2001 jyly 11 qyrküiekte terrorister özderı basyp alǧan tört jolauşylar ūşaǧyn Düniejüzılık sauda ortalyǧynyŋ qos mūnarasyna, Pentagon men Pensilvaniia jazyǧyna baǧyttap, 3 myŋ adamnyŋ ömırın qidy. Tarihta 9/11 degen atpen qalǧan qandy şabuyldan keiın älem qalai özgerdı?
Biyl qaiǧyly oqiǧaǧa 20 jyl. Bıraq atalmyş oqiǧaǧa qatysty älı naqty aqparat köpşılıkke ūsynylmady. AQŞ-tyŋ qazırgı prezidentı Djo Baiden sailau sätınde 11 qyrküiek turaly zerttelgen aqparattardy jariialaimyn dep, söz bergen edı. Tıptı qaiǧyly oqiǧada jaqyndary qaza tapqan 1800-den astam amerikalyq azamat eger Djo Baiden bergen uädesın oryndamasa, eske alu saltanatyna kelmei-aq qoisyn degen talap qoidy. Al 11 qyrküiek künı Djo Baiden sözınde tūryp, alǧaşqy qūpiia qūjatty jariialady.
Qūjatta ne jazylǧan?
17 betten tūratyn qūjatta Los-Andjeleste ornalasqan Saud Arabiianyŋ elşılıgınde ötken sūhbat keltırıledı. Onda AQŞ vizasyn aluǧa tyrysqan azamattyŋ ūşaqty ūrlaǧan 2 azamatpen qanşalyqty bailanysy bar-joqtyǧyn anyqtauǧa tyrysady. Degenmen, maqalanyŋ köptegen jerlerı jasyrylǧan.OQİǦA QANDAI SÄTTERIMEN ESTE QALDY?
- 2001 jyly 11 qyrküiektegı oqiǧadan soŋ, AQŞ äskerı Auǧanstanǧa basyp kırdı. Osy aralyqta 2 prezident auysyp ülgerdı. - Hamid Karzai (2001-2014 jj aralyǧy). - Aşraf Ǧani (2014-2021 jj aralyǧy). - AQŞ Auǧanstanǧa basyp kırgende 2 negızgı mäselenı şeşuge tyrysty:Narkotrafiktı toqtatu.
- 1996 jyly Auǧanstan bilıgıne talibter bilıkke kelgende esırtkı saudasy jylyna 2 248 myŋ tonnany qūrasa, 2001 jyly 185 tonnaǧa deiın tüsıp kettı. 2002 jyl - 3400 myŋ tonna 2020 jyl - 6300 myŋ tonnaEldıŋ ekonomikalyq damuyna üles qosu.
Jyl saiyn 10 mlrd dollarǧa juyq qarjy bölıp, eldıŋ tūraqtaluyna atsalysty. Alaida jemqorlyq turaly Transparency agenttıgınıŋ reitingısı Auǧanstandy jemqorlyǧy joǧary (180 eldıŋ ışınde 165-oryn) elderdıŋ qataryna qosty. - 2001 jyly tälıpterge qarsy soǧys bastalǧaly AQŞ bastaǧan koalisiia Auǧanstanda 3500 jauyngerınen aiyrylǧan, olardyŋ 2300-ı – amerikalyq äskeri qyzmetker. Odan bölek, 20 660 amerikalyq jauynger soǧysta jaraqat alǧan. - Aşraf Ǧani keiıngı bes jylda auǧan qauıpsızdık küşterınıŋ 45 myŋ qyzmetkerı köz jūmaǧanyn mälımdegen. Braun universitetınıŋ 2019 jyly jürgızılgen zertteuınde 2001 jyly qazanda äskeri qimyldar bastalǧaly auǧan äskerilerı men polisiia qyzmetkerlerınıŋ arasynda 64 100 adam qaza tapqan. - AQŞ-tyŋ Auǧanstan men ondaǧy soǧysqa qanşa aqşa jūmsaǧany belgısız. Baiden jaqynda şamamen 2,3 trillion dollar ketkenın aitty. - 20 jyldan keiın 2021 jyly 30 tamyzda AQŞ Auǧanstandaǧy operasiiasyn aiaqtap, äskerın elge qaitardy. AQŞ prezidentı Djo Baiden “Auǧanstandaǧy soǧys aiaqtaldy” dep jariialaǧannan keiın bırneşe künnen soŋ tälıpter bilıkke qaita oraldy.AQŞ-TYŊ ORTALYQ AZİIаǦA ÄSERI
AQŞ-tyŋ Ortalyq Aziia memleketterımen bailanysyn 2 kezeŋge bölıp qarastyruǧa bolady. Bırınşısı - KSRO ydyrap, täuelsız Qazaqstan, Özbekstan, Qyrǧyzstan, Täjıkstan, Türkımenstan elderımen bailanys ornatyp, iadrolyq qarudan tazartu jūmystaryn jürgızu jäne energetikalyq kelısım-şartqa qol jetkızu. Al ekınşı kezeŋge 2001 jyly 11 qyrküiektegı oqiǧa äser ettı. Sebebı, AQŞ äskerı basyp kırgen Auǧanstan memleketı tıkelei Ortalyq Aziiamen şekaralas jatyr edı. Osyǧan orai, AQŞ Ortalyq Aziia elderımen äskeri qarym-qatynas ornatuǧa tyrysty. Özbekstan memleketı alǧaşqylardyŋ bırı bolyp, AQŞ äskerıne Hanabad äue bazasyn (2005 jylǧa deiın) qoldanuǧa rūqsat berdı. Ol jerde AQŞ-tyŋ 1-1,5 myŋ äskerı ornalasty. Būl bastama qos eldıŋ arasyndaǧy senımdılıktı arttyryp, 2002 jyly strategiialyq ärıptestık jäne dostastyq Deklarasiiasyn tüzuge äser ettı. Dosym Sätpaev (Saiasattanuşy): Auǧanstandaǧy jaǧdaidyŋ tūraqsyzdyǧynan körşı Özbekstan äskerı bırşama küşeidı. Global Firepower halyqaralyq reitingısı boiynşa 2021 jyly Özbekstan 51-oryndy alyp, Ortalyq Aziiadaǧy eŋ myqty äsker statusyn ielendı. Al Qazaqstan 62-orynǧa jaiǧasyp, Özbekstannan 11-orynǧa qalyp qoidy. Odan bölek, 2018 jyly prezident Şavkat Mirziev Özbekstanda tälıbter men auǧan basşylyǧy özara dialog qūru üşın, öz jerınde kelıssöz jürgızudı ūsyndy. AQŞ pen tälıbter kelısımge kelgen sätınde Özbekstannyŋ syrtqy ıster ministrı Abdulaziz Kamilovtyŋ da bolǧanyn eskergen jön. Täjıkstan elı de amerikalyqtarmen qarym-qatynasyn keŋeittı. AQŞ jäne odaqtastar aviasiiasy el aumaǧynda ūşuǧa mümkındık alyp, Kuliabta qonuǧa mümkındık aldy. AQŞ Täjıkstanǧa bailanysty qaru-jaraq şekteuın alyp tastady. Qyrǧyzstan 2001 jyldyŋ jeltoqsan aiynda AQŞ-qa Manas äuejaiyn 1 jyl qoldanuǧa mümkındık berdı. 2003 jyly qos eldıŋ arasyndaǧy kelısım-şart taǧy 3 jylǧa (2006 jyly 5 jylǧa sozyldy) ūzartyldy. 2009 jyly Q.Bakiev Mäskeuge sapary barysynda Manas kelısım-şartyn toqtatatyndyǧyn aitty. Tıptı nauryz aiynda qyrǧyz parlamentınde Manastaǧy äskeri qyzmetkerlerdı tamyzdyŋ soŋyna deiın elden şyǧaru jönınde zaŋ qabyldandy. Alaida mausym aiynda qyrǧyz ben amerikalyqtar Manasta tranzit tasymaly jönınde kelısımge keldı. Būl kelısımnıŋ arqasynda jalǧa alu qūny 17,4 mln dollardan 60 mln dollarǧa deiın köterıldı. Qazaqstan Reseimen äskeri-saiasi bailanysyn saqtap qaldy. Bıraq 2001 jyly AQŞ-tyŋ baspasöz betterınde qazaq basşylary AQŞ-qa Jambyl oblysynda äskeri baza aşuǧa ūsynys bıldırgenın jazdy. Degenmen, AQŞ äzırge Qazaqstanda äskeri baza aşuǧa qajet emestıgın alǧa tartty. Äitse de, amerikalyq jauyngerler Qazaqstannyŋ äue keŋıstıgınde ūşatyn bolyp, kezdeisoq jaǧdai tuyndaǧan sätte Almaty äuejaiyna qonu qūqyǧyn aldy. Dosym Sätpaev (Saiasattanuşy): Qazaqstan Auǧanstan mäselesın şeşu barysynda gumanitarlyq kömek qolyn sozdy. Mysaly, 2008 jyly Qazaqstan Samangan provinsiiasyndaǧy mektep qūrylysy, Bamian provinsiiasyndaǧy auruhana, Qūndyz-Talukan aralyǧyndaǧy tas joldy jöndeu üşın 2 mln 380 myŋ dollar qarjy böldı. Odan bölek, Qazaqstan Auǧanstanǧa 15 000 tonna azyq-tülık jönelttı. Qūny 50 mln dollar tūratyn bılım grantyn bölıp, 1 myŋnan astam auǧan jastaryna Qazaqstan JOO-da oquǧa mümkındık syilady. Marat Şibutov (Saiasattanuşy): Tälıbterdıŋ Auǧanstannyŋ bilıgıne keluınıŋ äserınen BŪŪ ştaby Almatyǧa qonys audardy. AQŞ-tyŋ Almatyny taŋdauy da Qazaqstanǧa degen Ortalyq Aziia elderınıŋ ışınde erekşe syilastyǧy bar ekendıgın aŋǧartady. BŪŪ ştabynyŋ Qazaqstanǧa köşuı tek Auǧanstanǧa degen kömek emes, sonymen qatar 1000-nan astam şeteldık azamat Almatyda päter jaldap t.b qyzmetterdı qoldanu arqyly el ekonomikasyna bırşama ülesın qosady. Türkımenstan AQŞ-tyŋ ūşaqtaryna el keŋıstıgınde ūşuǧa jäne jerde Auǧanstanǧa tek gumanitarlyq kömek körsetken jaǧdaida ǧana jüruge rūqsat berdı. Tüiın: Är eldıŋ damu joly, bolaşaqty taŋdauy ärtürlı. Kezektı derjava AQŞ-tyŋ 2001 jyl 11 qyrküiekten keiıngı basty şeşımı Auǧanstandy küştep özgertemın degen jospary jüzege aspady.Qanat BAIŪZAQOV,
"Adyrna" ūlttyq portaly
