2001 jyly 11 qyrkúıekte terrorıster ózderi basyp alǵan tórt jolaýshylar ushaǵyn Dúnıejúzilik saýda ortalyǵynyń qos munarasyna, Pentagon men Pensılvanııa jazyǵyna baǵyttap, 3 myń adamnyń ómirin qıdy. Tarıhta 9/11 degen atpen qalǵan qandy shabýyldan keıin álem qalaı ózgerdi?
Bıyl qaıǵyly oqıǵaǵa 20 jyl. Biraq atalmysh oqıǵaǵa qatysty áli naqty aqparat kópshilikke usynylmady. AQSh-tyń qazirgi prezıdenti Djo Baıden saılaý sátinde 11 qyrkúıek týraly zerttelgen aqparattardy jarııalaımyn dep, sóz bergen edi. Tipti qaıǵyly oqıǵada jaqyndary qaza tapqan 1800-den astam amerıkalyq azamat eger Djo Baıden bergen ýádesin oryndamasa, eske alý saltanatyna kelmeı-aq qoısyn degen talap qoıdy. Al 11 qyrkúıek kúni Djo Baıden sózinde turyp, alǵashqy qupııa qujatty jarııalady.
Qujatta ne jazylǵan?
17 betten turatyn qujatta Los-Andjeleste ornalasqan Saýd Arabııanyń elshiliginde ótken suhbat keltiriledi. Onda AQSh vızasyn alýǵa tyrysqan azamattyń ushaqty urlaǵan 2 azamatpen qanalyqty baılanysy bar-joqtyǵyn anyqtaýǵa tyrysady. Degenmen, maqalanyń kóptegen jerleri jasyrylǵan.
OQIǴA QANDAI SÁTTERIMEN ESTE QALDY?
- 2001 jyly 11 qyrkúıektegi oqıǵadan soń, AQSh áskeri Aýǵanstanǵa basyp kirdi. Osy aralyqta 2 prezıdent aýysyp úlgerdi.
- Hamıd Karzaı (2001-2014 jj aralyǵy).
- Ashraf Ǵanı (2014-2021 jj aralyǵy).
- AQSh Aýǵanstanǵa basyp kirgende 2 negizgi máseleni sheshýge tyrysty:
Narkotrafıkti toqtatý.
- 1996 jyly Aýǵanstan bıligine talıbter bılikke kelgende esirtki saýdasy jylyna 2 248 myń tonnany qurasa, 2001 jyly 185 tonnaǵa deıin túsip ketti.
2002 jyl - 3400 myń tonna
2020 jyl - 6300 myń tonna
Eldiń ekonomıkalyq damýyna úles qosý.
Jyl saıyn 10 mlrd dollarǵa jýyq qarjy bólip, eldiń turaqtalýyna atsalysty. Alaıda jemqorlyq týraly Transparency agenttiginiń reıtıngisi Aýǵanstandy jemqorlyǵy joǵary (180 eldiń ishinde 165-oryn) elderdiń qataryna qosty.
- 2001 jyly tálipterge qarsy soǵys bastalǵaly AQSh bastaǵan koalıııa Aýǵanstanda 3500 jaýyngerinen aıyrylǵan, olardyń 2300-i – amerıkalyq áskerı qyzmetker. Odan bólek, 20 660 amerıkalyq jaýynger soǵysta jaraqat alǵan.
- Ashraf Ǵanı keıingi bes jylda aýǵan qaýipsizdik kúshteriniń 45 myń qyzmetkeri kóz jumaǵanyn málimdegen. Braýn ýnıversıtetiniń 2019 jyly júrgizilgen zertteýinde 2001 jyly qazanda áskerı qımyldar bastalǵaly aýǵan áskerıleri men polıııa qyzmetkerleriniń arasynda 64 100 adam qaza tapqan.
- AQSh-tyń Aýǵanstan men ondaǵy soǵysqa qansha aqsha jumsaǵany belgisiz. Baıden jaqynda shamamen 2,3 trıllıon dollar ketkenin aıtty.
- 20 jyldan keıin 2021 jyly 30 tamyzda AQSh Aýǵanstandaǵy operaııasyn aıaqtap, áskerin elge qaıtardy. AQSh prezıdenti Djo Baıden “Aýǵanstandaǵy soǵys aıaqtaldy” dep jarııalaǵannan keıin birneshe kúnnen soń tálipter bılikke qaıta oraldy.
AQSh-TYŃ ORTALYQ AZIIaǴA ÁSERI
AQSh-tyń Ortalyq Azııa memleketterimen baılanysyn 2 kezeńge bólip qarastyrýǵa bolady. Birinshisi - KSRO ydyrap, táýelsiz Qazaqstan, Ózbekstan, Qyrǵyzstan, Tájikstan, Túrkimenstan elderimen baılanys ornatyp, ıadrolyq qarýdan tazartý jumystaryn júrgizý jáne energetıkalyq kelisim-shartqa qol jetkizý.
Al ekinshi kezeńge 2001 jyly 11 qyrkúıektegi oqıǵa áser etti. Sebebi, AQSh áskeri basyp kirgen Aýǵanstan memleketi tikeleı Ortalyq Azııamen shekaralas jatyr edi. Osyǵan oraı, AQSh Ortalyq Azııa elderimen áskerı qarym-qatynas ornatýǵa tyrysty.
Ózbekstan memleketi alǵashqylardyń biri bolyp, AQSh áskerine Hanabad áýe bazasyn (2005 jylǵa deıin) qoldanýǵa ruqsat berdi. Ol jerde AQSh-tyń 1-1,5 myń áskeri ornalasty. Bul bastama qos eldiń arasyndaǵy senimdilikti arttyryp, 2002 jyly strategııalyq áriptestik jáne dostastyq Deklaraııasyn túzýge áser etti.
Dosym Sátpaev (Saıasattanýshy): Aýǵanstandaǵy jaǵdaıdyń turaqsyzdyǵynan kórshi Ózbekstan áskeri birshama kúsheıdi. Global Firepower halyqaralyq reıtıngisi boıynsha 2021 jyly Ózbekstan 51-oryndy alyp, Ortalyq Azııadaǵy eń myqty ásker statýsyn ıelendi. Al Qazaqstan 62-orynǵa jaıǵasyp, Ózbekstannan 11-orynǵa qalyp qoıdy.
Odan bólek, 2018 jyly prezıdent Shavkat Mırzıev Ózbekstanda tálibter men aýǵan basshylyǵy ózara dıalog qurý úshin, óz jerinde kelissóz júrgizýdi usyndy. AQSh pen tálibter kelisimge kelgen sátinde Ózbekstannyń syrtqy ister mınıstri Abdýlazız Kamılovtyń da bolǵanyn eskergen jón.
Tájikstan eli de amerıkalyqtarmen qarym-qatynasyn keńeıtti. AQSh jáne odaqtastar avıaııasy el aýmaǵynda ushýǵa múmkindik alyp, Kýlıabta qonýǵa múmkindik aldy. AQSh Tájikstanǵa baılanysty qarý-jaraq shekteýin alyp tastady.
Qyrǵyzstan 2001 jyldyń jeltoqsan aıynda AQSh-qa Manas áýejaıyn 1 jyl qoldanýǵa múmkindik berdi. 2003 jyly qos eldiń arasyndaǵy kelisim-shart taǵy 3 jylǵa (2006 jyly 5 jylǵa sozyldy) uzartyldy. 2009 jyly Q.Bakıev Máskeýge sapary barysynda Manas kelisim-shartyn toqtatatyndyǵyn aıtty. Tipti naýryz aıynda qyrǵyz parlamentinde Manastaǵy áskerı qyzmetkerlerdi tamyzdyń sońyna deıin elden shyǵarý jóninde zań qabyldandy.
Alaıda maýsym aıynda qyrǵyz ben amerıkalyqtar Manasta tranzıt tasymaly jóninde kelisimge keldi. Bul kelisimniń arqasynda jalǵa alý quny 17,4 mln dollardan 60 mln dollarǵa deıin kóterildi.
Qazaqstan Reseımen áskerı-saıası baılanysyn saqtap qaldy. Biraq 2001 jyly AQSh-tyń baspasóz betterinde qazaq basshylary AQSh-qa Jambyl oblysynda áskerı baza ashýǵa usynys bildirgenin jazdy. Degenmen, AQSh ázirge Qazaqstanda áskerı baza ashýǵa qajet emestigin alǵa tartty. Áıtse de, amerıkalyq jaýyngerler Qazaqstannyń áýe keńistiginde ushatyn bolyp, kezdeısoq jaǵdaı týyndaǵan sátte Almaty áýejaıyna qoný quqyǵyn aldy.
Dosym Sátpaev (Saıasattanýshy): Qazaqstan Aýǵanstan máselesin sheshý barysynda gýmanıtarlyq kómek qolyn sozdy. Mysaly, 2008 jyly Qazaqstan Samangan provınııasyndaǵy mektep qurylysy, Bamıan provınııasyndaǵy aýrýhana, Qundyz-Talýkan aralyǵyndaǵy tas joldy jóndeý úshin 2 mln 380 myń dollar qarjy bóldi. Odan bólek, Qazaqstan Aýǵanstanǵa 15 000 tonna azyq-túlik jóneltti. Quny 50 mln dollar turatyn bilim grantyn bólip, 1 myńnan astam aýǵan jastaryna Qazaqstan JOO-da oqýǵa múmkindik syılady.
Marat Shıbýtov (Saıasattanýshy): Tálibterdiń Aýǵanstannyń bıligine kelýiniń áserinen BUU shtaby Almatyǵa qonys aýdardy. AQSh-tyń Almatyny tańdaýy da Qazaqstanǵa degen Ortalyq Azııa elderiniń ishinde erekshe syılastyǵy bar ekendigin ańǵartady. BUU shtabynyń Qazaqstanǵa kóshýi tek Aýǵanstanǵa degen kómek emes, sonymen qatar 1000-nan astam sheteldik azamat Almatyda páter jaldap t.b qyzmetterdi qoldaný arqyly el ekonomıkasyna birshama úlesin qosady.
Túrkimenstan AQSh-tyń ushaqtaryna el keńistiginde ushýǵa jáne jerde Aýǵanstanǵa tek gýmanıtarlyq kómek kórsetken jaǵdaıda ǵana júrýge ruqsat berdi.
Túıin: Ár eldiń damý joly, bolashaqty tańdaýy ártúrli. Kezekti derjava AQSh-tyń 2001 jyl 11 qyrkúıekten keıingi basty sheshimi Aýǵanstandy kúshtep ózgertemin degen jospary júzege aspady.
Qanat BAIUZAQOV,
"Adyrna" ulttyq portaly
