Qazaqta jıgıttıŋ 3 jūrty bar

Qazaqta jıgıttıŋ 3 jūrty bar. Olar: öz jūrty, qaiyn jūrty jäne naǧaşy jūrty. Osy 3 jūrtyŋdai eşkım qadırlı emes. Olardan jaqyn tuys joq. Äitse de, dana halqymyz osy jūrttyŋ ärqaisysyna jeke-jeke anyqtama bergen. Mäselen, «öz jūrtyŋ – künşıl, qaiyn jūrtyŋ – mınşıl, al naǧaşy jūrtyŋ bolsa – synşyl keledı» deidı. Bız osy 3 jūrt jönınde keŋınen baiandap körmekpız. 1. «Öz jūrtyŋ – künşıl. Bar bolsaŋ köre almaidy, joq bolsaŋ, bölıp bere almaidy» Erdıŋ süieuşısı – elı. «Elım» dep eŋırep tuǧan er jıgıt elı üşın janyn pida qyludan taiynbaidy. Söite jürıp ol el ışındegı özınıŋ eŋ jaqyn janaşyrlaryn esınen şyǧarmaidy. Üş jūrty aman tūrǧanda jıgıt dünieden kemşılık köremın dep oilamaidy. «Taryqqanda jebeuşım, zaryqqanda demeuşım bar» dep şırene basyp, şyrt tükıredı. Sol janaşyr jaqynnyŋ eŋ bırınşısı – aǧaiyn jūrty. Özınıŋ ata-anasy, aǧa-bauyrlarynan bastap, äkesınıŋ arǧy atalarynan qosylatyn aǧaiyndaryna deiın jıgıttıŋ öz tuysy sanalady. Olardy jetı atadan berı sanai bastaǧan, öz aldyna ruly el bolyp közge tüsedı. Jıgıt solardy öz jūrtym dep maqtan etıp, eŋ aldymen solardyŋ soiylyn soǧady. 2. «Qaiyn jūrtyŋ – mınşıl. Jaǧaŋnyŋ qyzyldyǧyn, qolyŋnyŋ ūzyndyǧyn qalaidy. Juas bolsaŋ jündeidı, myqty bolsaŋ kündeidı» Jıgıttıŋ äielınıŋ törkını (tuystary) qaiyn jūrt sanalatyny belgılı. «Jūrt» bolǧan soŋ olar bır ǧana otbasynyŋ adamdary emes. Alaida jıgıt eŋ aldymen öz kelınşegı şyqqan şaŋyraqtyŋ adamdaryn «qaiynym» dep qadır tūtady. Olardyŋ qatarynda qaiyn ata, qaiyn ene, qaiyn aǧa, qaiyn bike, baldyzdar bar. Ata-ene turaly aitpasaq ta tüsınıktı. Jıgıt üşın qaiyn aǧa men qaiyn bikenıŋ därejesı teŋ. Sondyqtan ülkendı syilau dästürımen jıgıt olardy ärqaşan da qadır tūtyp, özınıŋ aǧasy men äpkesındei qūrmetteidı. Olardyŋ aldynda kösteŋdemei, auyzyn baǧyp, orynsyz qaljyŋnan tiylady. Al, baldyzben qarym-qatynasqa kelgende jezdenıŋ janyp tüsetındıgı barşaǧa belgılı. Jıgıttıŋ äielınen jasy kışı ūldar – (qaiyn ını) men qyzdar (baldyz) bolǧanda, olar üşın jıgıt jezde sanalady ǧoi. Halyq dästürınde qaiynysy men jeŋgesı siiaqty, baldyzdar men jezdenıŋ emın-erkın oinauyna erık berılgen. Äzıl-qaljyŋ öz aldyna, retı kelgende baldyzdardyŋ jabylyp ketıp jezdesın tüiebas qyluy ǧajap emes. Olar ne ıstese de, jezdenıŋ aşulanuǧa haqy joq. Mūndaida jezdede qol qusyryp qarap otyrmaidy. Ol baldyzdaryn sözben buyp, tılmen şaǧyp, olardyŋ jandy jerıne tiiuge tyrysady, qorǧanudyŋ qamyn oilaidy. Osynyŋ bärı oiyn-külkı şegınen aspai, özınşe bır qyzyq-tamaşa bolyp köŋıldı köteredı. Qazırgı keibır jezdeler būl dästürdıŋ özındık erekşelıgıne män bermei, baldyzdardy säl öktemdık jasai bastasa qyzarandap şyǧa keledı. Baldyzdardyŋ erkelıgın köterıp, äzıldese bılu de zor ǧanibet. 3. «Naǧaşy jūrtyŋ – synşyl. Jaqsyŋa süiınedı, jamanyŋa küiınedı, ärdaiym tılekşı, tıleules bop jüredı» Jıgıttıŋ şeşesınıŋ tuystary naǧaşy atalyp, özı olarǧa jien bolatyny barşaǧa belgılı. Naǧaşy jūrt jiendı eşuaqytta syrtqa teppeidı, kerısınşe «qyzdan tuǧannyŋ qiyǧy joq» dep bauryna tartyp otyrady. Söite tūra «Jien el bolmaidy, jelke as bolmaidy» deitını taǧy bar. Būǧan jauap retınde: «Jien el bolady – maly bolsa, jelke as bolady – maiy bolsa»,- dep äzıl-qaljyŋǧa mai qūiady. Mūnyŋ bärı naǧaşy men jien arasyn alystatu üşın aitylǧan söz emes, özara dostyq äzılden tuyp, köpşılık arasynda qalyptasyp ketken beinelı ūǧymdar. Jiennıŋ jau emes ekenın bıle tūra ony «el bolmaidy» deu aqylǧa simaidy. Būl jıgıt namysyn qairai tüsu üşın ädeiı aitylǧan äzıl-qaljyŋ. Sondyqtan da jıgıt būl sözge jasymaidy, qaita jıgerlene tüsedı. Äzılı jarasqan jien qaşan da naǧaşy jaǧynan qyryq serkeş «daulaumen» bolady. Naǧaşylary oǧan «ket ärı» demeidı, kerısınşe onyŋ talabyn qūp alyp, tauanyn qaitarmaidy. Būl būl ma, jienın öz qolynan üilendırıp, basyna otau tıgıp, aldyna mal salyp bergen naǧaşylar da barşylyq. Būl – ärkımnıŋ hal aqualyna qarai oryndalatyn dästürlı syilyq. Eger naǧaşynyŋ qoly qysqa bolyp, jiennıŋ bailyǧy artyp jatsa, jaŋaǧy syilyqtyŋ kerısınşe jüretın kezı de bolady. Naǧaşy men jien arasyndaǧy qarym-qatynas alym-berımge ǧana qatysty emes. Mal-dünie qoldyŋ kırı siiaqty, onyŋ bır jūtta juylyp-şaiylyp ketuı äbden mümkın. Al, naǧaşy men jien tuystyq jaǧynan mäŋgı ajyramaityn tūlǧalar. Būlar meilı bai, meilı kedei bolsyn bärı bır, bırınen-bırı kete almaidy. Öz anasyn şyn süietın jıgıt sol ananyŋ tuystaryn da jaqynym, bır jūrtym dep qadır tūtyp, olardyŋ bauyryna kıruge äzır tūrady. Naǧaşylar da jiendı balasyndai erkeletıp, basynan sipaidy.