Qazaqstan aumaǧynan tys 4 mln. 500 myŋǧa juyq qazaq TMD elderınde jäne älemnıŋ 25-ten astam elınde tūrady, alaida olardyŋ tek 800 myŋǧa juyǧy – diaspora, qalǧan 3 mln. 700 myŋy ärtürlı tarihi kezeŋderde Resei, Qytai, Özbekstan siiaqty körşıles elderge qosylyp, Qazaqstanǧa ırgeles jatqan jerlerde tūrady.
19-şy ǧasyrdyŋ soŋynda Qazaqstanda otyryqşy şaruaşylyǧynyŋ şoǧy körıne bastaǧantyn. 1897 jyly Resei imperiiasynyŋ Bırınşı jalpy halyq sanaǧy boiynşa ondaǧy halyq sany 4 mln. 333 myŋ adamdy qūrady jäne basym köpşılıgı otyryqşy auyl tūrǧyndary edı, şamamen - 3 882 350 adam nemese 93,6%. Qazaqstan halqynyŋ 6% -dan astamy 22 qalada tūrdy. Qalalar negızınen şaǧyn boldy, sol kezdegı eŋ ırı qala – Oralda 36,4 myŋ qazaq tūratyn, Vernyi (Almaty) qalasynda 22.7 – myŋ qazaq, Semeide – 20,2 myŋ, Petropavlda – 19,7 myŋ, Äulie-atada – 11,7 myŋ, Şym qalada – 11,2 myŋ, Aqmolada – 9,7 myŋ, Gurev (Atyrau) qalasynda – 9,3 myŋ, Pavlodarda – 7,7 myŋ, Perovskıde (qazırgı Qyzylorda) – 5 myŋ, Aqtöbede – 2,8 myŋ adam tūrdy. Jergılıktı tūrǧyndardyŋ arasynda qazaqtardyŋ sany az boldy, şamamen 15,4% nemese 40 myŋ adamǧa äreŋ jetetın edı.
1917 j. agrarlyq jer tūrǧynynyŋ sany – 6228,3 myŋ adamǧa köbeidı, 1897 jylǧy körsetkıştermen salystyrǧanda – 50,2% qūraidy. Halyq ışınde Stolypin reformasyna säikes köşıp kelgen slaviandyqtardyŋ jalpy sany 27,9% -ǧa artty. Reseilıkter – 17,5%, ukraindyqtar – 10,4%.
Sonymen qatar bırınşı düniejüzılık soǧys oqiǧalary, äskeri intervensiia, azamat soǧysy aimaqtyŋ demografiialyq damu erekşelıkterıne äser etpei qoimady. Irı qara mal, nan jäne basqa da önımder halyqtyŋ öndırıstık mümkındıkterın eskermesten küştep tärkılendı. 1916 jyly äskeri kafedra jylqylardy jappai mäjbürlep jinaǧan bolatyn. Mysal üşın, Aqmola oblysynyŋ tek tört audanynda 2 mln. astam ırı qara tärkılenıp, soiylǧantyn.
1916 jylǧy qazaq köterılısı de qazaq demografiiasynyŋ tarihynda erekşe oryn alady. Patşalyq jazalau ekspedisiialarynyŋ nätijesınde ūlt-azattyq qozǧalystyŋ ondaǧan myŋ qatysuşylarymen qosa qart, qatyn, bala-şaǧa öltırıldı.
Sodan keiın qazaqtardyŋ edäuır bölıgı Resei imperiiasynan tys memleketterge Qytaiǧa, Auǧanstanǧa, Türkiiaǧa jäne t.b. qaşuǧa mäjbür boldy.
Jetısu audanynyŋ özınen ǧana 1916 j. şamamen 150 myŋdai adam qaşty. Ǧalymdardyŋ aituynşa, osy kezeŋde qazaq emigranttarynyŋ jalpy sany 300 myŋǧa juyq adamǧa jetıptı.
Osy oqiǧalardyŋ nätijesınde qazaqtardyŋ jalpy ösu qarqyny kürt tömendedı. Sonymen, 1897-1917 jyldar aralyǧynda qazaqtardyŋ sany tek 6,5% -ǧa östı, sanǧa ainaldyrsaq 3615,0 myŋ adamdy qūrady, al olardyŋ Qazaqstandaǧy ülesı 58% -ǧa deiın tömendedı.
Aimaqtyŋ etnikalyq qūrylymyndaǧy ūlttyǧyn ūlǧaitu jäne qazaqtardyŋ sanyn azaitu prosesı Keŋes zamanynda jalǧasyn tapty. 1920 jyly bırınşı keŋestık halyq sanaǧynyŋ materialdarynda auyl şaruaşylyǧynyŋ sanaǧy, önerkäsıptık käsıporyndardyŋ bır rettık jazbalarynyŋ materialdary jäne 1920 jyldardyŋ basyndaǧy ärtürlı qūjattardyŋ ışınde Qazaqstannyŋ sol kezeŋdegı äleumettık-ekonomikalyq jäne saiasi daǧdarysy jaily mol aqparat bar. Şeteldık äskeri intervensiia men Azamattyq soǧystyŋ basy men aiaǧynda Jaŋa ükımettıŋ eldegı bükıl azyq-tülıkterdı bölu prosesı auyl şaruaşylyǧynyŋ ekonomikasyna terıs äser ettı. Sonymen qatar 1920 j. egıstık önımı naşar boldy, keibır aumaqtar jūtqa, al kelesı 1921 jyly qatty qūrǧaqşylyqqa ūşyrady. Äsırese, būl köşpelı aimaqtarǧa qatty äser ettı. Tabiǧi apat saldarynan respublikada 2 million 300 myŋnan astam adam aştyqqa ūşyrady.
Al amerikalyq tarihşy Sara Kameronnyŋ «Aştyq jailaǧan dala. Aşarşylyq, ozbyrlyq jäne Keŋestık Qazaqstandy ornatu» atty kıtaby 1931-33 j.j. aşarşylyq oqiǧasy jaily sol jyldardyŋ sūmdyǧy älı köz aldynan ketpegen Äljappar aqsaqaldyŋ äŋgımesınen bastaidy. Keibır derekter boiynşa aşarşylyq kezınde 2 mln. 200 myŋ adam qyrylǧan desedı. Sol jyldary ölım-jıtım men apatty aimaqtardan qonys audaruynyŋ saldarynan Qazaqstanda halyq sany 892 885 adamǧa azaidy.
Keiıngı jyldary özge elder men audandardan Qazaqstanǧa köşı-qon aǧyny toqtamady. 1922-1925 j.j. Resei men Ukraindyq tūrǧyndar ǧana emes, qazaq halqy da elımızdıŋ är aimaǧynan Otanǧa qonys audardy. Şyǧys Türkıstannan oralǧan bosqyndar, «Jer turaly» Jarlyqqa säikes, öz ülesın aldy. Mäselen, Jetısu oblysynda 1920 jyly 123 myŋ akr. jer 10 167 qazaq jäne qyrǧyz ökılderıne qaitaryldy, al Zaisan uezıne 1,5 myŋ otbasy oraldy.
Bırte-bırte ırı köşı-qonnyŋ kesırınen, auyr zaman men jyldam taraǧan aurudyŋ kesırınen Qazaqstandaǧy qazaqtardyŋ sany kemıp, qazaqtar alǧaş ret tarihi Otandarynda az ūltty etnosqa ainaldy.
E.Iý. Sadovskaianyŋ 2001 jylǧy «HHI ǧasyr toǧysyndaǧy Qazaqstandaǧy köşı-qon: negızgı tendensiialar men perspektiva» atty kıtabynda «Tek 1986 jyly jalpy qazaq halqynyŋ sany slaviandyqtardyŋ sanymen teŋ boldy jäne jyldar öte öse bastady. 1999 jylǧy sanaq boiynşa qazaqtardyŋ sany 7895 myŋ adamdy nemese halyqtyŋ 53,4% -yn qūrady» – dep jazylǧan.
Demografiia jäne köşı-qon agenttıgınıŋ mälımetı boiynşa, 1991-2000 jyldar aralyǧynda respublikaǧa 42 387 qazaq otbasysy nemese 183 652 adam kelgen. Onyŋ 60% -ǧa juyǧy TMD elderınen keldı: Özbekstan (62 737 adam), Türkımenstan (22 055 adam), Täjıkstan (10 476 adam), Resei (8490 adam) jäne t.b.
Tarih betterınde Qazaqstan demografiiasy 1991 jyldan berı emigranttardyŋ qaita oraluynyŋ arqasynda östı dep jazylǧan. Alaida düniejüzınde Otanyna oralǧysy kelmeitınder men orala almai jatqandar da az emes.
Wikipedia köpşılıkke arnalǧan köp tıldı ämbebap internet-ensiklopediiasynda säuır aiyndaǧy jaŋartylǧan aqparatynda Qytai halyq respublikasynyŋ altynşy resmi ūlt sanaǧy boiynşa Ile-Qazaq avtonomdy okrugynda halyq sany 2000 j. 3 mln. 880 myŋ bolsa, 2010 j. 2 482 592 mln. adam tūrady eken jäne būl körsetkış baiau ösude. Al 2018 jylǧy sanaǧy boiynşa 4 mln. 582 myŋ adam tırkeldı. Bıraq tırkelgen qazaqtardyŋ sany 2000 jylǧy körsetkışten keiın jaŋarmady – 985 520 adam nemese 25,4%.
2021 jyly 29 tamyzynda Wikipedia-nyŋ jaŋartylǧan aqparaty şyqty. Onda Qazaqstan Respublikasy Ūlttyq ekonomika ministrlıgınıŋ Statistika komitetınıŋ 2021 jyldyŋ basyndaǧy jekelegen etnikalyq toptar boiynşa Qazaqstan Respublikasynyŋ halqyn 13 029 227 qazaq qūraitynyn anyqtady. Qytaidyŋ soŋǧy 2010 jylǧy sanaǧy boiynşa – 1,6 mln., Ile-Qazaq avtonomiiasynda - 1 223 252 mln., Chanszi-Hueiskii – 142 925 myŋ, Ūrymşy qalalyq okrugınde – 69 153, Hami okrugınde – 54 268, Boro-Tala-Moŋǧol avtonomiiasynda – 48 392, Qaramai qalalyq okrugınde – 11 753, Baian-Gol-Moŋǧol avtonomiiasynda – 1321 qazaq tırkelgen.
Özbekstan: 821,2 (2021);
Qaraqalpaqstan: 300-400 myŋ;
Taşkent obl: 200-300 myŋ;
Taşkent: 46 000;
RF: 647 732 (2010);
Astrahan obl: 149 415 (2010);
Orynbor obl: 120 262 (2010);
Omby obl: 78 303 (2010);
Saratov obl: 76 007 (2010);
Volgograd obl: 46 223 (2010);
Cheliabinsk obl: 35 297 (2010);
Tümen obl: 19 146 (2010);
Samara obl: 15 602 (2010);
Altai Respublikasy: 12 524 (2010);
Qorǧan obl: 11 939 (2010);
Jaŋasıbır obl: 10 705 (2010);
Mäskeu: 9393 (2010);
Altai öŋırı: 7979 (2010);
Qalmaq: 4948 (2010);
Moŋǧolstan – 120 999;
Qyrǧyzstan – 36 706 (2021);
Şu obl: 12 800 (2015);
Bışkek: 9013;
Ystyq Köl obl: 6464;
Türıkmenstan: şamamen 20 000 (2012 jylǧy halyq sanaǧynyŋ nätijelerı boiynşa; 1995 jyly qazaqtardyŋ sany, resmi sanaq boiynşa 86 987 nemese halyqtyŋ 1,94% qūrady. 1991-2014 jyldar aralyǧynda Türıkmenstan qazaqtarynyŋ Qazaqstanǧa oraluynyŋ jalpy sany resmi mälımetter boiynşa 65 myŋǧa juyq adamdy qūrady. Türkımenstan qazaqtarynyŋ köpşılıgı elden kettı);
Türkiia: 10 000 (Türkiiadaǧy qazaq qauymdastyǧy jetekşısınıŋ aituynşa, Türkiiada on myŋǧa juyq qazaq tūrady, onyŋ ışınde ekı jüzge juyq otbasy Ystambūlda);
Kanada: 7000;
İran: 3000-4000;
Ukraina: 5526;
BAÄ (Bırıkken arab ämırlıkterı): 5000;
Chehiia: 4821;
Avstriia: 1685;
AQŞ: 3000-ǧa deiın juyq;
Belorussiia: 1355 (2009);
Germaniia: şamamen 1000;
Ūlbritaniia: şamamen 1000 (Qazır Londonda şamamen 35-40 qazaq otbasy tūrady, al jalpy 300-400 etnikalyq qazaq tırkelgen. Bır kezderı olar Türkiiadaǧy ekonomikalyq daǧdarysqa bailanysty osynda köşıp keldı, sondyqtan Londonda olar ömırdı jaŋadan bastauǧa mäjbür boldy. Etnikalyq qazaqtar bılıktılıgı joq jūmysşylar bolǧandyqtan, bastapqyda bärı de balalaryna jaqsy bılım bere almady. Keibıreuler meiramhanalar men ashanalarda daiaşy bolyp jūmys ısteuge mäjbür. Toqyma önerkäsıbınde jūmys ısteitın adamdar da bar, mümkın būl türık önerkäsıbınıŋ äserınen bolar. Soŋǧy ekı-üş jylda qazaq otbasynan 6-7 bala joǧary oqu ornyn bıtırıp ülgerdı. Ūlybritaniiada 1000-ǧa juyq qazaq otbasy tūrady).
Degenmen, qazaqtardyŋ etnikalyq atauyna bailanysty köptegen tüsınıspeuşılıkter bar. Batysta bız özımızdı qazaqstandyqpyz dep tanystyrsaq, olar bızdı orys kazaktarymen şatastyrady. Reseidıŋ özınde bız būl ataudy bolşevikterden (atap aitqanda, L. Troskiiden) aldyq degenge senetınder köp jäne bız būl atauǧa laiyq bolmasaq ta, ielenıp jürmız degen syŋai tanytady.
Tıptı Bykadorov, Şerba, Savelev syndy mamandanǧan bırqatar orys tarihşylary «Qazan töŋkerısıne» deiın de kazaktardyŋ şyǧu tegın zerttegenmen, «kazaktar» etnonimı Sıbır men Orta Aziia arasyndaǧy dalalyq keŋıstıktı alyp jatqan köşpelı türkı halqynyŋ öz-özın atauynan bastau alady degen qorytyndyǧa keldı.
Sodan berı 1 ǧasyrdan astam uaqyt öttı. Bıraq bärıbır köptegen adamdar qazaqtardy basqaşa atau kerek dep oilaidy. Joǧaryda körsetken Qytai halyq respublikasyndaǧy qazaqtar sanynyŋ körsetkışterı de būlyŋǧyr. Qytai özınıŋ halyq sanyna bailanysty bırneşe az ūltty etnostardy ajyratyp otyrmai, qazaqtar men türkıtıldes halyqtardy bır topqa jatqyza saluy mümkın. Qalai degenmen, memlekettıŋ ışkı ısterıne aralasuǧa tyiym salynǧandyqtan, olardyŋ jaŋartylǧan halyq sanaǧynan beihabarmyz.
Taǧy aita ketelık, talibandar Kabuldy alǧannan keiın, auǧan qazaqtary beibereketsızdıkke ūşyrap, Nūr-Sūltannan olardy elden şyǧaruyn ötındı. Osyǧan bailanysty Qazaqstannyŋ Syrtqy ıster ministrlıgı Auǧanstanda tek 200-ge juyq qazaq tūrady dep habarlady. Bıraq Auǧanstandaǧy diaspora ökılderı būl elde qazaqtar äldeqaida köp ekenın aitty – dep habarlady Azattýq Radiosý.
Sonymen qatar Qazaqstan halyq sanaǧyn epidemiiaǧa bailanysty 2021 jyldyŋ qazanyna auystyru turaly resmi şeşım qabyldady – dep habarlady Ūlttyq ekonomika ministrlıgınıŋ baspasöz qyzmetı.
Ramazan Esmaǧambet
