Soŋǧy aptada bükıl älem nazary Auǧanstan bilıgın qolǧa alǧan tälıpterge audy. 15 tamyz künı bırqatar elderde tyiym salynǧan «Taliban» terrorlyq ūiymy Auǧanstan astanasy Kabuldy soǧyssyz basyp aldy. Tälıpter eldegı audandardyŋ basym bölıgın baqylauǧa alǧanyn eskerttı. 1996-2001 jyldar aralyǧynda «Taliban» ūiymy auǧan elınde üstemdık etken. Keiın 2001 jyly 11 qyrküiektegı terrorlyq şabuylynan soŋ, AQŞ Auǧanstanǧa basyp kırıp, «Talibandy» bilıkten ketırdı. Endı AQŞ äskerı osy jyldyŋ mamyr aiynan bastap, auǧan jerınen şyǧaryla bastaǧan. Osy mümkındıktı paidalanǧan tälıpter auǧan audandary men qalalaryn bırınen keiın bırın basyp aldy. Qazır Auǧanstandaǧy jaǧdai tıptı kürdelenıp barady.
Bügınde AQŞ-qa qyzmet etken auǧan äskerlerı tälıpterden bas sauǧalap, şekaralas Özbekstan, Täjıkstan, Türkımenstan elderıne qaşyp ötude. Osy jaǧdailardan keiın, Ortalyq Aziia elderınıŋ ūiqysy qaşyp, körşı Qytai men Resei de būl terrorlyq ūiymnyŋ äreketınen qauıptene bastady. 31 tamyzǧa deiın AQŞ äskerı auǧan jerınen tolyqtai şyǧyp bolatynyn el prezidentı Djo Baiden mälımdedı. Talibandyqtardyŋ saiasaty men äreketınen qoryqqan jergılıktı halyq Qytai, Resei, Ündıstan, Türkiia sekıldı ırı elderden kömek sūraǧanymen, älı bırde-bır el auǧan ükımetıne kömektesetının resmi türde aitpady. Būl saiasi jaǧdaidyŋ Qazaqstan elıne äserı qandai bolmaq? Elı men jerınen bezgen auǧandyqtardyŋ bızdıŋ elımızdı panalauy mümkın be? Bosqyndardy qabyldau qanşalyqty dūrys? Būl sūraqtardyŋ jauaby müldem būlyŋǧyr. Öitkenı, älemdegı qazırgı saiasi jaǧdai öte qūbylmaly.
Tälıpter bilık basyna şyqty degen habar taraǧan alǧaşqy kezde elımızdegı äleumettık jelılerde Qazaqstanda auǧan bosqyndaryna arnap lager salynatyny turaly qaueset tarady. Bıraq, QR SIM-ı dereu būl aqparatty joqqa şyǧardy. Būl aqparattyŋ tarauyna sebep bolǧan telegram jelısındegı «Chinovnik» kanalynda «Qazaqstan AQŞ ükımetıne jūmys ıstegen auǧandardy uaqytşa qabyldau turaly kelısımge keldı» degen jaŋalyq türtkı boldy. Sonymen qosa, «Bosqyndarǧa lager Qazaqstannyŋ oŋtüstık bölıgınde bolady. Alǧaşqy ekı myŋ auǧanǧa biudjet te bölıngen. Keşe AQŞ memlekettık hatşysy Entoni Blinken QR-nyŋ Syrtqy Ister Ministrı Tıleuberdı Mūhtarmen osy mäselege bailanysty telefon arqyly söilestı» delıngen kanal jazbasynda. Alaida, ministr M.Tıleuberdı AQŞ hatşysymen bailanys ornatqanymen, äŋgıme Auǧanstan jaiynda bolmaǧanyn mälımdedı. Kelesı künı jelılerde Şymkenttegı Ä.Qasteev atyndaǧy kolledjdıŋ jataqhana qyzmetkerı auǧan elınen keletın şamamen 300 bosqynǧa oryn daiyndau turaly tapsyrma kelıp tüskenın baiandady. Bıraq, būl aqparatqa SIM-nıŋ ökılı Aibek Smadiiarov elge bosqyn qabyldau jaily mäsele äzırge belgısız ekenın aityp, būl jaǧdaidy ne rastamady, ne joqqa da şyǧarmady.
Saiasi jaǧdaiǧa bailanysty el prezidentı Qasym-Jomart Toqaev Auǧanstandaǧy Qazaqstan elşılıgıne ūlty qazaq azamattarǧa barynşa kömek qolyn sozudy tapsyrǧan edı. Osyǧan säikes, resmi mälımetter boiynşa auǧan jerınde 15 qazaq otbasy ne 200-ge tarta qazaq azamaty bar dep jariialandy. Öitkenı, Auǧanstandaǧy elşılıkke özın qazaqpyn dep kömek sūraityndar köbeigen. Olardyŋ keibırı özınıŋ ruyn, ata-babasyn, qazaq tılın bılse, qalǧandary būl jaitqa kelgende taŋdailary taqyldamaidy dep mälımdeidı SIM. Alaida, auǧan jerındegı qazaqtardyŋ aituynşa, olardyŋ jalpy sany būdan da köp. Sebebı, bır Qūndyz audanynyŋ özınde 15 şaqty qazaq otbasy bar bolsa, būdan bölek Baǧlan, Şarif, Tahar men el astanasy Kabulda ömır sürıp jatqan qazaqtardyŋ sany basym ekenın aituda.
Qazaqtar Auǧanstan jerıne negızınen 1930 jyldary bolşevikterdıŋ quǧynynan köşıp barǧan. Tıptı, ol uaqytqa deiın auǧanǧa asqan qazaqtar da bolǧan desedı. Degenmen, auǧan jerıne osy kezge deiın qanşa qazaq köşıp barǧany naqty emes. Sebebı, uaqytynda sanaq jürgızılmegen. Tek Auǧanstandaǧy qazaqtardyŋ sany jönındegı şetel eŋbekterınde 1960-1970 jyldardyŋ özınde elde 20-24 myŋ qazaq qonystanǧan dep berıledı. Qalai desek te, auǧan jerındegı qazaqtardyŋ sany 15 otbasy ne 200 adammen şektelmeidı.
Qazaqstan qazır bosqyndardan būryn 18 tamyz künı Almaty äuejaiyna BŪŪ-nyŋ Auǧanstandaǧy bır top qyzmetkerı mıngen ūşaqty qabyldady. Būl top alty ai boiy Auǧanstandaǧy saiasi jaǧdai oŋalǧanşa elımızde bolady. Eske salsaq, BŪŪ-y Ortalyq Aziia elderıne öz qyzmetkerlerın uaqytşa ornalastyru boiynşa ötınış jasaǧan. BŪŪ-y Auǧanstandaǧy 300 halyqaralyq qyzmetkerınıŋ üşten bır bölıgın Qazaqstanǧa ornalastyratynyn mälımdedı. Resmi derek boiynşa ūşaqta 141 UNAMA qyzmetkerı bolǧan. Köp ūzamai osyndai evakusiialanǧan qyzmetkerlerdıŋ ekınşı ūşaǧy elımızge kelıp ülgerdı. SIM BŪŪ-y auǧan elınen kelgen halyqaralyq qyzmetkerlerdıŋ eldegı ömır süru şyǧynan tolyqtai özı köteretının mälımdedı. Sonymen qatar, Qazaqstan 25 azamatymen qatar 17 şeteldıktı Auǧanstannan alyp şyqqan degen mälımet bar. Al, älem memleketterı äsırese, AQŞ pen odaqtastary Auǧanstannan köp adamdy evakuasiialauǧa tyrysuda. Qazır eŋ köp auǧan bosqyndaryn qabyldap jatqan elder Katar, BAÄ, Ūlybritaniia, Germaniia. AQŞ, Avstriia, Kanada, Fransiia. Äzırşe, barlyǧy 75 myŋnan asa adam Kabul äuejaiynan äketılıp evakusiialanǧan. Bilıktı basyp alǧan «Taliban» evakusiia prosesın 31 tamyzǧa deiın bıtırudı talap etude.
Elımızde bosqyn qabyldau täjırbiesı būrynnan bar. BŪŪ-nyŋ Ortalyq Aziiadaǧy ökıldıgınıŋ mälımetınşe, 2018-2019 jyldardyŋ ışınde Qazaqstanǧa 608 bosqyn baspana ızdep kelgen bolsa, olardyŋ köpşılıgı osy bız qazır qabyldauǧa qorqyp otyrǧan auǧandyqtar. Al, 2017 jylǧa deiın el bilıgı myŋǧa tarta bosqynǧa kömek körsetken. Elımızde qazır köbınese Auǧanstan, Siriia, Özbekstan, QHR jäne taǧy basqa elderden kelgen 600-ge tarta bosqyn ömır sürude. Bosqyndardyŋ bärı jaman emes. Olardyŋ ışınde joǧary bılım alǧan maman ielerı de kezdesedı. Qazır eldegı bosqyndardyŋ köpşılıgı Qazaqstannyŋ oŋtüstık bölıgınde köp qonystanǧan. Tälıpterge qatysty bosqyndar mäselesı Keŋes uaqyty kezınde de oryn aldy. Qazaqstanǧa bılım aluǧa kelgen auǧandyq studentter bilıkke tälıpter kelgennen keiın, elge qaituǧa betterınen basyp osynda qalǧan. Sonda auǧan bosqyndarynyŋ alǧaşqy legı Qazaqstandy panalap jürgenıne jiyrma jyldyŋ üstıne şyqqan. Qazaqstandaǧy soǧyssyz tynyş zaman bosqyndar üşın – ülken baqyt. Al, älemde beibıtşılıktı aŋsaityn bosqyndardyŋ sany öte köp.
Auǧanstandaǧy qazırgı saiasi ahualǧa bailanysty äleumettık jelılerde qazaqstandyqtardyŋ bosqyndardy qabyldauǧa qarsy ekenın bıldıretınder köbeigen. Äsırese, būl közqarastar ūlty qazaq auǧan azamattaryna qatysty. Öitkenı, Auǧanstan jerınde qalyp, bolaşaǧyna üreimen qaraǧan qazaqtardyŋ sälemdemesı köbeigen. Olardyŋ sözderınşe: «Audandardy, köşeler men är üidıŋ aulasyn tälıpter baqylap jüredı», «tälıpter özge ūlt ökılderıne de qysym jasaidy», «ūrady, soǧady». Alaida, mūnşama qazaqtardy evakuasiialap, elge jetkızu öte kürdelı prosess. Halyq nege tälıpterden qorqady? Olar şariǧat zaŋyn küşpen ornatyp, adam qūqyǧyn şekteidı. Darǧa asu, ölım jazasyna kesu olar üşın öte oŋai. Er adamdardy saqal ösıruge, äielderdı pärenjı kiiuge mäjbürleidı. Muzyka tyŋdau, teledidar köruge tyiym salynǧan. Äsırese, äiel qūqyǧyna qataŋ şekteu köp. Eŋ jamany, qoldarynan qaru tüspeitın tälıpter adam qūqyǧyn öreskel būzady dep jiı aiyptalady. Ürei men qorqynyşta ömır süru qiynǧa soqqan auǧandyqtardy elge qabyldasaq, bızge qauıp tönbei me? Būl saual äsırese, auǧan jerımen şekaralas Orta Aziia elderınıŋ bas qaiǧysy. Bosqyndar Ortalyq Aziiadan ötıp Reseige de aǧyluy mümkın. Degenmen, özbek bauyrlar daiyndyqty bastap ta ketkendei. Termez maŋynda bosqyndardy qabyldau üşın lager salyp jatyr. Täjık elı de bes myŋ bosqyndy qabyldauǧa daiyn ekenderın aitty. Osyǧan qatysty, 22 tamyzda partiia müşelerımen keŋeste söz söilegen Resei prezidentı Vladimir Putin Auǧanstannan qaşqan bosqyndardy AQŞ pen Europa vizasyn alǧanşa, Ortalyq Aziia elderıne uaqytşa ornalastyru turaly Batys ūsynysyn synaǧan edı. «Auǧan bosqyndary degen keiıppen sodyrlar paida bolǧanyn, 1990 jyldar men 2000 jyldardyŋ bas kezındegı jaǧdailardyŋ qaitalanǧanyn qalamaimyz» -dedı Resei prezidentı. Köpşılıktıŋ qaupı de osy bolyp otyr.
AQŞ, Europanyŋ kei elderı jäne Ūlybritaniia Auǧanstan bosqyndaryn qabyldauǧa daiyn ekenın habarlady. AQŞ osyǧan deiın Europanyŋ bırqatar elıne auǧan bosqyndaryn uaqytşa ornalastyryp, keiın Amerikaǧa alyp ketuge uäde bergen. Bosqyndardy kım alyp ketse de, tälıpter men auǧan arasyndaǧy sodyrlardan qoryqqan elder älı de qūşaǧyn keŋ aşa almai otyr. Bıraq, tamyzdyŋ ortasynan bastap, Auǧanstandaǧy myŋdaǧan adam tälıpterden qauıptenıp, elden şyǧyp ketuge jantalasyp jatyr. Alaida, bilıktı qolǧa alsaq, eşkımdı quǧyndamaimyz, adam qūqyǧyn şektemeimız degen talibandyqtardyŋ uädesıne jergılıktı halyqtyŋ senuı ekıtalai bolyp otyr.
Süikım Aiapbergenqyzy
