Qytaimen aradaǧy toŋ qabaq, tomsarysqan jüzdı jylytqan saiasatker Nazarbaev boldy. Nūrekeŋ qazaq bilıgı qolyna erkın timei tūrǧan kezdıŋ özınde-aq qyr astyndaǧy körşı elmen endıgı qarym-qatynastyŋ köşın tüzeuge kırısıp ketkenı esımızde.
Al Täuelsızdıgımızdı törtkül dünienıŋ jūrty tegıs tanyp, moiyndap bastaǧan tūsta Nazarbaev QHR-dyŋ sol kezdegı töraǧasy Jaŋ Zymynmen dostyq räuışte bırneşe ret kezdesıp, şekara mäselesın şeşudı batyl qolǧa alǧan bolatyn. Jarty älemdı jalynan ūstaǧan KSRO özınıŋ otty, oşaqty ornyna kürmeuı küştı, tüiını qatty türlı-türlı keleŋsızdıkterdı qaldyryp ketkenı belgılı. Sonyŋ bırı, bırı ǧana emes, bıregeiı – körşı elder arasyndaǧy şekara syzyǧyn belgılep alu edı. Täuba, Qazaqstan RF-men de, sonyŋ ışınde QHR-men de araǧa alabaǧandar tūrǧyzyp, alys-berıs pen barys-kelıstıŋ şegın naqtylaǧan jaiy bar. Şekaramen bırge daŋǧaiyr ūly dalasy bar Qazaqstan üşın sol kezde syrttaǧy qazaqtardy Atajūrtyna oralatyp, jan sanyn arttyru da kün tärtıbıne qoiylǧan edı. Onyŋ da retı tabylǧan. Jūmysşy, eŋbekşı küşın elge tartu degen jeleumen Qazaqstan Moŋǧoliiadaǧy bauyrlaryn şaqyrdy.
Nesın aitasyz, toqsanynşy jyldardaǧy zamananyŋ qiyndyǧy men kürdelılıgıne qaramastan Baianölgei, Qobda betınen berı qarai qūiylǧan köştıŋ saryny uaǧynda bar qazaqqa jettı. Jaŋ Zymyn töraǧamen bek syilastyǧy men adal dostyǧyn paidalanyp Nürekeŋ Qytaidaǧy qazaqtardyŋ da elge oraluyna mümkındık jasap berdı. Jaŋ Zymyn töraǧadan keiıngı bas hatşylar da Nazarbaevpen jyly qauyşyp, qazaq köşınıŋ aldyn tosyp, köldeneŋ kedergı jasaǧan emes. Ökınışke qarai, kedergını Qazaqstan Ükımetı, Qazaqstannyŋ Köşı-qonǧa qatysty zaŋdary jasap baqty. Sonyŋ eŋ soraqysy – Sottylyq turaly anyqtama boldy.
Naqtylai aitsaq, Qazaqstanǧa köşıp kelıp, bırjola qonystanuǧa bel buǧan etnikalyq qazaq özı tuyp ösken elden (mysaly, Özbekstannan, Moŋǧoliiadan, Reseiden, QHR-dan, t.b.) sottalmaǧany turaly, zaŋ būzyp, būzaqy, sodyr atanbaǧany turaly anyqtama äkeluge mındetteldı. Älgındei talap Özbekstan men Reseiden, Moŋǧoliiadan keletın qazaqtarǧa köp qiyndyq tudyrmaǧan siiaqty, al, İran men QHR-da ömır sürgen qandasymyz qara jerge qarady da qaldy. Nege deseŋız, İran jaǧy ondai anyqtamany tüsıne almady, QHR sottalǧan adamyn syrtqa jıbere almaityndyǧyn aityp bet baqtyrmady.
Söitıp qolynda QHR-dyŋ qyzyl tölqūjaty bar (tölqūjat Qytaida zaŋ būzbaǧan adamdarǧa ǧana berıledı), alaida Sottalmaǧany turaly anyqtamany eş mekemeden ala almaityn bauyrlarymyzdyŋ Babaqonysqa betbūrǧan köşı bırden ırkıldı. Osy jaitty aityp qazaq ziialysy, «Abai.kz» portaly bastaǧan ūlt ısıne janaşyr qazaq baspasözı künde küŋırendı. Tiıstı mekemelerdıŋ jetesıne jetuı tiıs sözdı jetkızıp tūryp jazdy, körsettı. Bıraq, mälın tüstes boiauǧa mūrtyn malyp alǧan Ükımet miyǧynan küldı de otyrdy. Qala berdı Jaŋaözen oqiǧasyn äkelıp oralamandarǧa japty. Sonymen qai taraptan bolsa da köş müldem toqtai bastaǧan tar kezeŋde bilıktıŋ būl pärmenıne quanyp, «qūtty bolsyn» aitqan bır qariiamyz: «Naimandar, sender sol tūryp jatqan jerdıŋ iesısıŋder. Tūǧyryl hannyŋ ūrpaǧy sender bolasyŋdar. Köşpeŋder, otyra berıŋder sol otyrǧan jerlerıŋde!» - dep ūran tastady. Alaida, «ūraŋqai» qosynda otyryp alyp ūran tastaǧan qariiamyzdyŋ bätuasy jyl ainalmai byt-şyt boldy. Byt-şyt bolatyn sebebı: Resei Ukrainanyŋ şyǧys aimaǧyna basyp kırdı de, özınıŋ imperiialyq azuyndaǧy bar tısın aqsityp tūryp körsettı. Ol azudyŋ oidaq-soidaq tısınde qazaq jerınıŋ bır pūşpaǧyn tıstei ketsem degen tılek baryn «abyz» şaldan basqamyz tügel baiqadyq ta, baibailap qazaqty, qazaq köşın ızdei jöneldık. Zaŋymyzdy da tüzep, jeŋıldıkterdı köbeittık. Taǧy da tüzeu üstındemız. Endı...būndaida qazaq köşı qūiylǧannyŋ üstıne qūiylyp beruı kerek edı ǧoi! Joq, ünsızdık! Öitkenı, «abyzymyzdyŋ» degenı bolyp, Qytai bilıgı qytaidaǧy qazaqtardyŋ etegınen ūstap, «jalbarynyp» jıbermei jatyr. Osy künı äleumettık jelıler men erkın aqparat közderınen QHR-dyŋ batys aimaǧy – Şyŋjaŋ Ūiǧyr Avtonomiialy audanynan ūstalyp, qamalyp jatqan qazaqtar turasyndaǧy aqparatty kündelıktı kezdestıremız.
Ūstalyp jatyr, qamalyp jatyr, qytai şerıkterınıŋ qolynan qaza tauyp jatyr, Qazaqstannan alǧan tölqūjatyn Qytai bilıgı tartyp alyp jatyr... qysqasy alatopalaŋ. Maonyŋ zamanyndaǧy Mädeni töŋkerısten bır kem emes. Qazaqstan Ükımetı, ärine, būl sūmdyqty Qytaidyŋ ışkı ısı dep ündemeidı, Syrtyq Ister ministrlıgı qopaŋdady da qoidy. Därmensız. Düniejüzı qazaqtarynyŋ 5 qūryltaiynda Şyŋjaŋdaǧy qazaqtardyŋ basyndaǧy ahualdy estıgen Elbasy da tyǧyryqqa tırelıp qalǧan siiaqty.
Qalǧan ümıt – halyqaralyq bedeldı ūiymdarda. Sol taraptan bır qozǧalys bolmasa, Qytaidaǧy qazaqtardyŋ künı qaraŋ.
Qytai ökımetı bärın qoiyp, qazaq balasynyŋ ūltyn «hanzu» dep jazdyruǧa pärmen qylyp jatqanyn estimız. Ras bolar. Qytai qūrsauyndaǧy qazaqtar qazır künde taŋarteŋ, keşke hanzu tılınde saiasi änder aityp, sabaq aluda. Üiındegı, meken-jaiyndaǧy ūlttyq örnekterden ada boluda. Si szinpindı «äkem» dep söileitın belsendı qazaq äielderı töbe körsete bastaǧan. Ekı jüzdı satqyndar köbeigen. Qazaq bırınıŋ üstınen bırı aryz aidap, tyŋşylyq jasauǧa kırısken. Söitıp, amal kem, bır jarym million qazaq qor bolyp, qorlyqta ketıp barady. Qysaqasy, «qytai», «qytai» dep bözek qylyp, jaqtyrmauşy edıŋ, endı saǧan Qytaidan keletın qazaq joq, Qazaqstan! Qūtyldyŋ «pälelerden»! Būndai jaǧdaida basqa ne deuge bolady?..
Nesın aitasyz, toqsanynşy jyldardaǧy zamananyŋ qiyndyǧy men kürdelılıgıne qaramastan Baianölgei, Qobda betınen berı qarai qūiylǧan köştıŋ saryny uaǧynda bar qazaqqa jettı. Jaŋ Zymyn töraǧamen bek syilastyǧy men adal dostyǧyn paidalanyp Nürekeŋ Qytaidaǧy qazaqtardyŋ da elge oraluyna mümkındık jasap berdı. Jaŋ Zymyn töraǧadan keiıngı bas hatşylar da Nazarbaevpen jyly qauyşyp, qazaq köşınıŋ aldyn tosyp, köldeneŋ kedergı jasaǧan emes. Ökınışke qarai, kedergını Qazaqstan Ükımetı, Qazaqstannyŋ Köşı-qonǧa qatysty zaŋdary jasap baqty. Sonyŋ eŋ soraqysy – Sottylyq turaly anyqtama boldy.
Naqtylai aitsaq, Qazaqstanǧa köşıp kelıp, bırjola qonystanuǧa bel buǧan etnikalyq qazaq özı tuyp ösken elden (mysaly, Özbekstannan, Moŋǧoliiadan, Reseiden, QHR-dan, t.b.) sottalmaǧany turaly, zaŋ būzyp, būzaqy, sodyr atanbaǧany turaly anyqtama äkeluge mındetteldı. Älgındei talap Özbekstan men Reseiden, Moŋǧoliiadan keletın qazaqtarǧa köp qiyndyq tudyrmaǧan siiaqty, al, İran men QHR-da ömır sürgen qandasymyz qara jerge qarady da qaldy. Nege deseŋız, İran jaǧy ondai anyqtamany tüsıne almady, QHR sottalǧan adamyn syrtqa jıbere almaityndyǧyn aityp bet baqtyrmady.
Söitıp qolynda QHR-dyŋ qyzyl tölqūjaty bar (tölqūjat Qytaida zaŋ būzbaǧan adamdarǧa ǧana berıledı), alaida Sottalmaǧany turaly anyqtamany eş mekemeden ala almaityn bauyrlarymyzdyŋ Babaqonysqa betbūrǧan köşı bırden ırkıldı. Osy jaitty aityp qazaq ziialysy, «Abai.kz» portaly bastaǧan ūlt ısıne janaşyr qazaq baspasözı künde küŋırendı. Tiıstı mekemelerdıŋ jetesıne jetuı tiıs sözdı jetkızıp tūryp jazdy, körsettı. Bıraq, mälın tüstes boiauǧa mūrtyn malyp alǧan Ükımet miyǧynan küldı de otyrdy. Qala berdı Jaŋaözen oqiǧasyn äkelıp oralamandarǧa japty. Sonymen qai taraptan bolsa da köş müldem toqtai bastaǧan tar kezeŋde bilıktıŋ būl pärmenıne quanyp, «qūtty bolsyn» aitqan bır qariiamyz: «Naimandar, sender sol tūryp jatqan jerdıŋ iesısıŋder. Tūǧyryl hannyŋ ūrpaǧy sender bolasyŋdar. Köşpeŋder, otyra berıŋder sol otyrǧan jerlerıŋde!» - dep ūran tastady. Alaida, «ūraŋqai» qosynda otyryp alyp ūran tastaǧan qariiamyzdyŋ bätuasy jyl ainalmai byt-şyt boldy. Byt-şyt bolatyn sebebı: Resei Ukrainanyŋ şyǧys aimaǧyna basyp kırdı de, özınıŋ imperiialyq azuyndaǧy bar tısın aqsityp tūryp körsettı. Ol azudyŋ oidaq-soidaq tısınde qazaq jerınıŋ bır pūşpaǧyn tıstei ketsem degen tılek baryn «abyz» şaldan basqamyz tügel baiqadyq ta, baibailap qazaqty, qazaq köşın ızdei jöneldık. Zaŋymyzdy da tüzep, jeŋıldıkterdı köbeittık. Taǧy da tüzeu üstındemız. Endı...būndaida qazaq köşı qūiylǧannyŋ üstıne qūiylyp beruı kerek edı ǧoi! Joq, ünsızdık! Öitkenı, «abyzymyzdyŋ» degenı bolyp, Qytai bilıgı qytaidaǧy qazaqtardyŋ etegınen ūstap, «jalbarynyp» jıbermei jatyr. Osy künı äleumettık jelıler men erkın aqparat közderınen QHR-dyŋ batys aimaǧy – Şyŋjaŋ Ūiǧyr Avtonomiialy audanynan ūstalyp, qamalyp jatqan qazaqtar turasyndaǧy aqparatty kündelıktı kezdestıremız.
Ūstalyp jatyr, qamalyp jatyr, qytai şerıkterınıŋ qolynan qaza tauyp jatyr, Qazaqstannan alǧan tölqūjatyn Qytai bilıgı tartyp alyp jatyr... qysqasy alatopalaŋ. Maonyŋ zamanyndaǧy Mädeni töŋkerısten bır kem emes. Qazaqstan Ükımetı, ärine, būl sūmdyqty Qytaidyŋ ışkı ısı dep ündemeidı, Syrtyq Ister ministrlıgı qopaŋdady da qoidy. Därmensız. Düniejüzı qazaqtarynyŋ 5 qūryltaiynda Şyŋjaŋdaǧy qazaqtardyŋ basyndaǧy ahualdy estıgen Elbasy da tyǧyryqqa tırelıp qalǧan siiaqty.
Qalǧan ümıt – halyqaralyq bedeldı ūiymdarda. Sol taraptan bır qozǧalys bolmasa, Qytaidaǧy qazaqtardyŋ künı qaraŋ.
Qytai ökımetı bärın qoiyp, qazaq balasynyŋ ūltyn «hanzu» dep jazdyruǧa pärmen qylyp jatqanyn estimız. Ras bolar. Qytai qūrsauyndaǧy qazaqtar qazır künde taŋarteŋ, keşke hanzu tılınde saiasi änder aityp, sabaq aluda. Üiındegı, meken-jaiyndaǧy ūlttyq örnekterden ada boluda. Si szinpindı «äkem» dep söileitın belsendı qazaq äielderı töbe körsete bastaǧan. Ekı jüzdı satqyndar köbeigen. Qazaq bırınıŋ üstınen bırı aryz aidap, tyŋşylyq jasauǧa kırısken. Söitıp, amal kem, bır jarym million qazaq qor bolyp, qorlyqta ketıp barady. Qysaqasy, «qytai», «qytai» dep bözek qylyp, jaqtyrmauşy edıŋ, endı saǧan Qytaidan keletın qazaq joq, Qazaqstan! Qūtyldyŋ «pälelerden»! Būndai jaǧdaida basqa ne deuge bolady?..
Abai.kz
