Qūrǧaqşylyq: Ata käsıptıŋ jaǧdaiy qandai?

Mal şaruaşylyǧy Qazaqstanda ata zamannan kele jatqan käsıp. Bıraq Qazaqstandaǧy şaruaşylyqtyŋ 45%-y mal şaruaşylyǧyna tiesılı bolǧanmen, odan keletın tabys közı älı de älsızdeu. Mäselen, 2020 jyldyŋ körsetkışterı boiynşa, mal şaruaşylyǧy 2,3 trln. teŋgege önım öndırıptı, al ösımdık şaruaşylyǧy odan 600 mlrd. teŋgege köbırek önım öndırdı. Alaida būl körsetkışter ünemı solai tūra bermeidı dep paiymdaidy eldala.kz jäne salalyq damu baǧdarlamasynyŋ esebıne süiensek, 2028 jylǧa deiın siyr etı önımın 372 myŋ tonnaǧa, iaǧni 10 esege ösırıp, älemdegı eŋ ırı siyr etın öndıretın elderdıŋ qataryna kıru josparlanuda. Al qoi etı önımın 2027 jylǧa qarai 108 myŋ tonnaǧa arttyrmaqşy. 1991-1998 jyldary eldıŋ auyl şaruaşylyǧynyŋ barlyq derlık salalary qūldyraǧan küide boldy. Täuelsızdıktıŋ alǧaşqy jyldarynda Qazaqstan Keŋes zamanynan qalǧan qūrylǧylarmen qoldanyp, sol zamannyŋ önımınen qalǧan 10 mln. qara ırı basy, şamamen 34 mln. qoi men eşkı, 35 mln. egıstık jerı men onyŋ ışınde 11 mln. gektardan astamy tek mal azyqtyq daqyldary boldy. Şyny kerek, küllı jaŋa qūrylǧylar paida bolyp, agroönımnıŋ damuyna qaramastan, qazırdıŋ özınde bız būl körsetkışterden asa almadyq. Osy molşylyqtyŋ mölşerı künnen künge azaiyp, egıstık alqaptary men önım kölemı qysqardy. Mäselen, 7 jyldyŋ ışınde ırı qara basynyŋ sany 9,7 mln.-nan, 3,9 mln.-ǧa deiın ekı esege kemıdı. Ūsaq maldyŋ jaǧdaiy odan da naşar boldy. Qazaqstandyq qoilardyŋ maily tabyndary pyşaqtyŋ astyna tüstı, būrynǧy 34 million bastan on milliony da qalmady. 1996 jylǧa qarai üi qūstary 59-dan 15 millionǧa deiın qysqardy, al osy jyldary qazaq dalasynan 650 myŋ jylqy joǧalyp kettı. Egıstık jaǧdaiy da onşa jaqsy emes edı. Ol uaqytta egıstık alqaptary edäuır qysqarǧan bolatyn. Eger 1991 jyly qazaqstandyqtar 34 935 000 ga jerge egıs egse, 1999 jyly nebärı 15 285 300 ga. egıs egıldı. Auyl şaruaşylyǧy jaŋa myŋ jyldyqtyŋ basynda ǧana aqyryndap köterıle bastady, bıraq eşkım de 10 jyl būryŋǧy körsetkışterden asuǧa tyrysqan joq. Negızgı maqsat – bar närsenı saqtap qalu edı. Alaida ökınışke qarai, keiıngı jyldary auyl şaruaşylyǧy damyǧan joq. QR eks-Prezidentı jyl saiyn ūiymdastyrylatyn jyldyq qorytyndylau kezdesulerınde auyl şaruaşylyǧyna bailanysty talai jobalar ūiymdastyryluda deitın. Mäselen, «Qazaqstan: mal şaruaşylyǧyn tūraqty damytu baǧdarlamasy 2021-2025» baǧdarlamasynyŋ esebı boiynşa Qazaqstan auyl şaruaşylyǧy üşın arnalǧan jer kölemı boiynşa älemde besınşı orynǧa ie – 25 million gektarǧa juyq egıstık jäne 70 million gektardan astam jaiylymdyq jer bar, qazırdıŋ özınde būl jerdıŋ tek 30% -y paidalanylady. Elde jetkılıktı su qory bar, taza, tabiǧi öndırıstık bazasy – joǧary sapaly önım şyǧaru mümkındıgın tuǧyzady. Būl körsetkışter közden jas ytqyzady, bıraq şıldede qūrǧaqşylyqtan malynan aiyrylǧan malşylar ükımetten tötenşe jaǧdai jariialauyn jäne zardap şekkenderge kömek körsetuın ötındı. Olar jūttyŋ keletını älı köktemde-aq belgılı bolǧan dedı. Prezident Auyl şaruaşylyǧy ministrın qyzmetınen quyp, «memleket malşylarǧa qajettı kömek körsetedı» dep uäde berdı. - Aua raiy men terıs boljamnyŋ kesırınen Maŋǧystau men Qyzylorda oblystarynda jaǧdai qiyndap kettı. Maŋǧystau oblysynyŋ özınde ölgen ırı qara sany 3 myŋǧa jettı. Bır tonna şöp 23 myŋ teŋge, al keibır öŋırlerde tıptı, 42 myŋ teŋge bolypty – dedı ol. - Q-J. Toqaevtyŋ aituynşa, «äkımdıkter men Auyl şaruaşylyǧy ministrlıgı dūrys şeşımder qabyldamady, ärı jüielı jūmys jürgızılmegen». «Nätijesınde malşylar qiyn jaǧdaiǧa tap boldy» – dedı prezident. Toqaev ükımet pen äkımderge «Bäiterek» holdingımen bırlesıp, zardap şekken malşylardy qoldau şaralar keşenın äzırleu kerek dep «şūǧyl türde» «erekşe tapsyrma berdı» jäne erekşe qorǧalatyn tabiǧi aumaqtarda şöp jinaudy tötenşe şara retınde qarastyrdy – dep habarlaidy rus.azattyq.org. Prezident pen ükımet bolaşaqta auyl tūrǧyndaryna kömektesu kerek deidı, bıraq malşylar qazır kömekke mūqtaj. Dälırek aitqanda, olar kömektı köktemnıŋ ortasynan berı kütıp keledı. Maŋǧystau oblysyndaǧy jūttyŋ bolatyny qysta jäne erte köktemde jauyn-şaşynnyŋ az boluynan bılındı. Äleumettık jelı qoldanuşylary aryqtap qalǧan jylqylardyŋ suretterın taratyp jatty. Al soŋǧy mälımetter boiynşa, qūrǧaqşylyq küşeidı. - Jaiylym degen aty ǧana. Ūsaq januarlar şöp taba almaidy. Ainala tek tastar men qatty jer. Olar bır orynnan qozǧalmai, quraǧan būtalardy kemırıp tūra beredı. Tüske qarai, kün ysi bastaǧan kezde qoilardy auylǧa aidaimyz. Qoilar maŋyrap üilerıne qaitady. Qoralarda da şöp pen jem joq. Eger kebek bolsa, onda bız suǧa malynǧan kebek nemese karton beremız. Karton da tapşy. Kartonnan jasalǧan qoraptardy dükenderden bırden alyp ketedı. Al keibıreulerı kartondy Aqtaudan alyp keledı – dedı Jänıbek Qojyq. - Jänıbek Qojyq – Maŋǧystau oblysynyŋ belsendısı. Ol 2019 jyldyŋ mausymynda Qasym-Jomart Toqaev Qazaqstan prezidentı bolyp sailanǧannan keiın qūrǧan Qoǧamdyq senım jönındegı ūlttyq keŋestıŋ müşesı boldy. Jänıbek özınıŋ kezegı kelgende tuǧan auylynda qoi baǧuǧa şyǧatynyn aitady. Onyŋ aituynşa, är köşedegı 15-16 otbasy ūsaq maldy 300 basqa jetetın otarǧa bırıktırıp, jaiylymǧa aidaidy, bıraq qoilar auyldan bes-alty şaqyrymnan ärı qarai ūzap, kete almaidy. Maŋǧystau oblysynyŋ deputaty Samat Mūsabaev ta qūrǧaqşylyqqa bailanysty tötenşe jaǧdai jariialaudy qoldaidy. Alaida ol respublika boiynşa emes, Maŋǧystau oblysy men Aral öŋırınde-aq tötenşe jaǧdai jariialasa jetkılıktı dep oilaidy. Mamyrdaǧy qūrǧaqşylyqqa bailanysty auyl şaruaşylyǧy ministrı 12 adamnan tūratyn komissiia qūryp, Maŋǧystau oblysyna jıberdı. Komissiia qūramyna men jäne Mäjılıstıŋ taǧy bır deputaty Edıl Jaŋbyrşin kırdık. Şaruaşylyqtyŋ qūldyraǧan küiın körgen komissiia tötenşe jaǧdai jariialau qajet dep şeştı. Bız mamyr aiynyŋ soŋynda öz ūsynysymyzdy premer-ministr Asqar Maminge jıberdık. Bıraq tötenşe jaǧdai älı jariialanǧan joq – dedı deputat. Samat Mūsabaevtyŋ esebınde Maŋǧystau oblysynda qūrǧaqşylyqtan 6-7 myŋ bas ırı qara öldı. Ol resmi jäne beiresmi derekterdıŋ bır-bırıne säikes kelmeuın «halyqtyŋ qolda bar maldy tırkegısı kelmeitındıgımen» tüsındıredı. Eger januarlar memlekettık tırkeu tızılımınde joq bolsa, onda ölgen jaǧdaida olar ölı januarlar sanatyna jatqyzylmaidy – deidı rus.azattyq.org. Al Orta Aziiada mal tügılı, halyq ta qūrǧaqşylyqtan zardap şegude. Eŋ joǧary temperatura Orta Aziianyŋ ekonomikasyna ülken ziian keltırude. Özen boiynyŋ üstıŋgı jaǧynda ornalasqan elder – Qyrǧyzstan men Täjıkstan sudyŋ jetıspeuşılıgınen zardap şegıp otyr jäne ony özderı üşın saqtap qalǧysy keledı. Özen boiynyŋ tömengı aǧysyndaǧy elder – Özbekstan men Qazaqstan özınıŋ qoryn ūlǧaitu üşın mämılege keluge tyrysuda. Özbekstanda mausym Uzgidromettıŋ temperaturanyŋ ädettegıden 7-10 gradusqa joǧarylap, kürt köterıluı 3-şı, 7-şı mausymda kütıledı degen habarlamasynan bastaldy. Būl qatty ystyqtyŋ bastaluyn bıldıredı. Taşkentte 6 mausymda aua temperaturasy 42,6 gradus Selsii boldy, būl 1811 jyly tırkelgen rekordtan asty, ol kezde temperatura 38,5 gradus bolǧan edı. Al 8 mausymda Täjıkstan meteorologiialyq ortalyǧynyŋ direktory Djamila Baidulloeva Azattyqtyŋ Täjıkstan redaksiiasy – Ozodi radiosyna bergen sūhbatynda mausymnyŋ bırınşı aptasynda Duşanbede jäne Hatlonnyŋ oŋtüstık bölıgınde termometrler 45 gradus Selsii körsetken künder bolǧanyn aitty. Būl mausym aiynyŋ basynda soŋǧy onjyldyqtaǧy eŋ joǧary temperatura boldy. Soŋǧy ailar Orta Aziiada qūrǧaqşylyq kezeŋı kele jatqanyn körsettı. Qyrǧyzstannyŋ Toqtaǧūl qalasyndaǧy ülken su qoimasynyŋ halı ünemı körsetkış rolın oinaǧan edı. 2021 jyldyŋ nauryzynda Qyrǧyzstan şeneunıkterı su qoimasyndaǧy sudyŋ deŋgeiı öte tömen ekenın eskerttı – 8,7 milliard tekşe metr, būl saqtau qoimasynyŋ kölemınen äldeqaida tömen – 19,5 milliard tekşe metr. Su qoimasy Naryn özenınen su alady jäne Orta Aziiadaǧy eŋ ūzyn özen Syrdariiaǧa qūiady, ol özınıŋ joǧarǧy aǧysynan, Täjıkstannan Özbekstanǧa jäne Qazaqstanǧa su aparady. Sonymen qatar Toqtaǧūl Qyrǧyzstandaǧy 40 paiyzǧa juyq elektr energiiasyn beretın eŋ ırı gidro elektr stansysynyŋ (GES) ornalasqan jerı. Qyrǧyzstanda qūlyptardy jauyp, su qoimasyn qalpyna keltıruge rūqsat beru turaly taqyryp qozǧaldy, bıraq 16 mausymda eldıŋ energetika ministrı Dosqūl Bekmūrzaev su deŋgeiı 10,9 milliard tekşe metrge deiın köterılgenın aitty. Özbekstan men Qazaqstan Qyrǧyzstannyŋ Toqtaǧūldaǧy su şekarasyn jabuyna qarsy. Onsyz da su tapşy kezınde, äsırese şaruaşylyq üşın tötenşe jaǧdai jariialanǧanda sudyŋ jabyluy el ekonomikasy men halqyna äser etpei qoimaidy. Mal tügılı, adam suǧa mūqtaj bolǧanda, et önımınıŋ ösuıne kümän bar. Bıraq Erbolat Kekchebaev pen Gülnara Jakupova siiaqty talapty kısıler şeşım bar dep jar saluda! «Qazaqstannyŋ auyl şaruaşylyǧynyŋ marketingtık zertteulerınde» Auyl şaruaşylyǧyndaǧy eŋbek önımdılıgın arttyru, agrarlyq sektordyŋ eksporttyq äleuetın paidalanu üşın Qazaqstan Respublikasynyŋ ükımetı şeteldık investisiialardy tartu arqyly zamanaui tehnologiialardy engızıp, qūryltaişylarǧa kepıldıkpen qaitaru türınde preferensiialar beru mındetın qoidy. İnvestisiiamen qamtamasyz etıp, keibır salyq türınen bosatu jäne bırlesıp qarjylandyrudy ıske asyru josparlanuda. Qazaqstanda qolaisyz aua raiy jaǧdaiynda auyl şaruaşylyǧy tauar öndıruşılerın qoldau üşın saqtandyru türlerı engızılude. Memleket qoldau körsetetın negızgı baǧyttar: Mal şaruaşylyǧy (mal şaruaşylyǧy, ūsaq mal şaruaşylyǧy, süt şaruaşylyǧy, jylqy şaruaşylyǧy, tüie şaruaşylyǧy, qūs şaruaşylyǧy); Astyq, baqşa daqyldary, tehnikalyq, jemıster, kökönıster, ösıretın ösımdıkter; Auyl şaruaşylyǧy önımderın öŋdeu (et öŋdeu käsıporyndary, mal soiu alaŋdary; qūs fabrikalary; süt (süt öŋdeu käsıporyndary, süt jinau käsıporyndary); astyq, kökönıster men jemıster (öŋdeu, tazalau, saqtau, jöneltu). Qazaqstan Respublikasynyŋ Ükımetı investorlarǧa qatysty preferensiialardyŋ üş türın ıske asyruǧa bolady: investisiialyq jobany ıske asyru; investisiialyq basym jobany ıske asyru; motor jabdyqtaryn şyǧaruda, onyŋ ışınde auylşaruaşylyǧy tehnikasyna arnalǧan investisiialyq arnaiy jobany ıske asyruǧa bolady. Mūndai jobalar turaly tolyǧyraq «Memlekettıŋ preferensiialary bar investisiialyq jobalar» bölımınen qaraularyŋyzǧa bolady – dep habarlady marketingcenter.kz. Prezident Qasym-Jomart Toqaevtyŋ 2019 jylǧy 2 qyrküiektegı halyqqa Joldauynda aitylǧan «Qazaqstan: mal şaruaşylyǧyn tūraqty damytu baǧdarlamasy 2021-2025» baǧdarlamasynda joǧary deŋgeidegı josparlar men basymdyqtar turaly aitylǧan. Bırınşıden, ol paidaly qazbalar men mūnaiǧa qatysy joq qazaqstandyq eksportty ärtaraptandyrudy jeŋıldetuge baǧyttalǧan. Ekınşıden, baǧdarlama şaǧyn jäne orta biznestıŋ jäne auyldyq eldı mekenderdıŋ äleumettık-ekonomikalyq damuyna mümkındıkter jasauǧa baǧyttalǧan. Üşınşıden, ol auyl şaruaşylyǧynyŋ önımdılıgın arttyruǧa, taza öndırıs şyǧaruǧa jäne Qazaqstandaǧy jaiylymdardyŋ orasan zor äleuetın paidalanuyna baǧyttalǧan. Sonymen qatar, egov.kz memleket subsidiiaǧa jatqyzǧan mal şaruaşylyǧynyŋ keibır aspektılerın jariialady: Irı qara maldyŋ asyl tūqymdy malyn (süt beretın, sütqorektı et, et jäne süt et beretın tūqymdary), et jäne sütqorektı et tūqymdaryn öndıretın otandyq asyl tūqymdy būqalaryn, tūqymnyŋ şyǧu tegıne säikes keletın ırı qara maldyŋ importtalǧan asyl tūqymdy malyn satyp aluǧa subsidiia berıledı. Asyl tūqymdy qoi, asyl tūqymdy öndıruşı, tüie ösıruşı, şoşqanyŋ asyl tūqymdy populiasiiasy, eşkınıŋ asyl tūqymy, jaqsy jūmyrtqa ösıretın taza tūqymdy jūmyrtqaly qūstar aluǧa baǧyttalǧan. - tabyndy köbeitu üşın qoldanylatyn asyl tūqymdy būqalardy ūstauǧa subsidiia aluǧa; - kommersiialyq otardy köbeitu üşın paidalanylatyn asyl tūqymdy qoi öndıruşılerdı ūstauǧa subsidiia aluǧa; - şarua (fermerlık) qojalyqtary men auylşaruaşylyq kooperativterınde ırı qara maldyŋ analyǧyn jasandy türde ūryqtandyru boiynşa qyzmetterge, sondai-aq şarua qojalyqtary men auylşaruaşylyq kooperativterınde qoidyŋ analyq malyn aluǧa subsidiia aluǧa; - tauar sanalatyn ırı qara maldyŋ jaŋa türın şyǧaru üşın jäne asyl tūqymdy otar basyn köbeitu jūmystaryna subsidiia aluǧa; - otarlyq sanalatyn ırı qara maldyŋ jaŋa türın şyǧaru üşın jäne asyl tūqymdy otar basyn köbeitu jūmystaryna subsidiia aluǧa; - qoidyŋ jaŋa türın şyǧaru üşın jäne asyl tūqymdy otar basyn köbeitu jūmystaryna subsidiia aluǧa; - tauar sanalatyn qoilardyŋ jaŋa türın şyǧaru üşın jäne asyl tūqymdy otar basyn köbeitu jūmystaryna subsidiia aluǧa; - maraldardyŋ analyq tūqymymen jaŋa türın şyǧaru üşın jäne asyl tūqymdy otar basyn köbeitu jūmystaryna subsidiia aluǧa; - aralar koloniiasyn ösıru jäne asyldandyru jūmystary üşın subsidiia aluǧa; - analyq jäne auystyrylatyn şoşqalarmen jaŋa türın şyǧaru üşın jäne asyl tūqymdy otar basyn köbeitu jūmystaryna subsidiia aluǧa; -süt beretın jäne sütqorektı et tūqymdardyŋ asyl tūqymdy būqalarynyŋ satyp alynǧan bırjynysty jäne ekıjynysty tūqymyn ösıru üşın subsidiia aluǧa; - ırı qara men qoidyŋ embriondaryn satyp alu qūnyn tömendetuge subsidiia aluǧa; - qūs etı (qūs etı, kürketauyq etı, suda jüzetın qūstar), jeuge jaramdy jūmyrtqa (tauyq jūmyrtqasy), süt (siyr, bie, tüie) öndırısınıŋ qūnyn tömendetuge, sondai-aq et öŋdeu käsıporyndarynyŋ siyr etın satyp aluǧa, ırı qara etın soiu jäne öŋdeu üşın subsidiia aluǧa; - syiymdylyǧy kemınde 1000 bas müiızdı ırı qara mal bordaqylau alaŋdaryna nemese bır mezgılde kemınde 5000 bas qoiǧa nemese bordaqylauǧa ötkızılgen būqalardyŋ / qoşqarlardyŋ qūnyn tömendetu üşın subsidiia aluǧa nemese sapaly et öŋdeu käsıporyndary künıne 50 bas ırı qara / künıne kemınde 300 bas qoi öndıru üşın subsidiia aluǧa; - auyl şaruaşylyǧy januarlaryna jem baǧasynyŋ qūnyn tömendetu üşın subsidiia aluǧa; - ırı qara maldyŋ / qoidyŋ äkelınetın asyl tūqymdy malyn nemese tūqymnyŋ şyǧu tegıne säikes keletın ırı qara maldyŋ importtalǧan asyl tūqymdy malyn satyp aluǧa bailanysty subsidiialar berıledı.

Ramazan Esmaǧambet