Bügıngı erkın aqparattyq keŋıstıgımızde san aluan jaǧdaiǧa tüsıp, öz küiınen aiyrylyp bara jatqan küi önerı turaly Qazaqstannyŋ eŋbek sıŋırgen qairatkerı, Qazaq ūlttyq öner universitetınıŋ professory, belgılı küişı Janǧali Jüzbai öz pıkırın ortaǧa saldy.
– Janǧali aǧa, bärımız kuä bolyp jürgendei o bastaǧy dombyranyŋ jasalǧan materialyna, qoŋyr ünıne, ışekterınıŋ mümkındıkterıne, bır sözben aitqanda, tūtas tabiǧatyna jat zyryldauyqtai şapşaŋ ekpın paida boldy. Zuyldaǧan tehnikaǧa ie dombyraşylar qaptap kettı. Mūndai küi yrǧaǧy öz aldyna mäsele retınde tarihymyzda osydan jarty ǧasyr būryn aityla bastapty. Qūrmanǧazy men Dinadai küi alyptarynyŋ şyǧarmaşylyǧyn alǧaşqy bop zerttegen akademik A.Jūbanov 60-jyldar soŋynda özınıŋ «Küi jaiy tolǧantady» maqalasynda «...qazırgı küişılerdıŋ oryndaǧan küilerınıŋ bärı şapşaŋ, bärı asyǧys. Muzyka – ömır ainasy deimız. Ömırde ylǧi jügırıp jüremız be? Bız küişılerdıŋ ylǧi ızdenıp jüruın, öz şeberlıkterın jetıldıre tüsuın qadaǧalamaimyz. Köbıne olar gastrolde bolyp, bügın mynda tartqan küiın erteŋ anda tartyp jüre beredı. Repertuar jūpynylyǧy, bırın-bırı qaitalau osydan tuady. Küişılerdıŋ şeberlık mäselesıne bas-köz bop, aqyl aityp otyratyn adam joq. Är küişı özı bi, özı töre. Bırsaryndylyqtyŋ etek alyp ketuınıŋ basty syry osyndai», dep jazǧan eken.
– Būl mäsele şäkırt pen ūstaz arasyndaǧy dalalyq baitaq institut joiylǧanda bastaldy. Qazaq üşın küi tek qana muzykalyq tuyndy emes edı, küidıŋ tartylu salty, ädebı, ortasy, uaqi-şejıresı, şyǧaruşynyŋ älqissasy bar bırtūtas joralyq mazmūndas öner bolatyn. Älbette osyndai tūlǧalardy halyq «küi qonǧan» dep qadırlegen, ruhi abyz deŋgeiıne kötergen. Şäkırtterı de soǧan sai ızet pen qūrmetten ainymaǧan. Keŋestık kezeŋde ǧasyrlar boiy ūlt ūranyna ainalǧan küişılık dästürı özgerdı, notalyq sauattandyru nauqany bastaldy, orys balalaikasynyŋ metodikasy endı... Endıgı jerde baiyrǧy dalalyq auditoriiany käsıbi sahna (estrada) auystyrdy. Onyŋ ülgısı retınde orys rejissurasy tuyndaǧanyn özıŋız de bılesız ǧoi. Osynyŋ bärı jaŋa küişılerdıŋ mänerıne orasan nūqsan keltırdı, küidıŋ ışkı mazmūnynan oryndalu pafosy artyq madaqtaldy. Ahmet Jūbanov atamyz küiınbegende qaitsın. Ǧūmyry az bolmaǧanda tyiym salar ma edı, kım bılsın?! Konservatoriiada Ahmet Jūbanovtan «Ūstazdardyŋ ūstazy» degen ıltipatqa ie bolǧan professor Qūbyş Mūhitov ta osy töŋırektes äŋgımelerdı köp aituşy edı. «Qairan, şeşem» Qūrmanǧazynyŋ anasyna degen süt mahabbaty, būl bılgen janǧa «ana turaly jyr» ǧoi, ony şapşaŋdatuǧa bolmaidy, ortaşa ekpınde tartyŋdar» deitın, däl qazır osyny oqyǧan menıŋ zamandastarym Qūbyş aǧanyŋ ösietterın esterıne tüsırıp tömen qarap, qyzaraqtap otyrǧan bolar... Sol siiaqty şeber küişı Qali Jantıleuovtıŋ oryndauynda «Adaidy», «Terısqaqpaidy» tyŋdaŋyzşy, ekpını orta, būny bız tüpnūsqa dep qabyldaimyz ǧoi, sebebı ol Qūrmanǧazynyŋ ızbasary ataqty Mämennıŋ şäkırtı. Dinanyŋ öz oryndauyndaǧy küilerı de qazırgıdei emes, bärı orta ekpınmen sazben tartylady. Būrynǧy küişınıŋ bärı ūlttyq muzykamyzdyŋ «qoŋyr» atalǧan tembridealyna sai dybyspen oryndaǧan sekıldı. Osy mäselenı kezınde önertanuşy Jūmageldı Näjımedenov te kötergen bolatyn, ol kısı de dünieden ötıp kettı.
– Qazırgı bızdıŋ basymyzdan keşıp otyrǧan jait Europa akademiialyq muzyka tarihynda bolǧan mynadai bır daǧdarysty eske tüsıredı. Halyqtyŋ eŋ süiıktı önerınıŋ bırıne ainalǧan opera (opera seria) HVIII ǧasyrdyŋ alǧaşqy jartysynda «kostiumdı konsert» degen jäbırlı atauǧa ie bolady. Öitkenı būl kezeŋde kompozitorǧa öz dauys tehnikasyn, dauys mümkındıkterın körsetuge arnalǧan virtuozdy passajdar, fiorituralary bar ariialardy jazudy talap etetın änşıler kultı paida bolǧan edı. Söitıp opera sahnasyndaǧy änşıler dramaturgiiadan alystap, dramalyq mazmūnǧa täuelsız, bır-bırımen qisynsyz, bailanyssyz ariialar tızbegın oryndaidy. Sahnada nege jürgenın ūmytyp, özara dauys tehnikasyn körsetetın, tartys alaŋyna ainalǧan operaǧa körermen qyzyǧuşylyǧy bolmai qalady. Mıne, tehnika qualaǧandar önerdı osyndai küizelıske äkelgen.
– Menıŋ oiymşa oryndauşylyq şeberlıktı «tehnika» dep ūǧu dombyraǧa keiınnen engen termin, oryndauşylyq tehnika tek qana äbjıl şertudı aiqyndamaidy, sabyrly şertıspen de kemel tehnikany körsetuge bolady. «Dombyra oinau» da keiınnen paida bolǧan tırkes, orystyŋ «igrat» degenı dombyra metodikasyna kırıp «tartu, «tolǧau», «şertu» degen töltuma sözderımızdı yǧystyrdy. Qazır de osy sözge äueze bolatyndar, qoldanatyndar bar. «Tehnika» – şartty ūǧym. Mysaly, Tättımbettıŋ «Kökeikestısınıŋ» tehnikasy öte auyr. Däuletkereidıŋ «Jıgerın» öz yrǧaǧynda tarta alatyndar qazır de kemde-kem. Muzyka qai ǧasyrda tusa da eş jerın özgertpei, sol qalpynda oryndaudy talap etedı, sebebı onda sol däuırdıŋ kezeŋdık aqparattary, melodiialyq, yrǧaqtyq dästürı saqtalǧan. İ.Bahtyŋ organdyq şyǧarmalary, A.Vivaldidıŋ «Jyl mezgılderı», M.Oginskiidıŋ «Polonezı», t.b. älı künge deiın öz ekpının bır özgertken joq. Qazırgı organşylar men pianinoşylardyŋ oryndau tehnikasy söz joq, anaǧūrlym ösıp kettı, sol Bah şyǧarmalaryn bırneşe ese jyldam tartuǧa mümkındıkterı jeter edı. Bıraq europalyqtar eş uaqytta ondai öreskeldıkke barǧan emes. Kerek bolsa şyǧarmanyŋ tony (tonalnost) da özgermeidı. Būl är zamannyŋ muzykalyq mädenietıne degen europalyqtardyŋ qūrmetı! Avtorǧa, sol kezeŋnıŋ tarihi-mädeni ahualyn sezınu, janrdy tüsınu jäne kompozitordyŋ qoltaŋbasyn tanu basty mūrat. Olardy bızden tanymy tömen ūlt dep aita almaspyz. Al bızde tuyndynyŋ melodiialyq mätının, tabiǧatyn tärk etu, avtordyŋ qolynyŋ taby qalǧan qaǧysty özgertu degen ädet tyiylmai otyr. Jaŋa aityp ötkendei, bügıngı oryndauşylardyŋ «Qairan, şeşem» küiın tyŋdap otyryp, şamamen 170 jyldai būryn bolǧan Qūrmanǧazynyŋ anasymen qoştasu sätın, onyŋ jan düniesındegı tolqynysyn, ana men bala arasyndaǧy süt mahabbatty sezıne, tüisıne alamyz ba?
– Joq, bügıngı oryndauşylar küidıŋ tuǧan kezeŋın eskere bermeidı.
– Bız küi atasy Qūrmanǧazyny «tüzetıp» jürgenımızdı baiqamai qalyppyz. Aqsüiek Däuletkerei men serı Tättımbettı de «jetıldırıp» jürmız bügınde. Ūiat ta bolsa mynadai äŋgımenı qozǧaiyn. Belgılı ǧalym, önertanuşy, būl künde marqūm bolǧan Bazaraly Müptekeev «Mäŋgılık saryn» atty küi antologiiasyn qūrastyru barysynda bolǧan bır jaidy küiınıp äŋgımeleuşı edı. Qazaq radiosynyŋ «Altyn qorynda» saqtalǧan Dinanyŋ küilerın antologiiaǧa kırgızu kezınde bedeldı küişılerımız qarsy bolypty. Aitatyn uäjderı «Dina eskışe tartqan, onyŋ orkestrge öŋdelgen, keiıngı oryndauşylar jaŋartqan, jetıldırgen nūsqalaryn ǧana jıberu kerek, ūiat bolady...». Ärine antologiiany şyǧaruǧa jetekşılık etken toptyŋ («El» prodiuserlık ortalyǧy) qajyrynyŋ arqasynda ǧana Dina küilerınıŋ tolyq küitabaǧy halqymen qaita qauyşty. Şertpe küide de osyndai jaǧdailar öte köp bolǧan. Maǧauiia Hamzinge ūstaz bolǧan Arqanyŋ Aqqyzy men Äpike Äbenovalardyŋ şertısın körkemdık keŋes jaratpai, radioǧa jas küişılerdıŋ şertkenderın jazdyrǧan da zamandar bolǧan, sonyŋ saldary älı künge deiın şertpe küi dästürıne tiıp jür. Sondyqtan öz zamanynda Bökei Ordasynda özımen şendesetın küişı körmegen, Qūrmanǧazynyŋ batasyn alǧan Dinanyŋ mülkıne qūrmetımız ben şeksız ıltipatymyz boluy kerek, sonda ǧana Dina mektebı ūrpaqqa jalǧasady. Qazırgı kezde Dinanyŋ mänerınde küi tolǧaityn bırde-bır adam qalmady dese de bolady. Aitolqyn Toqtaǧanova ǧana eptep Dinanyŋ dauylyn keltıre alady. Osy sūhbatty oqyp otyryp «Men de Dinaşa tartyp jürmın, menı ataudy ūmytqany nesı?» dep ökpe aitatyndar bolsa täŋır jarylqasyn, tılektespız ǧoi. Qali Jantıleuovtıŋ mänerın bıletın Şämıl Äbıltai men Abdulhamit Raiymbergenov qana qaldy. Ryspai Ǧabdiev mänerı de sirek estıledı. Ūly dünienıŋ aldynda estı ūrpaq tıze bügıp, täkappar basyn ise igı. Küi de poetikalyq mazmūndaǧy tuyndy, bılgenge. Küidıŋ tabiǧaty – öleŋ. Mahambettıŋ öleŋderın qazırgı aqyndar közqarasymen jūpyny, tılınıŋ körkemdıgı naşar, ädebiet teoriiasy talabyna sai emes dep, bügıngı aqyndarǧa tüzettırsek ne bolady? Dina da Mahambet sekıldı dombyranyŋ jyrauy. «Sen tuǧyzdyŋ ūly Abai jüz aqyndy, jüz aqyn jür bır senı tuǧyza almai» dep Qadyr Myrzaliev aitqandai, Dinanyŋ ülgısı myŋ küişıge önege boldy, al myŋ küişı onyŋ bır qaǧysyna da boilai almai jür ǧoi. Salystyrmaly türde aitsaq, būrynǧy küişılerımızdıŋ tuyndylary qazırgı zamandaǧy küişılerdıŋ şyǧarǧandarynan äldeqaida körkem, kompozisiiasy meilınşe kemel, köşırmeden ada, töltuma ekenı dausyz. Al endı oryndauşylyq önerdıŋ keiıngıge jalǧasuy kürdelı ürdıs. Är aimaqtyŋ, küişınıŋ ülgısı eşqaşan joiylmauy kerek, olardy közdıŋ qaraşyǧyndai saqtau bızdıŋ qasiettı mındetımız bolyp tabylady. Körşımız orystardy, europalyqtardy alyp qaraiyqşy, olar ǧasyrlar būryn jetken jivopisın, muzykasyn «jetıldırmeidı», qaita sol qalpynda saqtaidy! Küi de suret, bılgenge. Özıŋız oilaŋyzşy, bügıngı italiialyq portretister jiylyp, «Mona Lizanyŋ kemşılıgı bar eken, örkeniettı zamanaui suret önerınıŋ talabymen säikespei tūr, mūny kompiutermen öŋdep boiauyn qanyqtyraiyq», dep şeşıp, Mikelandjelonyŋ kartinalaryn tüzetse ne bolmaq? Bız osyndai «Mikelandjelony tüzetkenmen» barabar soraqylyqty künde ūşyrastyryp jürmız. Bız özı qazaqqa bergen tabiǧattyŋ syiy – küişılık dästürımızdı syrtqy küşterden, kerek bolsa özımızden de qorǧauymyz kerek. Naǧyz şedevrge uaqyt ämırın jürgızbeidı. Bolaşaqta küilerdıŋ, jyrlar men änderımızdıŋ tüpnūsqasyn tyŋdaǧanda süisınetın, keiıngı jyldardaǧy «redaksiialanǧan» «jöndelgen», «tolyqtyrylǧan» «sanǧa qosylǧan» dybysjazbalardy qaita zerdelep, bızderdıŋ bügıngı säbi-topas qylyǧymyzǧa kületın ūrpaq ta tuar. Bälkım, olar bızdıŋ osy nadandyǧymyzdy keşırer. Ärine bolaşaq azat ūrpaqtyŋ önerlılerı öner tarihynyŋ küngeiın de, köleŋkesın de aiamai aqtaratynyna, jüieleitınıne sene berıŋız.
– Respublikalyq, aimaqtyq dombyraşylar konkurstary jiı ūiymdastyrylady. Talai laureattar şyǧyp jatyr. Bıraq olardyŋ basym bölıgı «zaman talabyndai» bop ketken şapşaŋ oryndaityndar legınde jür. Qazaq önerı qazır käsıbi şeber ärı talantty, oily ärı ızdenımpaz ūrpaqqa zäru. Mūndai öner dodalarynyŋ deŋgeiı turaly ne aitar edıŋız?
– Menıŋşe, atadan daryǧan küişılıktı eşqaşan konkurs anyqtamaidy. Küişılık dodadan būiyrǧan bır japyraq marapat qaǧaz emes, jürekke qonaqtaityn öner. Qazırgı laureattyq – näpaqasyn ūstazdyqtan tauyp jürgen mūǧalımnıŋ bır kündık quanyşy ǧana. Jüldeden jülde qoimaǧan talai balalardy bılemın, qazır qoldarynan küi qaşqan, özderı baldyrǧan kezınen daqpyrtqa daǧdylanyp, bügıngı künı ortaŋqol küişı de bola almai pūşaiman bop jürgender jetedı. Mūnyŋ tüpkı sebebı – küi saiystary talabynyŋ kemşındıgı, dästürlı küişılıkte dıttegen maqsattyŋ bolmauy dep tüsınemın. Bızdegı küi konkurstarynyŋ şarty men baǧdarlamasy keŋestık kezeŋdegı türımen qalyp qoiǧan, sondyqtan ony älemdık talaptarǧa sai özgertetın uaqyt kelgen siiaqty. Mysaly, däl qazır batys Europa, orys kompozitorlarynyŋ kürdelı formadaǧy şyǧarmalaryn küi konkursynyŋ baǧdarlamasyna kırgızuge käsıbi zärulık, sahnalyq sūranys bar ma? Älde qazaq kompozitorlarynyŋ şyǧarmalary deŋgeisız be? Qūdaiǧa şükır, Aitqali Jaiymov, Ermūrat Üsenovterdıŋ dombyraǧa jazǧan konsertterı älgı «jūpyny perelojenielerdı» on orap alady. Jas sazgerlerdıŋ de tamaşa tuyndylary bar. Osy bır kembaǧal ädet, balalaika mädenietınıŋ sarqynşaǧy keŋestık zamannan qalmai älı kele jatqany ökınıştı. Osydan şūǧyl tyiyluymyz kerek. Kerek bolsa ülgı retınde halyqaralyq deŋgeidegı ışektı aspaptar saiysyn aluǧa äbden bolady. Älemdık syrnai chempionatynyŋ baǧdarlamasy da täuır. Mäselen, bızdıŋ saiystardy «qara qyldy qaq jaruǧa» kelgende, Reseidıŋ Chaikovskii atyndaǧy konkursymen salystyruǧa bolmaidy. Ol konkurstyŋ deŋgeiı, talaby, maqsaty basqa. Olardyŋ maqsaty has muzykantty tauyp, orys ūltynyŋ önerın örkendetu, nasihattauşylar şerıgın tolyqtyru ǧoi. Al bızdıŋ küi saiystarynyŋ maqsaty keudesınde daryny bar talapkerdı anyqtap, ony ūlt önerınıŋ dodasyna qosuǧa baǧyttalmaǧan. Menıŋ sözıme osy jaqynda ǧana ötken «Men qazaqpyn» televiziialyq mega jobasy dälel bola alady. Sebebı küişıler arasynan halyq taŋdaǧan önerpaz Ardaq Eleusız şyn mänınde qazaqy küişılık jolǧa laiyq jorǧalyǧyn körsettı, kördık, Allaǧa şükır dep közımızdı şyladyq.
– Janǧali aǧa, bızdegı küişılık önerdıŋ bolaşaǧy jaily qandai oi-pıkırıŋızdı qosar edıŋız?
– Aşyǧyn aitaiyn, küi qasiettı öner, sondyqtan ol qandai mädeni zūlmatty bastan keşse de joiylmaidy. Bıraq ata-babadan mūraǧa qalǧan asylymyzdy tiısınşe baǧalap jürgenımız joq. Halqymyzdyŋ küige degen talǧamy būzylsa oǧan bırınşı jauapty küişıler qauymy ekenın ūmytpauymyz kerek. Moiyndauǧa qiyn bolsa da aitaiyn, özımnıŋ de küi aldyndaǧy beişaralyǧym şaş etekten, köp jerde täuekelge bara almadym, aitatyn kezde aitpadym, qorqaq boldym, ünsız qalǧan kezderım köp. «Adamdy zaman ilemek» degen Abai. Eger küişı toi küittegen halturşik bolsa, oǧan tyŋdarmannyŋ jazyǧy neşık? Özıŋ süimegen öner kısıge nendei önege bolmaq? Jalpy, dästürlı oryndauşylyq deŋgei kün saiyn tüsıp barady, būl öz kezegınde käsıbi bılım beru sapasyn da synaityn problema. Arnaiy muzykalyq bılım beretın oqu oryndarynyŋ mūǧalımderı, menıŋ ärıptesterımnıŋ qasiettı dombyra aldyndaǧy jauapsyzdyǧy şekten şyǧyp barady, sebebı talǧamǧa da, bolaşaqqa da, şäkırtke de jauapty bızdermız. Qoǧamnyŋ daŋǧazaǧa, şouǧa yntalanyp, dombyra tyŋdaudan alşaqtap bara jatqany bızdı küi kiesı ūrǧandyǧynan dep oilaimyn. Sondyqtan bızdıŋ «közın şel basqan, keudesıne nan pısken», täkappar dombyraşy qauymǧa tübınde bır täube kerek-aq. Elbasynyŋ «Ruhani jaŋǧyru» baǧdarlamasy ūran bolǧan zamanda qaita tülegen sūŋqardai ūlttyq namysymyzdy oiatyp, bır serpılmesek bızge sert. Ūlttyq namys joq jerde öner örge baspaidy. Namyssyz el tılınen de, dınınen de, küiınen de aiyrylatyny tarihtan belgılı.
«Joiylǧan ūlttar» dep fizikalyq tūrǧyda ölgenderdı aitpaidy, ruhani bolmysynan müldem aiyrylǧandardy aitady. Älemde «joiylǧan ūlttar» dep IýNESKO tızımdegen milletterdıŋ bärı näsıl retınde tırı, dın aman, tügel, aman-sau baquat tūrmys keşıp jür, alaida olar özgege jūtylǧan, assimiliasiialanǧan «ölımtıkter tobyry» bop sanalady, ūlt retınde esepte joq. Osynyŋ eŋ bırınşı sebebı – «özın – qor, özgenı – zor» körgennen ekenı tüsınıktı. Ūlttyq öner ökılı bolu üşın ūltyn şeksız süietın ūly mahabbat kerek.Aldyŋǧy buyn aǧalarymyz – Qali, Jappas, Maǧauiia, Tölegen, keşe ǧana aramyzdan ketken Äzidolla, Ryspai, Qarşyǧa, Tūiaqtardyŋ ömırı, azamattyq bolmysy, ūlttyq küi önerıne degen süiıspenşılıgı men adaldyǧy bızge ülgı ǧibrat boluy kerek.
Önerpaz qasietın rulyq-taipalyq tüsınıkpen baǧalaityndardy da körgenmın, etiud, gammamen qysqa künde qyryq maşyq jasasa da eşqaisyna küişılık daryǧan joq, sebebı sol, ūlttyq sana ūialamaǧan keudege eşqaşan küi säulesı tüspeidı, osy oraida «küidıŋ kepietı ūrady» degen baba sözge amalsyz senedı ekensıŋ.Sanamyzdy tazalasaq qana taza öner, taza ruh bolady. Ǧasyrlar boiy keŋ-baitaq dalamyzdy saqtap qalǧan babalarymyzdyŋ ruhy ūltqa degen mahabbatqa, namysqa kenen bolǧan, sondyqtan olar ölmeitın ūly küiler tudyrǧan, orda-imperiiaşyl sezımdegı «Aqsaq qūlan», «Saimaqtyŋ Saryözenı», «Saryjailau», «Qos müiızdı Eskendır», «Kışkentai», «Saryarqa» siiaqty körkem küiler bolaşaqta bızdıŋ ūrpaqqa da jūǧysty nesıp bolsa eken. Degendei būlyŋǧyr arman ǧana bar, kökırekte.
Äŋgımelesken Baqyt TŪRMAǦAMBETOVA,
önertanu ǧylymdarynyŋ kandidaty, muzykatanuşy,
"Egemen Qazaqstan".
