Aqtöbe oblysynyŋ Alǧa audany Toqmansai auylynyŋ tūrǧyny Jolaman Dılmaǧanbetov 40 jyldan berı kögerşın ösırumen ainalysady. Qazır onyŋ aulasynda on jūp kögerşın bar. Taŋnan keşke deiın erınbei, kögerşınderın kütıp-baptap jüretın azamatty auyldastary "qūsşy" dep ataidy eken.
Toqmansai — audan ortalyǧynan 60 şaqyrym qaşyqtyqta ornalasqan auyl. Qazır būl auylda 80-ge juyq tütın bar. Jolaman Dılmaǧanbetov osy auylda tuyp, ösken. Bala kezınen kögerşın ösırudı armandapty. Auylda orta mekteptı aiaqtap, Otan aldyndaǧy boryşyn ötep kelgen soŋ, qūs ösırudı qolǧa alǧan. Mıne, sodan berı kögerşın ösıru onyŋ süiıktı ısıne ainalǧan.
— Kögerşın – kepterdıŋ qolǧa üiretılgen türı. Öte sezımtal, eske saqtau qabıletı joǧary qūs. Būlar basqa qūstardan tūmsyǧynyŋ kölemımen, kekılınıŋ auqymdylyǧymen jäne qauyrsynymen erekşelenedı. Negızınen, kögerşınderdıŋ qauyrsyndarynyŋ tüsı ärtürlı bolyp keledı: aq, kök, ala, sary. Qolǧa üiretılgen kepterler bır-bırıne erekşe bauyr basady, olar özderın kütıp, baptaǧan qojaiynynan aiyrylmaidy. Men osydan 20 jyldai uaqyt būryn 60-70 kögerşınge deiın ūstadym. Byltyrdan bastap olardyŋ sanyn azaittym. Auyldyŋ adamdary, sondai-aq tanystarym sūrap, alyp kettı. Jalpy menıŋ būl qūsqa erekşe bauyr basqanym sonşalyq, olardy tıptı saudalap körgen emespın. Mäselen, qazır tuǧan kün, üilenu toilarynda qūs ūşyru nemese syilau sänge ainaldy. Aita ketu kerek, kez kelgen adamǧa kögerşın syilai berudıŋ jönı joq. Öitkenı, dūrys qarai almasa, qūs ölıp qalady. Sondyqtan, öz basym kögerşınderdı satpai, kerısınşe, ony asyrauǧa ynta bıldırgen aǧaiyn-tuys, dostaryma şyn peiılımmen syilaimyn. Ärine, körşı auyldardan kelıp, satyp aluşylar da boldy. Al negızı naryqta bır jūp kögerşınnıŋ baǧasy 5-10 myŋ teŋge tūrady, — deidı ol.
Jolaman Idırısūly üiınıŋ şatyryna kögerşınderıne arnap baqan ornatyp qoiypty. Kündız qaz-qatar tızılıp otyrǧan, sondai-aq üidıŋ töbesınen aspanǧa qalyqtai ūşqan aq, qara kögerşınder erıksız süisındıredı. Keiıpkerımızdıŋ aituynşa, kün saiyn jarty saǧat bolsa da kökte qalyqtaǧan qūstardy qyzyqtasaŋ, sanaŋ sergidı, ışkı jan-dünieŋdı alai-dülei etken jaman oilardan arylasyŋ, erkındıktıŋ qadırın tüsınesıŋ, biıktıkke ūmtylasyŋ!
— Kögerşın – kepterdıŋ qolǧa üiretılgen türı. Öte sezımtal, eske saqtau qabıletı joǧary qūs. Būlar basqa qūstardan tūmsyǧynyŋ kölemımen, kekılınıŋ auqymdylyǧymen jäne qauyrsynymen erekşelenedı. Negızınen, kögerşınderdıŋ qauyrsyndarynyŋ tüsı ärtürlı bolyp keledı: aq, kök, ala, sary. Qolǧa üiretılgen kepterler bır-bırıne erekşe bauyr basady, olar özderın kütıp, baptaǧan qojaiynynan aiyrylmaidy. Men osydan 20 jyldai uaqyt būryn 60-70 kögerşınge deiın ūstadym. Byltyrdan bastap olardyŋ sanyn azaittym. Auyldyŋ adamdary, sondai-aq tanystarym sūrap, alyp kettı. Jalpy menıŋ būl qūsqa erekşe bauyr basqanym sonşalyq, olardy tıptı saudalap körgen emespın. Mäselen, qazır tuǧan kün, üilenu toilarynda qūs ūşyru nemese syilau sänge ainaldy. Aita ketu kerek, kez kelgen adamǧa kögerşın syilai berudıŋ jönı joq. Öitkenı, dūrys qarai almasa, qūs ölıp qalady. Sondyqtan, öz basym kögerşınderdı satpai, kerısınşe, ony asyrauǧa ynta bıldırgen aǧaiyn-tuys, dostaryma şyn peiılımmen syilaimyn. Ärine, körşı auyldardan kelıp, satyp aluşylar da boldy. Al negızı naryqta bır jūp kögerşınnıŋ baǧasy 5-10 myŋ teŋge tūrady, — deidı ol.
Jolaman Dılmaǧanbetov kögerşınder köbıne köktem ailarynda balapan basatynyn aitady. Dälırek aitsaq, är kögerşın 18 kün ūiada jatyp, jūmyrtqadan balapan basyp şyǧarady. Balapandar 2-3 aidan keiın qataiyp, qatarǧa qosylady.Eŋ bastysy, olarǧa künıne ekı ret üzdıksız tamaq berıp, jyly jerde ūstau kerek. Kögerşınder suyqqa tözbeidı, ökpek jel bolsa, auyryp qalady. — Qūstaryma künıne ekı mezgıl: taŋerteŋ jäne keşke bidai, tary, şemışkı beremın. Jalpy olardy tamaqtandyruda öte abai bolǧan jön. Eger jerden özge jaǧymsyz bır närse jep qoisa, kögerşınder auyryp nemese ölıp qaluy mümkın. Mındettı türde taza su berıp, erekşe kütıp, baptaimyn. Küzde ne köktemde olardy öz betımen köp uaqytqa jıberuge bolmaidy. Sebebı aua raiy qūbylyp, qatty jel ne dauyl bolsa, olar adasyp ketuı mümkın. Sondyqtan olarǧa barynşa saq boluǧa tyrysamyn. Sondai-aq kögerşınderdı köp jäne jiı tamaqtandyrmau kerek. Olar semırıp, sosyn ūşa almai qalady. Al jazda olar emın-erkın aspandy ainalyp, auyldyŋ maŋyna "qydyryp" qaitady, — deidı qūsşy.
Jolaman kögerşınder tazalyqty erekşe süietındıgın aitady. Olai deitınımız, kögerşınder kündelıktı tırşılıgın taŋerteŋ üsterın tūmsyǧymen tazalaudan bastaidy. Sondai-aq olardyŋ jūptasqandary özge jūpqa «köz salmaityn» körınedı. Eger jūptyŋ bırı ölıp qalsa, tırı qalǧan syŋary jalǧyz ömır süredı eken. Iаǧni olar syŋaryna ölgenşe adal bolady. Būl da adamzatqa ülgı bolarlyq dünie emes pe?!
Jolaman Idırısūly üiınıŋ şatyryna kögerşınderıne arnap baqan ornatyp qoiypty. Kündız qaz-qatar tızılıp otyrǧan, sondai-aq üidıŋ töbesınen aspanǧa qalyqtai ūşqan aq, qara kögerşınder erıksız süisındıredı. Keiıpkerımızdıŋ aituynşa, kün saiyn jarty saǧat bolsa da kökte qalyqtaǧan qūstardy qyzyqtasaŋ, sanaŋ sergidı, ışkı jan-dünieŋdı alai-dülei etken jaman oilardan arylasyŋ, erkındıktıŋ qadırın tüsınesıŋ, biıktıkke ūmtylasyŋ!
— Qūstar — adamnyŋ tıleules dosy. Sondyqtan olardy ösırıp, baǧyp qana qoimai, erkeletıp, jaqsy köru kerek. Kögerşınnıŋ näzıktıgın ūǧynu üşın olarǧa jaqyn bolu kerek. Olardyŋ auyrmai, sau boluy üşın ünemı qadaǧalap otyru qajet, — deidı ol.Jolaman zaiyby Kämila ekeuı otbasynda üş bala tärbielep ösırgen. Qazır balalarynyŋ barlyǧy otbasyn qūrǧan, bölek tūrady. Merekelerde, demalys kezınde nemerelerı kelıp, mäz-meiram bolady. Ülken nemeresı Nuriddin atasymen bırge kögerşınderdı tamaqtandyrǧandy jaqsy köredı. Qazır būl üide ekı qoian bar. Nemeresı üşın atasy qoian baǧudy qolǧa alypty. Sondai-aq qorasynda 3-4 siyry taǧy bar. *** "Adyrnanyŋ" anyqtamasy *Jalpy älemde kögerşınderdıŋ ūzyndyǧy 40 sm, al salmaǧy 400 grammǧa deiın jetedı. *Adamdar kögerşındı şamamen 5 myŋ jyl būryn qolǧa üiretken. *Kögerşın turaly kielı kıtaptarda da jazylǧan. Mysaly, kögerşın su tasqynynan keiın Nūh Paiǧambarǧa zäitün būtaǧyn äkelıp, apattyŋ aiaqtalǧanyn habarlaǧan. *Tabiǧatta kögerşınnıŋ ömır süru ūzaqtyǧy — 6 jyl, al qolǧa üiretılgenderı 10-15 jyl ömır süredı. *Qazırgı taŋda elımızde kepterdıŋ 35 türı bar.
Danagül BAIMŪQAŞ,
"Adyrna" ūlttyq portaly.
