törtınşı därejelı sanalatyn, asa qaterlı mikroaǧzalarmen jūmys ısteitın Qytaidyŋ bırden-bır super zerthanasy Uhan qalasynda ornalasqan. Basqa jerde ondai laboratoriia joq. Özderıŋız baǧamdai berıŋızder». Bıraq būl qaueset taraǧan alǧaşqy sätterde-aq Qytai mamandary mūny terıske şyǧardy. Keiın düniejüzılık densaulyq saqtau ūiymy men basqa da memleketter būl şeşımdı qūptady. Resmi derek boiynşa, «Covid -19» virusy qoldan jasalǧan auru degen aqparat jalǧan bolyp sanalady. Būl jaǧdaidy qastandyq dep oilaityn bolsaq ta, qazır eşqandai elge de būl ındet paida äkelıp jatqan joq. Auruy asqynǧan elderdıŋ ekonomikasy tūralap, halyq sanynyŋ köpşılık bölıgın joǧaltuda.
Virus älemdı şarpyp jatqan alǧaşqy kezde däl osy Qytaidyŋ Uhan qalasynda köptegen jalǧan aqparattar tarap jatty. Sonyŋ bırı – suda jüzu koronavirusty joiady. Būl qaueset Qytaidyŋ jüzu sportşysy Sun Iаnǧa bailanysty tarady. Sportşynyŋ QHR-nyŋ ūlttyq medisina komissiiasyna virusqa qarsy qūrylǧy oilap tabu üşın erıktı retınde şaqyrylǧany turaly aqparattar Whatsapp jelılerınde taraǧan edı. Bıraq, būl aqparat turaly resmi ökılderden jauap ta bolmady. Jüzumen ainalysu koronavirusty joiatynyn tıptı DDSŪ-da naqty aqparat közı berılmegen.
Üi januarlary virusty taratady. Oŋtüstık Koreia elı ındettıŋ januarlar arqyly taralyp, älemge ülken şyǧyn men ziian tönuı mümkın ekenın aityp qauıptengen edı. Bıraq naqty dälelder keltırılmedı. Keiın Gonkongte öz iesınen virus jūqtyrǧan itke taldau jasaldy. Nätijesınde, ǧalymdar üi januarlaryna koronavirus jūǧady, bıraq adamǧa taratpaidy degen qorytyndyǧa kelgen. Būl qauesetterden keiın älemdık BAQ-da üi januarlaryna qatysty derekter kezekpen-kezek jariialanyp jatty. Bıraq, DDSŪ-y januarlarǧa şaŋ juytpady. Mūndai tūjyrymǧa keludıŋ negızı ärı tolyq däleldıŋ joǧyn aitqan edı. Tek üi januarlarymen bailanysta gigienalyq talaptardy saqtasa bolǧany dep mälımdeme jasady. Şoşqa tūmauy, qūs tūmauy bar desek, sonymen qatar koronavirusty jarqanattan köretın keibır sarapşy-mamandar älı de bolsa, januarlardan sekem alady. Öitkenı, būl virustyŋ oşaǧy ötken jyly qaraşa aiynda Daniiadaǧy bırneşe fermadan tabylyp, milliondaǧan küzennıŋ közın joiǧyzdy. Ūlybritaniia men AQŞ-ta üi januarlarynan da qauıptı virus tabyldy. Būl pıkırler yqtimaldyǧy bar, bıraq naqtylanbaǧan dünie. Sondyqtan, ärkımnıŋ boljamy ärtürlı.
Qauıptı kezeŋ bolǧan alǧaşqy säuır-mamyr ailarynda Qytaidyŋ Iýnnan provinsiiasynda jaŋa hantavirus sindromy turaly derek bükıl Whatsapp toptarynda bır mezette tarap kettı. Avtobusta körşı provinsiiaǧa ketıp bara jatqan er adamnyŋ jaǧdaiy kürt naşarlap, qaitys bolǧan. Nätijesınde därıgerler tūrǧynnan kemırgışter arasynda zär arqyly jūǧatyn virus osy hantavirus kardiopulmonaldı sindrom ekenın anyqtaǧan. Sindrom aua arqyly denı sau adamnyŋ arasynda öte tez taraidy eken degen aqparattar paida boldy. Koronavirus az bolǧandai, endı jaŋa ındettıŋ türınen qoryqqandar elde köbeidı. Bıraq, şyntuaitynda būl virus Qytaida tek bır-ekı adamǧa jūǧumen şektelgen edı. Bır adamǧa jūǧu arqyly tabylǧan virus bükıl älemge taraidy degen jalǧan aqparattar adamdardyŋ zäresın ūşyrdy. Tekserılmegen aqparattardy taratqan basylym betterınıŋ äserı bükıl älemnıŋ negızsız dürlıguıne äkeldı.
Tıkūşaq arqyly dezinfeksiia. Būl halyqaralyq jalǧan aqparat. Sebebı, ärtürlı tılde bırneşe elde taralǧan. «Bügın saǧat 23:00-den saǧat 05:00-ge deiın tıkūşaqtar dezinfeksiia jasau maqsatynda därı-därmek şaşady, terezeler men balkondar jabyq bolu kerek. Saǧat 23:00-den keiın dalaǧa şyǧuǧa bolmaidy. Äskeri bölımnen habarlady» -degen habarlama äleumettık jelılerde nauryz aiynda öte köp tarady. 17 nauryz künı QR-nyŋ Densaulyq saqtau ministrlıgı būl aqparatty joqqa şyǧardy. Qoǧam būl jalǧan aqparattyŋ tek bızdıŋ elde emes, basqa da körşı elderde taraǧanyn bılmegen edı. 11-nauryzda Gruziia, 16-17 nauryzda Resei, Ukraina, Täjıkstan, Özbekstan elderı būl aqparatty resmi türde joqqa şyǧardy. Sonymen qosa, ärı de jatqan Peru men BAÄ, AQŞ, Şveisariia, Ündıstan siiaqty şetelderde de būl qauesettı jalǧan dep resmi mälımdegen. Äzırşe, būl täjırbienı eşqandai el qoldanbaǧan jäne paidasy turaly da naqty derek joq. Soŋǧy kezde virus taratatyn tıkūşaq turaly alyp-qaşpa äŋgımeler köbeidı. Är jerde videoǧa tüsırılgen tıkūşaqtar äleumettık jelılerde qyzu talqylauda. Alaida, QR Qorǧanys Ministrlıgı men Densaulyq saqtau ministrlıgı būl aqparatty joqqa şyǧardy.
Kelesı jalǧan qauesetterdıŋ bırı-virusty joiuǧa zımbır, sarymsaq, piiaz kömektesedı degen. Ökınışke orai, būl aqparat jalǧyz bızdıŋ qoǧamda emes, älemnıŋ köp elınde oryn alǧan bolatyn. DDSŪ-y sarymsaq, piiaz sonyŋ ışınde zımbırdıŋ koronavirustyŋ aldyn alatyny turaly ǧylymi dälelı joq dep şort kestı. Zımbırdı atalǧan taǧam önımıne allergiiasy bar adamdar, gastrit, asqazan joldary, bauyr, jürek-qan tamyrlarynda aqau bar adamdarǧa qoldanuǧa tyiym salynǧan. Olardyŋ eşqandai ziiany joq, tek mūndai ındettıŋ jalǧyz emı osylar ekenıne dälel joq. Ötken jyly osy aqparattyŋ arqasynda säuır, mamyr ailarynda zımbırdıŋ 1 kg 15-20 myŋ teŋgege köterılgen. Därıgerlerdıŋ aituy boiynşa, sarymsaq pen zımbırdı köp qoldanu as qorytu, auyz quysy, büirek aurularyn tuyndatuy mümkın. Sondyqtan dästürlı medisinany jalau etıp, jaŋylysudyŋ jönı joq.
Äsırese, mūndai feik aqparattar jekelengen adamdar turaly da boldy. Mysaly, «Covid-19» dertımen qatar aty köp atalǧandar Bill Geits pen İlon Mask. Olardyŋ ındet turaly aitqan pıkırlerı türlı jelılerde özgertılıp tarady. Tıptı, ataqty multfilm «Simpson» kadrlarynan fotoşop jasap, koronavirus atauy būrynnan bolǧanyn körsetkısı kelgender kezdestı.
Eŋ auqymdy feik aqparattar - 5G men chipteu. Älemnıŋ barlyq elınde taralǧan. Elımızde de būl qauesettıŋ tolqyny älı basylmai tūr. «Qazaqstanda äldebır medisinalyq nysannyŋ üstınde belgısız qūraldar tūr. Qazaqstanǧa täjırbie jasap jatyr eken. Osyndai qūrylǧylardy Nūr-Sūltan, Almaty, Şymketke ornalastyrypty. 5G virus taratady. İlon Mask ūşyrǧan qūrylǧylar internet taratpaidy, chipteidı eken» nemese «Adamdarǧa chiptı vaksina arqyly salyp jatyr, vaksina salǧandardyŋ ömırı ūzaqqa barmaidy». Būl sözderdı qoǧamda ärqaisymyz estıp jürgen jaiymyz bar. Halyq būl künde 5G men vaksinany näubet retınde köredı. Bıraq, chip engızu būl künı jaŋalyq emes. Sebebı, chip üi januarlaryna da, auyl şaruaşylyǧynda da qoldanylǧan jait. Tıptı, adamǧa alǧaş chip ornalystyru 1998 jyly Ūlybritaniiada jüzege asqan. Halyqtyŋ qorqu sebebı, jelıde tarap jatqan qauesettıŋ siujetı mynadai: «Kez kelgen adamǧa virusqa qarsy vaksina ekken kezde, onyŋ aǧzasyna qosymşa mikrochip enedı. Osydan soŋ ıske 5G qosylady. Osynyŋ arqasynda mikrochip arqyly signaldar taraidy». Būl aqparattardy belgılı adamdar jariialap jür. Bıraq, resmi derekter boiynşa, eger mikrochip adam aǧzasynda enetın bolsa, ony syrttan baqylaityn tehnologiianyŋ küşı älı paida bolǧan joq. Ädette, chip adamnyŋ qolyna, al, üi januarlarynyŋ jotasyna qoiylady. Ǧalymdar adamdy baqylap basqaruda mikrochipten görı janynda jürgen ūialy telefony öte qolaily ärı qauıptı ekenın aitady. Būl taqyrypqa bailanysty aitylar jaittar öte köp.
Alǧaşqy qiyn kezderde qazaqstandyqtarǧa kömek retınde 42500 teŋge berılgenı esımızde. Būl turaly qoǧamda jaqtaǧandar men dattaǧandar, tıptı mazaq qylǧandar da boldy. Prezidenttıŋ tapsyrmasy boiynşa atalǧan kömek tek tabys közınen aiyrylǧandarǧa arnalǧan. Qoly jetkender aldy, qoly jetpegender qaldy.
Tötenşe jaǧdai aiaqtalsa da, keiıngı kezderı 42500 teŋge ekınşı ret, üşınşı ret taratylady degen qauesetter joq emes. Türlı telegram-bottar kanaldary öz statusyŋyzdy tekserıp, ekınşı, üşınşı märte alyŋyz degen jalǧan aqparattar tarady. Būl kezde halyqtyŋ medisauattalyǧy qandai deŋgeide ekenı körındı. Prezident Qasym-Jomart Toqaev 42500 teŋge tek tötenşe jaǧdai kezınde berıletını turaly aitqan edı. Al, tötenşe jaǧdai rejimı elımızde 2020 jyldyŋ 6-şy nauryzy men 11-şı mamyr aralyǧynda ornaǧan edı. Älı künge deiın būl tölemaqydan ümıt kütetınder az emes.
Epidemiologiialyq ahual kezınde mysqa bailanysty jalǧan aqparattar da boldy. Barlyq qoldanatyn būiymdar mystan jasaluy kerek. Öitkenı, mystyŋ betınde koronavirus tūrmaidy eken degen qauesetter de jalǧan boldy. Taǧy bır jait, osy jyldyŋ basynda miia ösımdıgınıŋ koronavirusty joiatyny turaly jalǧan aqparattar qazaq tıldı saittarda jarysa jazyldy. Ǧalymdar būl mäselenıŋ de ǧylymi tūrǧyda däleldenbegenın aitady. Alaida, miia tamyrynyŋ boiynda kezdesetın glisirrizin qyşqyly virusty bäseŋdete alatynyn aitady.
Oiǧa syimaityn taǧy bır qauesettıŋ türı Qūrannan «paiǧambar jıbergen kırpıktı» tauyp, sumen ışken adamǧa koronavirus müldem jolamaityny. Köp ötpei, būl aqparattyŋ da müldem aqylǧa qonymsyz jalǧan aqparat ekenı aityldy.
Soŋǧy uaqytta taǧy da köp talqyǧa tüsıp jatqan jaŋalyqtyŋ bırı – virusqa qarsy «İvermek» preparaty. Qazır öz-özın emdeitınder köbeigen. Aqtöbede jan-januarlarǧa arnalǧan därıhanalardan atalmyş därınıŋ köptep satylap jatqany aityluda. Tūrǧyndar türlı qauesetterge senıp, osy därını alyp üiden emdelmek bolǧan. Alaida, köbınıŋ auruy asqanyp ketken desedı. Mamandar «İvermek» preparatynyŋ adam densaulyǧyna öte ziian ekenın eskerttı.
Osy atalǧan jalǧan aqparattardyŋ özdıgınen paida bolmaityny belgılı. Mūndai qoǧam arasyndaǧy dürlıkpe-äŋgımelerdı tuyndatatyn qauesettıŋ iesı bar. Jalǧan aqparattarmen küresu- däl osy adamdardy jauapqa tartumen şeşıledı. Aqparatty tūtynuşylardyŋ köbı mälımet közınıŋ ras-ötırıgın ajyrata almaidy. Köp adam feik aqparattardy taratu arqyly qylmystyq jauapkerşılıkke tartylatynynan beihabar. Mysaly, Oŋtüstık Koreiada soŋǧy uaqytta koronavirusqa bailanysty jalǧan aqparat taratuşylardyŋ sany bırtalai azaiǧan. Oǧan sebep, eldegı qataŋ zaŋdar. Tötenşe rejim kezınde polisiia basqarmasynda koronaviruspen bailanysty qylmystarmen ainalysatyn arnaiy bölım aşylǧan bolatyn. Indet jaiynda jalǧan aqparatty qadaǧalaumen bükıl el boiynşa 46 qyzmetker ainalysady. Olar azamattardan kelıp tüsken aryzdar boiynşa jūmys ısteidı. Qaueset taratqandardy türmege qamau – eŋ auyr jaza desek, äleumettık jelıde taratqan jalǧan aqparatynyŋ saldary men auyrlyǧyna qarai bır jyldan jetı jylǧa deiın bas bostandyǧynan aiyrylady. Sonymen qatar, adam nauqaspen qatynasta bolmaǧanyn jasyryp, basqalarǧa öz kesırın tigızse, ekı jylǧa türmege toǧytylady. Eŋ jeŋıl jaza -88 dollar kölemındegı aiyppūl. Qazaqstanda da jalǧan aqparat taratqany üşın 20 AEK kölemınde aiyppūl töleuden bastap, bır jyldan jetı jylǧa deiın bas bostandyǧynan aiyru şarasy qarastyrylǧan. Būl jaza bızdıŋ elımızde 2015 jyldan berı 274-bapqa sai engızıle bastady. Osy bapqa bailanysty ötken jyly Türkıstan oblysynda Whatsapp jelısındegı «Saryaǧaş audanynda tüsten keiın virus sebıledı eken, balalaryŋyzdy dalaǧa şyǧarmaŋyzdar» degen qaueset aqparaty üşın Otyrar audanynyŋ 1973 jylǧy azamatşasy äkımşılık jauapqa tartylǧan bolatyn.
Elımızdegı tötenşe ahualdy paidalanyp, jūrtty negızsız dürlıktıretın jauapkerşılıksız adamdar öte köp. Taralǧan jalǧan qauesetterge halyqtyŋ köpşılıgı sengış keledı. Öitkenı, adam aqparatty emosiiamen qabyldaidy. Bügınde, aldyna berılgen aqparatqa analiz jasai alatyndar az. Osynyŋ kesırınen qoǧamdaǧy jaŋalyqtardyŋ şyn-ötırıgın aiyrudy bılmeimız. Qoryta aitqanda, jalǧan aqparatqa sengennen de, jalǧan aqparatty taratqannan da keler paida joq.
Süikım Aiapbergenqyzy
