Sasapost (Egıpet): Endi bizge sıyrlar kerek emes. Sebebi, sútti mıkroelementterden alýǵa bolady! Janýarlardan alynatyn ónimderden bas tartýdyń belsendi tendenııasy onyń uqsas pishini, túsi men dámi bar analogty ónimderdiń shyǵýyna ákeldi.
Jaqynda birqatar kompanııalar janýarlardan alynatyn materıaldardan góri ósimdik tektes et analogtaryn nemese tabıǵı et almastyrǵyshtaryn óndiretinin jarııalady. Et analogtary ádette belgili bir et túrleriniń estetıkalyq qasıetterine (mysaly, tekstýrasy, dámi men syrtqy túri) nemese hımııalyq sıpattamalaryna sáıkes keledi. Kóptegen analogtar soıadan nemese glıýtenden jasalǵan, biraq qazir olardy burshaq nemese sańyraýqulaq aqýyzynan da jasaýǵa bolady.
Biz et jaıynda ǵana baıandap otyrmyz, biraq bul janýarlar týraly tolyq málimet bermeıdi. Kóptegen bıoınjenerler janýarlardyń eń tanymal ónimderiniń biri - súttiń analogtaryn tabýǵa yntaly. Árıne, súttiń ár túrli túrleri bar, onyń ishinde soıa súti men kokos súti. Sondyqtan búgingi maqalada biz janýarlar sútimen birdeı sıpattamalary bar sút óndirisi týraly baıandaýdy jón kórdik.
Sút almastyrǵyshtardy izdeńiz
Amerıkalyq «Perfect Day» kompanııasy sút ónimderiniń ortalyq zerthanasy bolyp sanalady. Ol janýarlardan alynatyn sút ónimderine ósimdik negizindegi balama izdeıdi.
Munyń bári 2014 jyly bastaldy. Kompanııanyń negizin qalaýshy Raıan Pandıa kremdi irimshik tortyn jasaýǵa sheshim qabyldady. Pandıa shóp ıngredıentterinen - soıadan kremge arnalǵan kilegeı jasaýǵa tyrysty. Biraq onyń áreketi sátsiz aıaqtaldy, óıtkeni kilegeı tym jeńil bolyp shyqty.
Raıan Pandıa jasóspirim kezinde janýarlardyń ál-aýqaty men et óndirisiniń qorshaǵan ortaǵa áserimen aınalysatyn vegetarıanshy boldy. Vegetarıandyq dıetaǵa aýysqanda, ol mańyzdy máselege tap boldy - Pandıa sút ónimderiniń jankúıeri ekenin túsindi.
Kilegeıli irimshikke jasalǵan sátsiz eksperımentten keıin ol óziniń súıikti sút ónimderin sıyr sútinsiz jasaýdyń jolyn izdeı bastady. 2014 jyly sol máseleniń sheshimin izdegen Raıan Pandıa men onyń dosy Perýmal Gandı birge sút naryǵynda tóńkeris jasaıtyn «Perfect Day» qurdy. Kompanııa sıyr sútinde kezdesetin aıyrmashylyǵy joq kazeın men sarysýy, aqýyzdary bar laktozasyz ónimderdi shyǵarý úshin «dál fermentaııa» tehnologııasyn qoldandy.
Fermentaııa - sút ónerkásibindegi revolıýııa
Fermentteý - bul mıkroorganızmderdi janýarlardan alynatyn ónimderdi óndirýge múmkindik beretin tehnologııa. Olardyń ishindegi eń bedeldisi - sút. Mal sútinde kezdesetin negizgi komponentter - kazeın men sarysý aqýyzdary. Sútti osy eki komponentten óndirý degenimiz - janýarlardyń sútine jaqyn sútti alamyz, biraq ony sıyrdan almaımyz.
Árıne, mıkrobtyq fermentteý - tamaq ónerkásibinde jańa tehnologııa emes. Ejelgi zamannan beri adamdar ashytý proesin qoldanǵan. Nan, irimshik, ıogýrt, syra men sharap - taǵamdaǵy ashytýdyń negizgi túrleri. Bul ár túrli ashytqy men bakterııalar qosylǵan taǵamdy óńdeý proesi.
Jańa ádiste genetıkalyq túrlendirilgen mıkroorganızmder qoldanylady (kóbinese trıhoderma tuqymynyń sańyraýqulaqtary). Ǵalymdar DNQ tizbekterindegi nýkleotıdterdiń rettiligin ózgertip, olardy beloktardyń belgili bir túrlerin (kazeın men sarysý aqýyzdary) shyǵarýǵa májbúrleıdi.
Bul genetıkalyq túrlendirilgen mıkroorganızmder bıoreaktorlarda ósiriledi, onda olar tátti júgeridegi kómirsýlardy janýarlar aqýyzyna emes, ósimdik proteınine aınaldyrady. Sodan keıin olar genetıkalyq túrlendirilgen bakterııalardan bólinedi. Osylaısha olar janýarlarǵa uqsas estetıkalyq jáne qorektik qasıetterge ıe bolady. Bul aqýyzdardy keptirýge jáne quramynda sút proteıni bar túrli sút ónimderiniń ıngredıentteri retinde paıdalanýǵa bolady.
Belgili aqýyzdar men fermentterdi óndirý úshin genetıkalyq túrlendiretin mıkroorganızmder tehnologııasy 1970 -shi jyldardan bastap, bıotehnologııalyq kompanııalar bakterııalardan nemese ashytqydan hımozın jasaý úshin gendik ınjenerııany qoldanǵan. Hımozın (nemese renın) - jas tólderdiń asqazan bezinde shyǵarylatyn bes as qorytý fermentiniń biri. Ol aqýyzdyń qorytylýyna jáne súttiń koagýlıaııasyna jaýap beredi. Hımozınniń zerthanalyq óndirisi irimshik óndirisinde problemalar týǵyzǵan osy fermenttiń jetispeýshiliginen tez damı bastady.
Jasandy et óndirisiniń tabıǵı sútten aıyrmashylyǵy nede?
Jasandy sútti óndirý etke qaraǵanda ońaı. Et óndirý úshin janýarlardyń baǵanaly jasýshalary qoldanylady. Olar qorektik ortaǵa salynyp, bıoreaktorǵa ornalastyrylady, onda bulshyqetterdiń, maıly, keıde dáneker ulpanyń túzilýi júredi. Sút - bul jartylaı sýda erigen bıomolekýlalardyń qospasy, sondyqtan óndirýge ońaı.
Sút tek alty aqýyzdan turady, olardyń tórteýi kazeınniń ár túri, ekeýi sarysýdyń týyndylary. Sútte sonymen qatar sýda toqtatylǵan nemese jartylaı erigen maılar, qanttar men mıneraldar bar. Kóptegen fermentteý kompanııalary qazirgi ýaqytta sútti emes, aqýyzdy quraıtyn komponentterdi óndirýge baǵyttalǵan.
Perfect Day Trichoderma reesei kómegimen sarysý aqýyzdaryn shyǵarady. Bul aqýyz qazirgi ýaqytta Amerıka Qurama Shtattarynda satylatyn vegetarıandyq balmuzdaqtyń úsh brendimen sútti almastyrýshy retinde qoldanylady.
Qarapaıym tilmen aıtqanda, tolyq sút óndirýdiń qajeti joq, biraq súttiń quramdas bólikterin ońaı óndirýge jáne quramynda sút bolýy kerek ónimderde qoldanýǵa bolady. Vegetarıandyq balmuzdaq bir básekege 5,99 dollarǵa baǵalanady. Bul tómen baǵa vegetarıandyq etten múldem ózgeshe. Birneshe tilim vegetarıandyq taýyqtyń baǵasy naǵyz steık bar talǵampaz keshki asqa túsedi.
Sebebi, fermentteý - tamaq ónerkásibinde keń taralǵan tehnologııa, sondyqtan eshkimge jańa óndiristik proesterdi ózgertý nemese oılap tabýdyń qajeti joq. Sonymen qatar, tıisti organdardy bul ónimder jeýge jaramdy dep sendirýdiń qajeti joq, sebebi olar qaýipsiz dep sanalatyn mıkroorganızmder men proesterdi qoldaný arqyly shyǵarylady. Perfect Day AQSh -tyń Azyq -túlik jáne dári -dármek basqarmasynan (FDA) 2020 jyly sarysý aqýyzyn óndirýge ruqsat suraǵanda, ol birden aldy.
Qaýipsiz sút
Bul tehnologııany qoldana otyryp, ósimdik tektes sút óndirýdiń eń mańyzdy aıyrmashylyǵy onyń teorııalyq turǵydan naǵyz sútke qaraǵanda saý ekendiginde. Ol kádimgi sútte kezdesetin keıbir ıngredıenttersiz daıyndalady. Mysaly, antıbıotıkter nemese gormondar, keıde aǵzaǵa teris áser etedi. Sonymen qatar, ósimdik tektes súttiń taǵamdyq jáne tabıǵı sút ınfekııasyn juqtyrý yqtımaldyǵy az.
Sonymen qatar, ósimdik tektes sút laktozasyz daıyndalady, ol laktozaǵa tózbeýshiligi bar adamdarǵa jaraıdy. Onyń quramynda maılar men basqa da qorektik zattar bolýy múmkin.
Biraq ázirge munyń bári teorııada. Biz mamandardyń osy tehnologııa kómegimen qandaı jetistikterge jetkenin bilý úshin súttiń osy túriniń naryqqa shyǵýyn kútemiz. Balmuzdaq - bul kókónis súti nemese basqa sút ónimderi bar naryqtaǵy jalǵyz ónim.
Irimshik kelesi kezekte:
«Formo» nemis kompanııasy irimshik óndirýge mamandanǵan. Kazeın men sarysý aqýyzdaryn ashytý arqyly óndiriledi. Sodan keıin dástúrli túrde moarella men rıkotta irimshigine aınalady. Bul janýarlardan alynatyn ónimderdi toqtatqysy keletinder men irimshikten bas tarta almaıtyndar úshin jaqsy jańalyq.
Nemis kompanııasy shópten jasalǵan irimshiktiń birneshe prototıpin jasap shyǵardy. Osy jyldyń sońynda dám tatýshylardyń qatysýymen Berlınde ótetin arnaıy is-sharaǵa usynýdy josparlap otyr.
Naryqta ósimdik negizindegi balmuzdaq pen ósimdik negizindegi irimshiktiń prototıpterimen kelesi bıoınjenerler ishetin nemese shaı men kofege qosylatyn sút bolady dep kútilýde. Ony júzege asyrý-úlken problema. Tehnologııalyq shekteýlerge baılanysty «sút qaqtyǵysy» dep atalady.
Mysaly, Eýropa elderinde sút óndirýshiler suly men jańǵaqtardan jasalǵan ósimdik tektes sút ónimderine «sút» jáne «ıogýrt» sózderin qoldanýǵa tyıym salatyn zańdardy sátti qoldana bastady. Eýroparlament sút ónimderiniń ataýlaryn qoldanýǵa tyıym salýdy uzartty, biraq ótken jyldyń mamyrynda ol qorshaǵan ortany qorǵaý, tutynýshylar men janýarlardy qorǵaý uıymdarynyń koalıııasynyń qysymyna baılanysty sheshimin ózgertti. Osylaısha olardyń pozıııasy qıyn bolyp qala beredi.
Injý ÓMIRZAQ,
«Adyrna» ulttyq portaly
